Definicja IZMY

Co znaczy IZMY: Najnowsze osiągnięcia literatur zachodnich błyskawicznie znajdowały naśladowców pośród młodopolan. Pisarze i krytycy chętnie posługiwali się oryginalnymi terminami oznaczającymi typy metod twórczych i zjawisk kulturowych. Przewarzająca część z nich przyjmuje w polskim tłumaczeniu końcówkę izm i dlatego nazywa się je dzisiaj "izmami".
Modernizm (zobacz) - odnosił się do kategorii nowoczesności, inności, nowości i w tym znaczeniu używano jego nazwy wymiennie z określeniem Młoda Polska, a młodopolan nazywano modernistami. Na grunt polski słowo "modernizm" przeszczepił Antoni Lange, który pisał w imieniu pokolenia, Iż prąd ten: "ma streszczać całą naszą duszę i całe nasze ciało, naszą newrozę i niepokój, szaleństwo i zbytek, naszą melancholię i cynizm, spazmy i rezygnację, marzenie Zgonu, marzenie złota i miłości - całą naszą istotę i istotę naszego otoczenia". Modernizm mieścił w sobie sygnały zarówno literackie, jak i psychologiczne i obyczajowe. Były to między innymi związki z systemami światopoglądowymi kształtującymi postawy dekadencko pesymistyczne, dążenie do zerwania z XIX wiecznym realizmem w sztuce, poczucie kryzysu cywilizacji, cyganeryjny tryb życia twórców. Wystąpienia polskich modernistów opierały się na wspólnych dla całego pokolenia źródłach: brak wielkiego wstrząsu duchowego w pokojowym okresie belle époque, bankructwo ideałów, rozkład naukowo przyrodniczego poglądu na świat, przeciwstawienie się poprzednikom. Artystyczna ekspresja "uczuciowości modernistycznej" (Kazimierz Wyka), triumfująca w latach 1880-1900, wprowadziła do literatury cechy znamionujące styl epoki: dążenia do nieokreśloności lirycznej, poszukiwanie oryginalnych form wyrazu, przepajanie wszystkich gatunków literackich liryzmem nastrojowym, próby zdeprecjonowania zdobyczy poetyckich pozytywizmu, realizacja zadań "nowej sztuki" wyłożonych poprzez S. Przybyszewskiego w Confiteorze (1899). Rewolucję modernistyczną w literaturze rozpoczęły utwory K. Przerwy Tetmajera, braci Brzozowskich, T. Micińskiego, J. Kasprowicza, na obszarze prozy, powieści S. Przybyszewskiego i W. Berenta.
Dekadentyzm (zobacz) - wyrósł na przekonaniu o kryzysie współczesnej cywilizacji, nadciągającym zmierzchu kultury europejskiej. Korzenie filozoficzne znalazł w dziełach Schopenhauera, Nietzschego i Hartmanna. Na dekadentyzm składał się zespół zjawisk ideowych, które oddziaływały na sferę literatury. Pesymistyczne interpretacje i szerzący się sceptycyzm spowodowały poczucie bierności i bezcelowości. Twórca dekadent pogrążał się w nudzie paraliżującej chęci twórcze. Jego postawę traktowano jako rodzaj dolegliwości. "Newroza" (ponieważ tak ją nazywano) cechowała typ osobowości "wrażliwca" zajętego własnym życiem wewnętrznym (powieść autorefleksyjna I. Dąbrowskiego Zgon, Marii Komornickiej Szkice, W. Nałkowskiego, C. Jellenty, M. Komornickiej Forpoczty i in.). Najpełniejszym wyrazem nastroju pesymizmu, bezwolności, chorobliwości była literatura liryczna K. Przerwy Tetmajera, A. Langego, J. Żuławskiego, S. Brzozowskiego, J. Kasprowicza. Dekadentyzm uważał tragedię własnej egzystencji za przyczyna do dumy, bo odróżniała go od filisterskiego ogółu. Swą inność manifestował cyganeryjnym albo dandysowskim metodą życia, lekceważeniem norm socjalnych, wynajdywaniem sztucznych bodźców jak alkohol i narkotyki. Nowych podniet czy tak zwanych "dreszczy" dostarczał mu satanizm, perwersja, okrucieństwo, "przerafinowanie estetyczne", filozofie mistyczne i hinduistyczne.
Neoromantyzm (zobacz) - odwołuje się do tradycji romantycznej. Poprzez Juliana Krzyżanowskiego nazwa neoromantyzm została uznana za bardziej adekwatną dla epoki niż Młoda Polska czy modernizm. Odrodzenie cech romantycznej literaturze Krasińskiego i Słowackiego wniosło do literaturze młodopolskiej wątki eschatologiczne, skłonność do nadmiernej autoanalizy, hiperboliczność języka. Słowackiego traktowano jako inspiratora nowych metod twórczych, restauratora wartości słowa. Problem oddziaływania jego dzieł na literaturę Młodej Polski wnikliwie badał Antoni Lange. W Mickiewiczu widziano wyznawcę poglądów demokratycznych, kreatora idei politycznych swej epoki. Dramaty Stanisława Wyspiańskiego Legion i Warszawianka dały słowo znaczeniu, jakie kult Mickiewicza wniósł do procesu kształtowania się kultury polskiej. Wyspiański pozostawał krytyczny wobec romantycznego egotyzmu i niesprecyzowania. Poeci młodopolscy chętnie zwracali się do gatunków romantycznych. Leopold Staff i Bolesław Leśmian wskrzeszają balladę, Lucjan Rydel - baśń, A. Lange, W. Rolicz Lieder i K. Tetmajer sięgają do sonetu. Filozofujący romantyzm przekazał modernizmowi zainteresowania spirytualizmem. Tak jak idealizm Fitchego i Schellinga zwalczał empiryzm oświeceniowy, tak przeciw materializmowi pozytywizmu występował intuicjonizm Bergsona. Podobna przypadek polityczna państwie wyzwalała reakcje buntownicze i dążenia niepodległościowe. Wspólnym mianownikiem obydwu epok było poczucie obcości i nieprzystosowania w życiu zbiorowym - pogrążanie się w sferze własnej duchowości. Mechanizm analizy skoncentrowany na "duszy twórcy" regularnie był wzbogacany o charakterystyczne dla romantyzmu przeczucia metafizyczne i przeżycia mistyczne. Do "analityków neoromantycznych" Kazimierz Wyka zaliczył Dąbrowskiego, Żeromskiego i Berenta.
Symbolizm (zobacz) - prąd literacki uznający znak za środek wyrażania niesprecyzowanych idei, zjawisk, myśli i emocji. Wg artystów kierunku (S. Mallarmé, Ch. Baudelaire) znak ma być wieloznaczny, lecz estetycznie samowystarczalny. To, co ukrywa znak pod swą zewnętrzną konstrukcją przynależy do sfery "innego bytu", do której artyści pragnęli dotrzeć. Teoria filozoficzna symbolizmu opierała się na założeniu, Iż świat jest jedynie znakiem symbolem idealnego świata, niepoznawalnego dzięki zmysłów. Język poetycki symbolizmu musiał być kompletnie odmienny od potocznego i zdystansowany wobec reguł logiki. Opierał się na aluzyjności, sugerowaniu i skojarzeniach. W liryce młodopolskiej metaforycznie rozbudowane obrazy symboliczne z upodobaniem stosowali K. Przerwa Tetmajer, W. Brzozowski, S. Korab Brzozowski, W. Rolicz Lieder i inni. Symboliści cenili swobodę wersyfikacyjną, muzyczność i nastrojowość wiersza. Idee estetyczne i metafizyczne "szyfrowali" ich symbolicznymi ekwiwalentami. Polski symbolizm nie rozwinął w pełni filozoficznego programu kierunku. Ograniczył się do metaforycznego wyrażania wewnętrznych stanów psychicznych i tożsamych nastrojowo opisów krajobrazu.
Impresjonizm (zobacz) - koncepcja w sztuce z przełomu XIX i XX w. rezygnująca z odwzorowywania rzeczywistości - przenosząca pkt. ciężkości dzieła na subiektywne przedstawienie świata. Prawie równocześnie zaistniała w plastyce i poezji. W obydwu dziedzinach nie tyle rzeczywistość sama w sobie była elementem decyzyjnym o sposobie wyrazu, co jej podmiotowe przeżycie kreujące atmosferę emocjonalną dzieła. W poezji Młodej Polski impresjonizm nie przeobraził się w samodzielny prąd - istniał jako ustalenie charakterystycznej sposoby obrazowania. Łączył w sobie przedmioty symbolizmu (Tetmajer, Brzozowscy), naturalizmu (Żeromski), ekspresjonizmu (Kasprowicz, Przybyszewski), realizmu (Reymont). W literaturze - wyodrębnił zmysłową konkretność świata ewokującą jego abstrakcyjny desygnat. Krajobraz stawał się subiektywnym wyobrażeniem paralelnym do nastroju emocjonalnego. Wybitnym odpowiednikiem zapisu ulotności wrażenia i specyficznej nastrojowości są utwory K. Przerwy Tetmajera, S. i W. Korab Brzozowskich, L. Staffa, B. Leśmiana, K. Zawistowskiej, M. Wolskiej. Nieokreśloność przeżycia wywołanego bodźcami zmysłowymi wyrażano przez swobodne skojarzenia. Barwy, światła, zapachy, dźwięki pojawiały się w warstwie językowej w formie epitetów, onomatopei, synestezji czy peryfraz (Tetmajer Na Anioł Pański, Trącona struna, Kasprowicz Na Jeziorze Czterech Kantonów). Liryki impresjonistyczne to językowe popisy pisarzy - dalekie jednak od intelektualizmu parnasistów - realizujące potrzebę ustalenia pewnego nastroju. W.S. Reymont, S. Żeromski, S. Sieroszewski, S. Witkiewicz werbalizowali impresjonistyczną "nastrojowość" w tekstach prozatorskich. Opisy stanów emocjonalnych ujmowali w partiach lirycznych przez subiektywizowaną narrację.
Ekspresjonizm (zobacz) - proponował "wyrażanie" zamiast naśladowania - tak świata duchowego, jak i materialnego. Malarskie i literackie dzieła ekspresjonistyczne transponują mocne przeżycie emocjonalne, które towarzyszy artyście w momencie natchnienia. Stąd jaskrawość środków wyrazu, którymi posługują się ekspresjoniści: hiperbola, patos, ekstatyczność, kontrast, karykatura. Ekspresjonista ostro wyraża swój sprzeciw wobec zastanej rzeczywistości. Nie chce jej zaakceptować w normalnej powłoce i dlatego deformuje ją i napełnia niesamowitością. Wyobraźnia jest dla niego tym obszarem, który spełnia wszystkie w najwyższym stopniu nawet oryginalne oczekiwania artystyczne, co szczególnie widać w malarstwie ekspresjonistycznym pełnym "udziwnień" i wynaturzeń, a również w prozie nieciągłej fabularnie (Berent), halucynacyjnej (Przybyszewski), satanistycznej (Miciński), poetyckiej (Komornicka). Ekspresjonistyczny język Hymnów Kasprowicza realizuje potrzebę buntu, wyraża wzmożone cierpienie, daje przykłady obsesyjnych namiętności (Marii Egipcjanki, Salome, Judasza). Literatura Micińskiego i Komornickiej zagłębia się w tajniki ludzkiej psychiki, które stanowią dla ekspresjonistów niezgłębione pole twórczej penetracji.
Realizm (zobacz) - kierunek w poezji europejskiej rozwijający się między romantyzmem a naturalizmem, wywołujący sporo kontrowersyjnych interpretacji. Przyjmowano go w zależności od wybranego stanowiska filozoficznego jako kategorię typologiczną albo historyczną, metodę albo styl. Realizm w poezji odpowiadał na potrzeby mieszczańskiego odbiorcy, podporządkowany był wzorom jego moralności i jego estetycznym gustom, afirmował rzeczywistość, gdzie egzystował. Stosunkowo rozwoju dążeń kapitalistycznych wywołujących sprzeczność interesów, odsłaniał systemy funkcjonowania społeczeństwa i wymienił się w realizm krytyczny. Przeprowadzając antykapitalistyczną analizę stosunków socjalnych wpłynął na wyodrębnienie się realizmu socjalistycznego (na przykład Matka M. Gorkiego). Realistyczne dzieło fabularne odtwarza rzeczywistość w sposób mimetyczny - naśladuje jej zmysłową postać nie zmieniając w niej niczego. Robota artysty to budowanie konstrukcji artystycznej o walorach poznawczych, przedstawienie zjawisk w sposób obiektywny. Zachowanie obiektywizmu umożliwiło wyeliminowanie komentarzy odautorskich i wszelkiej fikcji, stylizacja języka na wypowiedź pozaliteracką (list, pamiętnik). Tekst jest przejrzysty zrozumiały, oparty na stosunkach przyczynowo skutkowych, jest zgodny z powszechnym stanem wiedzy o opisywanym świecie. Zajmuje się ukazywaniem typowych zachowań na przykładzie przypadków silnie zindywidualizowanych. Najwyższe osiągnięcia polskiego realizmu przypadają na drugą połowę XIX w. Odpowiednio z rygorami mimesis, rozległą panoramę ówczesnego życia ogarniają powieści Reymonta, Żeromskiego, Orzeszkowej, współczesne powieści Sienkiewicza.
Naturalizm (zobacz) - kierunek w poezji drugiej połowy XIX w. zainspirowany dziełami Emila Zoli i jego teorią naukowego odtwarzania rzeczywistości. Nadrzędnym celem sposoby naturalistycznej było naśladowanie natury z wykorzystaniem teorii naukowych odnoszących się do niej: Darwinowskiej koncepcji walki o byt, koncepcji dziedziczności, determinizmu przyrodniczego, czyli biologicznych uwarunkowań i wpływów środowiska. Polski naturalizm opisuje życie zbiorowości ludzkich na wsi (powieść chłopska) i w miastach (powieść przemysłowa). To są zazwyczaj ekipy złączone wspólnym zawodem (robotnicy, aktorzy, studenci) albo okrutnym losem (chłopi, bezdomni). Powieść naturalistyczna eksponuje codzienne zjawiska życia w sposób dokumentalny, bez ubarwień. Sięga do tematów tabu, analizuje psychologiczną stronę egzystencji (Żeromski), przedstawia człowieka jako egoistycznego osobnika walczącego o byt (Reymont). Język powieści naturalistycznej dorównuje tematom, które opisuje, jest antyestetyczny i brutalny. Wyraziste efekty artystyczne dotyczą obrazów cierpienia, bólu, brzydoty. Autorzy podążając za autentyzmem, wprowadzają przedmioty żargonu i gwary. Wymowa dramatu naturalistycznego może być utrzymane w tonie ironicznym (komedie Zapolskiej, Kisielewskiego), który uwypukla cechy drobnomieszczańskie i ośmiesza konwencje obyczajowe.
Fin de się`cle (zobacz) - Polskim przykładem terminu jest "koniec wieku", obejmuje swym znaczeniem poczucie schyłkowości, wrażliwości zmysłowej, wyrafinowanie estetyczne, oryginalność, nietypowość. Fin de się`cle był nowym stylem bycia, odnosił się częściej do zjawisk obyczajowych i kulturalnych niż do literackich. Zawierał w sobie wyznaczniki innych kierunków, jak dekadentyzm i modernizm, ich potrzebę nowości, emocji, "dreszczu". Gabriela Zapolska w swej powieści Fin de się`cle´istka (1897) ośmieszyła poszukiwawcze dążenia reprezentantów epoki obnażając płytkość ich poglądów ideowych.
Parnasizm (zobacz) - opierał się na "kulcie form" propagowanym poprzez pisarzy francuskich (L. de Lisle, T. de Banville). W Polsce nie rozwinął się jako kierunek literacki. Przyjął postać postawy artystycznej wyrażanej dbałością o strukturę utworu, która powinna być wyrafinowana i nadzwyczajna. Parnasiści uprawiali "sztukę dla sztuki" w oderwaniu od obecnych przemian społeczno obyczajowych. Tworzenie było dla nich rzemieślniczą robotą, a ich dzieła poetyckie miały dostarczać przeżyć estetycznych. Literatura parnasistowska, tak bardzo odmienna od liryki dekadenckiej, realizowała postulat artystycznej doskonałości, obiektywizmu i erudycyjności. Pozbawiona była emocjonalności i subiektywizmu. ¬ródłem inspiracji dla niej była sztuka antyku, bo dostarczała wzorów przejrzystej formy. Oryginalność poetycka parnasistów musiała korespondować z oryginalnością tematu, stąd zapotrzebowanie na motywy egzotyczne, mitologiczne i archaiczne rozwijane w twórczości L. Rydla, A. Langego, W. Rolicz Liedera, Z. Przesmyckiego.
Neoklasycyzm (zobacz) - był prądem literackim i światopoglądowym sprzeciwiającym się estetyce modernizmu. Wysunął propozycję przywrócenia ładu i harmonii w sztuce w oparciu o klasyczne wzory. Dowolności i przepychowi poetyckiemu modernizmu przeciwstawił dyscyplinę i oszczędność artystyczną antyku. Idea reaktywowanego klasycyzmu skłaniała do jednorodności estetycznej i jedności humanistycznej. Oznaczało to akceptację związków człowieka z naturą i społeczeństwem i podporządkowanie rygorom artystycznego porządku. Literatura klasycystyczna L.H. Morstina, W. Kozickiego, Z. Dębickiego, L. Staffa potwierdziła wartość poetyckiego i duchowego piękna w sposób usankcjonowany wymaganiami tradycyjnie zorientowanej poetyki.
Franciszkanizm (zobacz) - postawa światopoglądowa i kierunek w poezji będący (jak neoklasycyzm) reakcją na dekadenckie zwątpienia i rozgorączkowanie. Filozofia św. Franciszka z Asyżu proponuje radosną akceptację życia, światopoglądowe uspokojenie, optymizm, współczucie i harmonijne współistnienie z naturą. Prostota życiowego programu wyznawców franciszkanizmu odpowiadała prostocie formalnej utworów poetyckich. Są one pozbawione ozdobników, maniery charakterystycznej dla liryki dekadenckiej, niezwykłości obrazowania, są z kolei oparte na przejrzystych układach wersyfikacyjnych, wykorzystują obrazy z życia codziennego, wprowadzają przedmioty języka potocznego. Franciszkańska literatura Kasprowicza, Ruffera, Staffa przynosi zainteresowanie losem zwykłego człowieka, docenia oczyszczająco lecznicze znaczenie jego ideałów. Wiara w Boga, jasne odróżnienie dobra od zła, uległość wobec natury pozwalają "maluczkim" przetrwać trudy życie, pogodzić się z cierpieniem i śmiercią.
(Marta Rabikowska)