Definicja PAN COGITO HERBERTA

Co znaczy PAN COGITO HERBERTA: Pan Cogito - Pan Myślę, bohater liryczny (zobacz) literaturze Zbigniewa Herberta, w pierwszej kolejności tomiku Pan Cogito (1974), gdzie został powołany do życia, określił swój rodowód, życiorys i światopogląd; lecz i wielu wierszy późniejszych, aż po ostatni tom poety Rovigo. "Jako osoba cały istnieje w swoim imieniu" (R. Przybylski), co znaczy, Iż wbrew światu bez harmonii i wbrew nihilizmowi zwraca się ku wartościom kultury śródziemnomorskiej, idei człowieczeństwa, ufundowanej na świetle umysłu. Pan Cogito jest personą, a więc liryczną maską autora wewnętrznego, regularnie traktowany jest jako porte parole Herberta. Jest jednocześnie metodą dystansu pomiędzy autorem a bohaterem wierszy, nie należy jego wypowiedzi jednoznacznie utożsamiać z poglądami poety. Zwrócono uwagę (Carpenterowie), Iż oscylacja pomiędzy trzecio a pierwszoosobowym trybem prezentacji bohatera zawiera się w jego nazwie: "Pan" sugeruje dystans, a "Cogito" jest czasownikiem w I osobie liczby pojedynczej. Pisarz powołuje go do istnienia w swoim piątym tomie, co (wg R. Przybylskiego) "stanowi ukoronowanie poetyckiej antropologii Herberta" (zakorzenionej w idei świata śródziemnomorskiego; człowieka jako podmiotu suwerennego, integralnego, pełnego), ponieważ "Bohater ten jest w pewnym sensie archetypem osoby ludzkiej, którą Herbert stworzył z "materii cierpienia" - klasyczne cogito sytuuje się gdyż pomiędzy cierpieniem a metodą". Rodowód filozoficzny Pana Cogito wywodzi się w pierwszej kolejności z doktryny sceptyzmu metodycznego Kartezjusza, której zamknięciem stała się teza: dubito ergo cogito, cogito ergo sum (wątpię więc myślę, myślę więc jestem). Celem sceptycyzmu Kartezjańskiego było ostateczne przezwyciężenie wątpienia: po odrzuceniu niepewnych sądów i diagnoz podmiot może zbudować pewny mechanizm wiedzy o świecie. Czyni to w samotności - myśląc i milcząc. Wiedza prowadzi go do etyki, ponieważ - jak powiedział Kartezjusz - "wystarczy dobrze osądzić, by poprawnie postępować". Rodowód Pana Cogito wiąże się również z koncepcją XX wiecznego filozofa, H. Elzenberga, uniwersyteckiego profesora Herberta. Elzenberg pisał: "wg tego, co kiedyś nazywano zamierzeniem natury pojawiłem się na tym świecie w charakterze istoty myślącej; szanuję ten zamierzenie - i myślę. Ryzykuję błąd, ryzykuję przegraną, lecz podtrzymuję swój honor: własny i tej niby naszej "matki natury"". Tak postępuje Pan Myślę: przez twórcze wątpienie rewiduje wartości, doktryny, zjawiska dawnego i współczesnego świata, niechętny apriorycznym, gotowym sądom obala utarte, obowiązujące powszechniki. Prowadzi go to do określenia pewnego (własnego) mechanizmu wartości, który oparł się wątpieniu, okazał się trwały. Jego najpełniejszą (i w najwyższym stopniu znaną) deklaracją jest Przesłanie Pana Cogito, zamykające tom z 1974 r., uznane za rodzaj testamentu bohatera. Te wartości, to: honor, wierność humanistycznej tradycji, preferującej Poszczególne Istnienie i podmiotowość osoby ludzkiej, wierność prawdzie przeciw zakłamaniu, odwaga przeciw tchórzostwu, wymóg zaświadczania godnego człowieczeństwa, do którego zostało się powołanym. Za tę postawę nagrody nie będzie, ponieważ "narodziłeś się nie po to by żyć / masz niewiele czasu trzeba dać świadectwo". Pan Cogito sceptycznie przestrzega, Iż zarządzanie się humanistycznymi wartościami jest tyleż konieczne dla godnego człowieczeństwa, co niebezpieczne w uwarunkowaniach współczesnego świata: "A nagrodzą cię za to tym co mają pod ręką / chłostą śmiechu zabójstwem na śmietniku". Ostatecznie jednak nakazuje: "Bądź wierny Idź". Postawa Pana Cogito, samotnego i nieco staromodnego inteligenta, jest heroiczna i tragiczna zarazem. Symbolicznie nazywa się ją "postawą wyprostowaną" (por. Pan Cogito o postawie wyprostowanej), co znaczy: nie padać na kolana, "stanąć na wysokości sytuacji to oznacza spojrzeć losowi prosto w oczy", również - ostatecznie - to jest "wybór pozycji gdzie chce się umrzeć - wybór gestu / wybór ostatniego słowa /".
Portret Pana Cogito Herbert zbudował w tomie pod tym tytułem precyzyjnie i konsekwentnie. Opowieść o nim rozpoczynają wiersze Pan Cogito obserwuje w lustrze własną twarz (gdzie bohater szuka siebie, znaku własnej istoty i przegrywa "turniej z twarzą", ponieważ odnajduje w niej tylko przypadkowe dziedzictwo przodków) i O dwu nogach Pana Cogito (gdzie ustala własną niejednolitą naturę: noga lewa, porównana do Sancho Pansy, "skłonna do podskoków, taneczna", prawa, jak Don Kichot, "szlachetnie sztywna", krocząca drogą patetycznego idealizmu). Dalej pojawia się opowieść o rodzinie Pana Cogito: Rozmyślania o tacie, Matka, Siostra, gdzie myślenie o kontaktach z nimi kieruje bohatera do ważnych wniosków o swojej świadomości, poczuciu tożsamości. Pan Cogito opuszcza dom i udaje się na uniwersytet (Pan Cogito i perła), zdobywając wiedzę o tym, Iż zasada amor fati (uznanie faktu dokonanego), kusząca swoim heroizmem, niesie niebezpieczeństwo całkowitej izolacji i popadnięcia w ideologię ucieczki i cierpiętnictwa. Na koniec uniwersyteckiej nauki bohater próbuje odpowiedzieć na pytanie: kim jestem? w jaki sposób jestem? - czyni to w wierszu Poczucie tożsamości. Nareszcie - Pan Cogito wyrusza w podróż: na początku, jak dyktuje jego imię, w myśli (Pan Cogito myśli o powrocie do rodzinnego miasta), później niedaleką (Domy przedmieścia), aby wyruszyć w świat dosłownie, w poszukiwaniu wrażeń, które otworzą go na poznanie różnorodnej rzeczywistości, innych ludzi i poprzez nich samego siebie. Odczuwa ciągły niepokój płynący z myśli, wątpienia, świadomości, domaga się konfrontacji doświadczeń, co stale gna go w drogę, tłumacząc sedno wszelkiego poznania. Myśl wpływa na świat, porządkując go, lecz i tenże świat dostarcza myśli pożywki, wprawiając ją w ruch - dlatego decydujące objawienia spotykają ludzi w drodze, która intensyfikuje wrażenia. Pan Cogito wpierw wyrusza do Paryża (Pan Cogito spotyka w Luwrze posążek Ogromnej Matki), zaś w Raporcie z oblężonego Miasta wypowiada podsumowujacą własne podróże Modlitwę Pana Cogito - podróżnika, gdzie dziękuje Bogu za to, Iż "stworzył świat piękny i bardzo różny" i pozwolił mu go poznać. Urzeczony renesansowym, barwnym światem, który otwiera się zaraz za granicami "oblężonego Miasta" - Polski, Warszawy, ogarniętej wtedy komunizmem, Pan Cogito, wierny swoim wartościom, "wraca na kamienne łono ojczyzny / do skarbca wszystkich nieszczęść" (Pan Cogito - powrót). Powrócił wierny "postawie wyprostowanej", by "dawać świadectwo". Robi Zapiski z Martwego Domu, pisze Raport z oblężonego Miasta. Nie zamyka się jednak w myśleniu nad zagadnieniami związanymi wyłącznie z patriotyzmem i godnością: zgodnie ze swoim imieniem, otwierającym postać na wszelakie zjawiska i problemy dotykające człowieka myślącego, poszukuje stale odpowiedzi na podstawowe pytania: czym jest jego swoja istota?, czym jest istnienie? ("znikliwą przerywistą linią własnej egzystencji"), czym okazuje się zapis życia? ("wykresem absurdalnej dolegliwości pamiętnikiem pogromu").
Poprzez całe własne - poetyckie - życie Pan Cogito przeżywa duchowe przygody intelektualisty, czy także inteligenta - przygody z muzyką, rozważania nad metafizyką, ruchem myśli, dziełami sztuki. W myśleniu pomaga mu ironiczny i sceptyczny dystans wobec świata i samego siebie (autoironia), zabezpieczający bohatera przed przyjęciem pozorów za prawdę, przed "niepotrzebną pychą", również uchylający patos wypowiedzi.
(Danuta Opacka Walasek)