Co znaczy ZEMSTA. KOMEDIA W 4 AKTACH, WIERSZEM:
Gdy Aleksander Fredro przystępował w latach 1832-1833 do tworzenia Zemsty, komedii wieńczącej jego dokonania w pierwszym okresie twórczości (do roku 1835), był już teatralnym profesjonalistą, poetą znakomicie obeznanym z wymaganiami dramaturgii i sceny, był autorem blisko dziesięciu komedii (między innymi Pan Geldhab, Mąż i żona, Cudzoziemszczyzna, Śluby panieńskie, Pan Jowialski...), kilku sztuk bliższych muzycznemu wodewilowi, grotesce i farsie (Nowy Don Kiszot, Damy i huzary, Gwałtu, co się dzieje!...), kilku jednoaktówek (Pierwsza lepsza, Odludki i pisarz...). Napisał więc łącznie niemal dwadzieścia sztuk, pomijając prozy. Był autorem grywanym (we Lwowie, Warszawie i Krakowie), cenionym, recenzowanym i czytywanym - ukazały się gdyż już wówczas trzy tomy jego Komedii: dwa w Wiedniu w roku 1826 i trzeci we Lwowie w 1830.
Zemsta stanowi rzadki sytuacja, gdy rozwikłanie genezy utworu sprowadza na manowce nawet znakomitych badaczy. Osnową intrygi komedii noszącej tytuł, który znacząco bardziej przystawałby raczej do tonacji tragicznej, jest spór dygnitarzy niewysokiego, powiatowego szczebla: Cześnika Raptusiewicza i Rejenta Milczka zamieszkujących, na własne i ich rodzin nieszczęście, dość obszerny, jednak jeden tylko zamek (część zamku nabył nieżyjący już tata Klary - brat Cześnika, dziedzicem drugiej połowy jest Rejent). Obaj noszą nazwiska znaczne, odpowiednio z komediową tradycją, a ich stanowiska są fikcyjne: ´cześnik´ w dobie staropolskiej podawał potrawy królowi, po tej funkcji pozostał jedynie tytuł, stanowisko ´rejenta´ w sądownictwie staropolskim było przykładem dzisiejszego notariusza, lecz po rozbiorach polski wymiar sprawiedliwości został zastąpiony sądownictwem zaborców, zatem i to stanowisko ostało się jako relikt tytularny, grzecznościowy ślad dawnej, niewielkiej zresztą świetności.
Nazwiska głównych bohaterów nie mówią zresztą całej prawdy o tych, którzy je noszą: o ile Raptusiewicz jest porywczy w wyrazach i czynach, ostro interweniuje przy użyciu Papkina i służby, nie dopuszczając do odbudowy dzielącego na dwie części zamek i dziedziniec zmurszałego muru, o tyle Milczek okazuje się wręcz gadatliwym zrzędą, stale przechwalającym się własną gorliwą rzekomo religijnością, jako "człowiek bogobojny", kroczący "Pobożności (...) drogą", stale wtrącający (w szczególności gdy knuje jakieś świństewko przeciw Cześnikowi) własne porzekadło: "Niech się dzieje wola Nieba, / Z nią się zawsze zgadzać trzeba." Bóg, metaforycznie zaszyfrowany jako zaznaczone sporą literą Niebo, miałby więc być po wielekroć pomocny w realizacji nikczemnych planów owego szlachetki. Natomiast porywczość Cześnika najlepiej charakteryzuje scena VII aktu I, gdzie domaga się on, aby wykorzystywany natychmiast podał mu broń, bo zamierza zabić wyglądającego poprzez okno Rejenta: "Hej! Gerwazy! Daj gwintówkę! / Niechaj strącę tę makówkę! / Prędko!"skończony ponagleniem "Prędko!" szereg wykrzykników niesie złowieszczą treść, zdecydowany zamierzenie popełnienia zbrodni; Cześnik nie domaga się gdyż od służącego podania jakiejkolwiek "głośnej" broni, nie zamierza strzelać na postrach, żąda podania nowoczesnej, śmiercionośnej strzelby, o zwiększającej celność gwintowanej lufie, chce zabić niewygodnego sąsiada. Od strzału z takiej broni zginął (co prawda, z niewielkiej odległości) wojewoda w balladzie Mickiewicza Czaty.
Naukowcy biografii i twórczości Fredry wyśledzili interesującą zbieżność życia osobistego poety i postaci Zemsty: kiedy po jedenastu latach starań o rozwód Zofii z Jabłonowskich hrabiny Skarbkowej (wydanej poprzez ambitną rodzinę wbrew własnej woli za najbogatszego w Galicji ziemianina, nota bene fundatora gmachu teatru polskiego we Lwowie) związek Aleksandra i Zofii pobłogosławił wreszcie ksiądz w kościele parafialnym w Korczynie koło Krosna dnia 9 listopada 1828 r., małżonka wniosła pisarzowi między innymi połowę starego zamczyska w Odrzykoniu noszącego niegdyś nazwę Kamieniec. Romantyczną i awanturniczą przeszłość tej budowli i jej mieszkańców najzwięźlej streścił Eugeniusz Kucharski: "Stary, XIV w. sięgający gród obronny, składał się z dwu części: zamku niższego (ongiś "przygródka") i zamku wyższego (właściwego "grodu"). Przechodząc drogą zapisów i spadków od rodziny do rodziny (Moskorzewskich, Kamienieckich, Bonerów), uległ podziałowi i z początkiem XVII w. znalazł się w posiadaniu dwu niezgodnych sąsiadów. Zamek wyższy zakupił pieniacz szczwany, Jan Skotnicki, na niższym zaś rezydował zawadiacki i dumny panek, Piotr z Dąbrowicy Firlej. Począwszy od r. 1603, poprzez lat z górą trzydzieści trwały pomiędzy oboma niezgodnymi sąsiadami ustawiczne waśnie, zatargi i mechanizmy. Chodziło im o rzeczy najrozmaitsze, to o kaplicę zamkową i o prawo osadzania kapelana, to o studnię wspólną, o mur graniczny, o wał zamkowy albo o drogę do zamku wyższego. Wieloletnie zatargi dwu domów, przeplatane bójkami, szkodami i procesami, zakończyły się wreszcie (w r. 1638), podobnie jak w Zemście, małżeństwem pomiędzy wojewodzicem Piotrem Firlejem a kasztelanką Zofią Skotnicką." Jednakże z tej historii prawdziwej do swej komedii przeniósł Fredro raptem część charakterów i zachowań dawnych mieszkańców w istocie dwóch zamków (całą akcję umieścił gdzieś na Mazowszu), przejął spór o mur graniczny, załagodzenie sporu w wyniku małżeństwa Wacława - syna Rejenta i Klary - synowicy (czyli bratanicy) Cześnika, Kucharski na tyle dał się zwieść urokowi anegdoty, Iż skłonny był postrzegać Zemstę jako komedię historyczną, gdzie autor z sporą dozą realizmu odmalował (wedle romantycznej zasady) przeszłość z czasów panowania króla Stanisława Augusta, przeszłość podniesioną do rangi narodowych i poetycznych ideałów.
W istocie, o ile część pierwszą czterech fundamentalnych wątków akcji Zemsty - plany matrymonialne Cześnika, waśń (Cześnika i Rejenta) o mur graniczny, miłość Klary i Wacława i historię Papkina - poprowadził Fredro osobno, na modłę teatru romantycznego, z oddzielnymi dla każdego wątku ekspozycjami, o tyle w części drugiej (akty II i IV) wątki przenikają się wedle misternie opracowanego planu, odpowiednio z zasadami klasycystycznymi: to sprzyjając realizacji planów Cześnika, to znów Rejenta, aż do pierwszego spotkania się tych dwóch postaci w finale i ich nieoczekiwanego pogodzenia się. Historyczny koloryt wysnuty z okoliczności genezy dzieła prowadził więc do wniosków o podstawach gatunku - komedii historycznej, w trakcie gdy otrzymaliśmy w istocie komedię, gdzie Fredro (żyjący przecież w dobie romantyzmu) żartował sobie ze współczesnych romantycznych i sentymentalnych tendencji estetycznych, w szczególności zaś parodiował motywy wczesnoromantycznej powieści grozy, co wyraźnie widać w wypowiedziach Papkina.
Tytułowe słówko ´zemsta´ pojawia się w komedii w miarę późno. Zapowiada je zrazu bliskoznaczny ´odwet´: w scenie 7 aktu II Papkin zaleca się do Klary, stylizując podniośle swą orację: "Oby kiedyś dały bogi, / Abym niosąc odwet drogi, / Nim czas raźniej machnie kosą, / Był twym żarem, był twą rosą." To parodia przemówienia amanta z początków doby stanisławowskiej, lecz Papkin nie zdaje sobie kwestie z ironicznej tonacji swych słów; ´odwet´ ma oznaczać podniosłą, heroiczną wersję odwzajemnienia, obopólnej sympatii. Podobnie na zwyczajowe wstępne grzeczności Papkina odpowiada Rejent w scenie 4 aktu III: "Wolnoż mi się w odwet spytać, / Kogom zdobył honor witać?"
Zapowiedź autentycznej ´zemsty´ pada z ust Cześnika w scenie 5 aktu IV, gdy ten postanawia: "Lepszą zemstę przysposobię" - porzuca zamierzenie zajazdu drugiej części zamku w odwecie za przejście Podstoliny do obozu sąsiada, rezygnuje z zamiaru zabicia Rejenta w pojedynku (albo o tym zamiarze zapomina, ponieważ przecież wysłał już był z wyzwaniem Papkina) i postanawia - na złość Rejentowi i poniekąd Wacławowi, jak sądzi - ożenić Wacława z Klarą. Ponownie Cześnik użyje tego argumentu w scenie 8 aktu IV w rozmowie z Wacławem, któremu przedstawia propozycję nie do odrzucenia - nakazuje poślubienie Klary, z czego ma wyniknąć: "Rejentowi tęga fimfa [z wł. ´podkop´, tu jako ´psikus´], / A mnie zemsta optymalna" [wyróżnienie Fredry]. Owa "zemsta optymalna" przynosi zresztą konsekwencje odwrotne do zamierzeń Cześnika, to obowiązek i przywilej kompozycji ściśle komediowej, bo Klara i Wacław kochają się przecież, o czym wiemy od I aktu.
To jednak bardzo poważna komedia. Stanisław Pigoń zwrócił uwagę na niezwykłą okoliczność, że akcja w większości komedii Fredry niemal zbliża się do tragedii, nigdy jednak nie przekracza granicy dzielącej te gatunki. Rozbawieni do łez śmiesznością charakterów Cześnika i Rejenta, parodystycznymi przerysowaniami niebezpieczeństw wietrzonych poprzez Papkina (podejrzeniami, że został otruty), zadowoleni ze szczęśliwego finału zdajemy się nie zauważać, Iż za własne i Wacława szczęście z ochotą zapłaci Klara (Podstolinie - "sto tys.", odpowiednio z intercyzą spisaną poprzez przebiegłego Rejenta). A jednak tylko w naszej kulturze ´zemsta´ kojarzy się ludziom wykształconym z komedią. Gdyby nie inne problemy, kłopoty, Polska mogłaby uchodzić za krainę ludzi szczęśliwych.
(Marek Piechota)
Zobacz także: HISTORYZM, KOMEDIE ALEKSADRA FREDRY
Zemsta stanowi rzadki sytuacja, gdy rozwikłanie genezy utworu sprowadza na manowce nawet znakomitych badaczy. Osnową intrygi komedii noszącej tytuł, który znacząco bardziej przystawałby raczej do tonacji tragicznej, jest spór dygnitarzy niewysokiego, powiatowego szczebla: Cześnika Raptusiewicza i Rejenta Milczka zamieszkujących, na własne i ich rodzin nieszczęście, dość obszerny, jednak jeden tylko zamek (część zamku nabył nieżyjący już tata Klary - brat Cześnika, dziedzicem drugiej połowy jest Rejent). Obaj noszą nazwiska znaczne, odpowiednio z komediową tradycją, a ich stanowiska są fikcyjne: ´cześnik´ w dobie staropolskiej podawał potrawy królowi, po tej funkcji pozostał jedynie tytuł, stanowisko ´rejenta´ w sądownictwie staropolskim było przykładem dzisiejszego notariusza, lecz po rozbiorach polski wymiar sprawiedliwości został zastąpiony sądownictwem zaborców, zatem i to stanowisko ostało się jako relikt tytularny, grzecznościowy ślad dawnej, niewielkiej zresztą świetności.
Nazwiska głównych bohaterów nie mówią zresztą całej prawdy o tych, którzy je noszą: o ile Raptusiewicz jest porywczy w wyrazach i czynach, ostro interweniuje przy użyciu Papkina i służby, nie dopuszczając do odbudowy dzielącego na dwie części zamek i dziedziniec zmurszałego muru, o tyle Milczek okazuje się wręcz gadatliwym zrzędą, stale przechwalającym się własną gorliwą rzekomo religijnością, jako "człowiek bogobojny", kroczący "Pobożności (...) drogą", stale wtrącający (w szczególności gdy knuje jakieś świństewko przeciw Cześnikowi) własne porzekadło: "Niech się dzieje wola Nieba, / Z nią się zawsze zgadzać trzeba." Bóg, metaforycznie zaszyfrowany jako zaznaczone sporą literą Niebo, miałby więc być po wielekroć pomocny w realizacji nikczemnych planów owego szlachetki. Natomiast porywczość Cześnika najlepiej charakteryzuje scena VII aktu I, gdzie domaga się on, aby wykorzystywany natychmiast podał mu broń, bo zamierza zabić wyglądającego poprzez okno Rejenta: "Hej! Gerwazy! Daj gwintówkę! / Niechaj strącę tę makówkę! / Prędko!"skończony ponagleniem "Prędko!" szereg wykrzykników niesie złowieszczą treść, zdecydowany zamierzenie popełnienia zbrodni; Cześnik nie domaga się gdyż od służącego podania jakiejkolwiek "głośnej" broni, nie zamierza strzelać na postrach, żąda podania nowoczesnej, śmiercionośnej strzelby, o zwiększającej celność gwintowanej lufie, chce zabić niewygodnego sąsiada. Od strzału z takiej broni zginął (co prawda, z niewielkiej odległości) wojewoda w balladzie Mickiewicza Czaty.
Naukowcy biografii i twórczości Fredry wyśledzili interesującą zbieżność życia osobistego poety i postaci Zemsty: kiedy po jedenastu latach starań o rozwód Zofii z Jabłonowskich hrabiny Skarbkowej (wydanej poprzez ambitną rodzinę wbrew własnej woli za najbogatszego w Galicji ziemianina, nota bene fundatora gmachu teatru polskiego we Lwowie) związek Aleksandra i Zofii pobłogosławił wreszcie ksiądz w kościele parafialnym w Korczynie koło Krosna dnia 9 listopada 1828 r., małżonka wniosła pisarzowi między innymi połowę starego zamczyska w Odrzykoniu noszącego niegdyś nazwę Kamieniec. Romantyczną i awanturniczą przeszłość tej budowli i jej mieszkańców najzwięźlej streścił Eugeniusz Kucharski: "Stary, XIV w. sięgający gród obronny, składał się z dwu części: zamku niższego (ongiś "przygródka") i zamku wyższego (właściwego "grodu"). Przechodząc drogą zapisów i spadków od rodziny do rodziny (Moskorzewskich, Kamienieckich, Bonerów), uległ podziałowi i z początkiem XVII w. znalazł się w posiadaniu dwu niezgodnych sąsiadów. Zamek wyższy zakupił pieniacz szczwany, Jan Skotnicki, na niższym zaś rezydował zawadiacki i dumny panek, Piotr z Dąbrowicy Firlej. Począwszy od r. 1603, poprzez lat z górą trzydzieści trwały pomiędzy oboma niezgodnymi sąsiadami ustawiczne waśnie, zatargi i mechanizmy. Chodziło im o rzeczy najrozmaitsze, to o kaplicę zamkową i o prawo osadzania kapelana, to o studnię wspólną, o mur graniczny, o wał zamkowy albo o drogę do zamku wyższego. Wieloletnie zatargi dwu domów, przeplatane bójkami, szkodami i procesami, zakończyły się wreszcie (w r. 1638), podobnie jak w Zemście, małżeństwem pomiędzy wojewodzicem Piotrem Firlejem a kasztelanką Zofią Skotnicką." Jednakże z tej historii prawdziwej do swej komedii przeniósł Fredro raptem część charakterów i zachowań dawnych mieszkańców w istocie dwóch zamków (całą akcję umieścił gdzieś na Mazowszu), przejął spór o mur graniczny, załagodzenie sporu w wyniku małżeństwa Wacława - syna Rejenta i Klary - synowicy (czyli bratanicy) Cześnika, Kucharski na tyle dał się zwieść urokowi anegdoty, Iż skłonny był postrzegać Zemstę jako komedię historyczną, gdzie autor z sporą dozą realizmu odmalował (wedle romantycznej zasady) przeszłość z czasów panowania króla Stanisława Augusta, przeszłość podniesioną do rangi narodowych i poetycznych ideałów.
W istocie, o ile część pierwszą czterech fundamentalnych wątków akcji Zemsty - plany matrymonialne Cześnika, waśń (Cześnika i Rejenta) o mur graniczny, miłość Klary i Wacława i historię Papkina - poprowadził Fredro osobno, na modłę teatru romantycznego, z oddzielnymi dla każdego wątku ekspozycjami, o tyle w części drugiej (akty II i IV) wątki przenikają się wedle misternie opracowanego planu, odpowiednio z zasadami klasycystycznymi: to sprzyjając realizacji planów Cześnika, to znów Rejenta, aż do pierwszego spotkania się tych dwóch postaci w finale i ich nieoczekiwanego pogodzenia się. Historyczny koloryt wysnuty z okoliczności genezy dzieła prowadził więc do wniosków o podstawach gatunku - komedii historycznej, w trakcie gdy otrzymaliśmy w istocie komedię, gdzie Fredro (żyjący przecież w dobie romantyzmu) żartował sobie ze współczesnych romantycznych i sentymentalnych tendencji estetycznych, w szczególności zaś parodiował motywy wczesnoromantycznej powieści grozy, co wyraźnie widać w wypowiedziach Papkina.
Tytułowe słówko ´zemsta´ pojawia się w komedii w miarę późno. Zapowiada je zrazu bliskoznaczny ´odwet´: w scenie 7 aktu II Papkin zaleca się do Klary, stylizując podniośle swą orację: "Oby kiedyś dały bogi, / Abym niosąc odwet drogi, / Nim czas raźniej machnie kosą, / Był twym żarem, był twą rosą." To parodia przemówienia amanta z początków doby stanisławowskiej, lecz Papkin nie zdaje sobie kwestie z ironicznej tonacji swych słów; ´odwet´ ma oznaczać podniosłą, heroiczną wersję odwzajemnienia, obopólnej sympatii. Podobnie na zwyczajowe wstępne grzeczności Papkina odpowiada Rejent w scenie 4 aktu III: "Wolnoż mi się w odwet spytać, / Kogom zdobył honor witać?"
Zapowiedź autentycznej ´zemsty´ pada z ust Cześnika w scenie 5 aktu IV, gdy ten postanawia: "Lepszą zemstę przysposobię" - porzuca zamierzenie zajazdu drugiej części zamku w odwecie za przejście Podstoliny do obozu sąsiada, rezygnuje z zamiaru zabicia Rejenta w pojedynku (albo o tym zamiarze zapomina, ponieważ przecież wysłał już był z wyzwaniem Papkina) i postanawia - na złość Rejentowi i poniekąd Wacławowi, jak sądzi - ożenić Wacława z Klarą. Ponownie Cześnik użyje tego argumentu w scenie 8 aktu IV w rozmowie z Wacławem, któremu przedstawia propozycję nie do odrzucenia - nakazuje poślubienie Klary, z czego ma wyniknąć: "Rejentowi tęga fimfa [z wł. ´podkop´, tu jako ´psikus´], / A mnie zemsta optymalna" [wyróżnienie Fredry]. Owa "zemsta optymalna" przynosi zresztą konsekwencje odwrotne do zamierzeń Cześnika, to obowiązek i przywilej kompozycji ściśle komediowej, bo Klara i Wacław kochają się przecież, o czym wiemy od I aktu.
To jednak bardzo poważna komedia. Stanisław Pigoń zwrócił uwagę na niezwykłą okoliczność, że akcja w większości komedii Fredry niemal zbliża się do tragedii, nigdy jednak nie przekracza granicy dzielącej te gatunki. Rozbawieni do łez śmiesznością charakterów Cześnika i Rejenta, parodystycznymi przerysowaniami niebezpieczeństw wietrzonych poprzez Papkina (podejrzeniami, że został otruty), zadowoleni ze szczęśliwego finału zdajemy się nie zauważać, Iż za własne i Wacława szczęście z ochotą zapłaci Klara (Podstolinie - "sto tys.", odpowiednio z intercyzą spisaną poprzez przebiegłego Rejenta). A jednak tylko w naszej kulturze ´zemsta´ kojarzy się ludziom wykształconym z komedią. Gdyby nie inne problemy, kłopoty, Polska mogłaby uchodzić za krainę ludzi szczęśliwych.
(Marek Piechota)
Zobacz także: HISTORYZM, KOMEDIE ALEKSADRA FREDRY
- Co znaczy ZBIÓR POTRZEBNIEJSZYCH WIADOMOŚCI PORZˇDKIEM ALFA:
- Porównanie Krasickiego, podporządkowane wymogowi oświeceniowego dydaktyzmu, zawierało zwięzłe hasła przeznaczone zjawiskom i problemom z zakresu historii, nauk praktycznych, rzemiosł, literatury. Była to zemsta. komedia w 4 aktach, wierszem co znaczy.
- Krzyżówka ŻYWOTY ŚWIĘTYCH:
- Dlaczego hagios - święty; grapho - piszę) obejmuje utwory wierszowane albo prozaiczne przedstawiające żywoty świętych. To jest zatem religijno kultowa odmiana biografistyki, będącej jednym z działów zemsta. komedia w 4 aktach, wierszem krzyżówka.
- Co to jest ZIEMIE POLSKIE W LATACH 1895-1918:
- Jak lepiej niepodległościowa w XIX w. opierała się na dwóch założeniach: po pierwsze, Iż uda się do walki o wolność pozyskać chłopa, a po drugie skierować państwa Zachodu przeciw Rosji. Po 1864 - roku upadku zemsta. komedia w 4 aktach, wierszem co to jest.
- Słownik ZABŁOCKI FRANCISZEK (1752-1821):
- Kiedy pisarzem, tłumaczem i adaptatorem obcych dzieł. Jego inicjalna twórczość obejmuje zróżnicowanie tematyczne i gatunkowo utwory poetyckie, między innymi okolicznościowe i refleksyjne ody, listy zemsta. komedia w 4 aktach, wierszem słownik.
- Czym jest ŻYDZI W LITERATURZE I PUBLICYSTYCE POZYTYWISTYCZN:
- Od czego zależy pojawia się w poezji pozytywistycznej również dzięki programowemu postulatowi asymilacji mniejszości narodowych. Przewarzająca część pisarzy zabierała co najmniej sporadycznie głos w tej kwestii. Co zemsta. komedia w 4 aktach, wierszem czym jest.
Czym jest zemsta. komedia w 4 aktach, wierszem znaczenie w Motywy literatura Z .
