Co znaczy OŚWIECENIE:
Była to formacja kulturowa, którą cechowało ogromne ożywienie intelektualne elitarnych warstw i spore zróżnicowanie tendencji filozoficznych i postaw światopoglądowych. Objęła swym zasięgiem Europę, a również europejskie kolonie w obu Amerykach w XVIII i początkach XIX w. Miano duchowego ojca oświecenia zdobył angielski filozof i myśliciel, J. Locke. Nawiązując do jego Rozważań dotyczących rozumu ludzkiego (1690) propagatorzy nowych tendencji umysłowych eksponowali wiarę w nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu, postulując tym samym zerwanie z teologicznym poglądem na świat. W duchu oświeceniowego optymizmu dążono do pełnego, rozumowego i doświadczalnego poznania otaczającej rzeczywistości (tzn. porządku i praw natury). Dzięki nauk eksperymentalnych poszukiwano w świecie nowego ładu i harmonii. Obiektem dociekań stała się natura i idea postępu i wychowania. W kręgu rozważań znalazły się także teorie utopii i antyutopii. Ludzie oświecenia mieli świadomość i mocne poczucie przynależności do wysoko cenionej wspólnoty myślowej. Czasy, gdzie żyli i działali, z dumą nazywali wiekiem oświecenia, rozumu, wiekiem świateł i krytyki i filozofów. Za najwyższe wartości uznawano wiedzę, socjalną użyteczność, humanitaryzm, edukację, rozwój, tolerancję i prawo do szczęścia, wolności i własności. Wspólną wykładnią światłych ludzi tego czasu było pokonywanie przesądów, przejawów fanatyzmu, ciemnoty, ignorancji, irracjonalizmu i nadmiernego emocjonalizmu, a również militaryzmu i lekceważącego relacji do edukacji, wiedzy i nauki.
Podstawy myślenia o świecie wyznaczał w oświeceniu racjonalizm powiązany z empiryzmem i sensualizmem. Oddziaływały także idee utylitaryzmu i fizjokratyzmu. Aprobacie nowych zjawisk towarzyszyła krytyczna (w sensie twórczym) postawa wobec teraźniejszości. Istotną rolę w ówczesnej myśli filozoficznej i światopoglądzie odegrał deizm i ateizm. Wykształciły się także radykalne postawy w sferze politycznej (jakobinizm) i obyczajowej (libertynizm). Wewnętrzną dynamikę oświecenia cechowała znamienna ewolucja: od początkowego optymizmu po schyłkowy sceptycyzm i melancholię. Wskazane tendencje filozoficzne i światopoglądowe stały się fundamentem koncepcji estetycznych, wykonywanych w dziełach literackich i sztuce trzech nurtów: klasycyzmu, sentymentalizmu i rokoka.
Zachodnia, raczej francuska i angielska, myśl filozoficzna promieniowała w XVIII w. na całą Europę, w tym również (począwszy od czasów saskich) na Polskę nadal rządzoną w duchu szlacheckiego republikanizmu. Naczelnym hasłem polskich oświeconych stało się już w latach 30., a potem w kolejnych dziesięcioleciach dramatyczne zawołanie "Rzeczpospolita ginie!". Wyprowadzony ze względu rozumowych nakaz ratowania państwie przed całkowitym upadkiem wiązał się w pierwszej kolejności z dążeniem do umocnienia państwa i władzy i podniesienia poziomu oświaty drogą reformy szkolnictwa. Dobro wspólne stało się uświęconym społecznie celem postępowych idei, inicjatyw i działań we wszystkich dziedzinach ówczesnej rzeczywistości.
Przejawem dążeń do przekształcenia Polski w nowoczesne, oświecone kraj była podjęta już w latach 40. i 50., a nasilona wspólnie z wstąpieniem na tron Stanisława Augusta walka o przemianę obyczajów i mentalności i świadomości narodu szlacheckiego, któremu ciągle patronowały idee skostniałego sarmatyzmu. Na specjalną uwagę zasługuje w tym najwcześniejszym okresie kulturotwórcza i piśmiennicza działalność między innymi S. Konarskiego, braci Załuskich, W. Mitzlera de Kolof, J.E. Minasowicza i F. Bohomolca. Wtedy także powołano do życia tak istotne instytucje oświeceniowe, jak: Collegium Nobilium (1740) i Biblioteka Załuskich (1747). Nasiliła się także działalność edytorska w dziedzinie źródeł historycznych i literatury pięknej. Nowy repertuar rozpoczął gościć na szkolnych scenach w kolegiach pijarskich i jezuickich. Etapowo wykształcała się organizacja nowoczesnej krytyki literackiej.
W fazę dojrzałą oświecenie weszło w Polsce po objęciu władzy poprzez Poniatowskiego. Władca starał się wprowadzać w życie program reform obejmujący nie tylko sferę obyczajową, oświatę, kulturę, literaturę, lecz również ustrojowe zręby Rzeczypospolitej. Te dążenia natrafiały na opór konserwatywnej części szlachty i magnaterii. O szerszym poparciu szlacheckiej społeczności dla królewskich inicjatyw można mówić właściwie dopiero po upadku konfederacji barskiej i dramacie pierwszego rozbioru (1772), gdy znacząco osłabła siła oddziaływania sarmackiej ideologii, a umocniła się idea wewnętrznej zgody i ratowania państwie. Z inicjatywy światłego władcy, kierującego czynną działalność mecenasowską, powstało szereg istotnych instytucji: Teatr Narodowy (1765), "Monitor" (1765), "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" (1770) i Komisja Nauki Narodowej (1773), która na swe potrzeby powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (1775). Zwieńczeniem reformatorskiej działalności króla i postępowej części szlachty stało się uchwalenie w r. 1791 Konstytucji 3 Maja po burzliwym okresie obrad Sejmu Czteroletniego. Niestety, to ogromne dzieło polskiej myśli socjalnej i politycznej zostało zaprzepaszczone w wyniku egoistycznych dążeń magnaterii i szlachty będącej na usługach konserwatywnych rodów. Tragicznym finałem burzliwych wydarzeń (konfederacji targowickiej, wojny polsko rosyjskiej 1792 r. i stworzenia kościuszkowskiego) był ostateczny upadek państwa i strata niepodległości w 1795 r.
W polskiej poezji oświeceniowej (od lat 40. XVIII w. aż po schyłek trzeciego dziesięciolecia wieku XIX) wyodrębniły się trzy zasadnicze nurty: klasycyzm, sentymentalizm i rokoko. W początkowej fazie ujawniały się ponadto mocne wpływy barokowe i sarmackie, a w momencie schyłku doszły do głosu pierwiastki preromantyczne. Nie miały one antagonistycznego charakteru, ale wzajemnie się uzupełniały, dając czytelnikom sposobność wyboru lektury odpowiadającej ich aktualnym potrzebom i upodobaniom. Z uwagi na specyficzne uwarunkowania historyczne i polityczne polskiego oświecenia literaturę tego czasu zdominowały tendencje moralizatorskie i dydaktyczne. Postępowym ideom politycznym, społecznym i obyczajowym służyli publicyści i literaci uprawiający bajkę, satyrę, komedię, poemat heroikomiczny, a również powieść. Chlubne karty narodowej przeszłości wskrzeszali autorzy poematów heroicznych i narodowych tragedii. Upowszechniony został wzorzec osobowy obywatela gotowego sprostać obowiązkom, jakie Polakom narzuciły dramatyczne wydarzenia dziejowe.
W momencie porozbiorowym oświecenie weszło w fazę schyłkową i trwało do połowy lat 20., jednakże przedstawiciele ostatniego pokolenia tej formacji kulturowej aktywnie działali jeszcze w następnej dekadzie. Istotną rolę odgrywało wówczas powołane w 1800 r. w Warszawie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, kontynuujące idee oświeceniowe w nowej sytuacji politycznej i historycznej. Nadrzędnym celem było ocalenie rodzimego języka, polskiego dziedzictwa kulturowego i narodowego ducha. Temu służyły naukowe, literackie i edytorskie przedsięwzięcia inicjowane poprzez Towarzystwo. Istotną rolę w podtrzymywaniu klasycystycznych wzorców estetycznych odegrała działalność Teatru Narodowego i Towarzystwa Iksów. Ostateczny kres formacji oświeceniowej przyniosło stworzenie listopadowe.
(Bożena Mazurkowa)
Zobacz także: COLLEGIUM NOBILIUM, CZASOPISMA, FILOZOFIA I ŚWIATOPOGLˇD, KLASYCYZM, KOMISJA Nauki NARODOWEJ, MECENAT, ROKOKO, SENTYMENTALIZM, STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI, SZKOŁA RYCERSKA, TEATR NARODOWY, TOWARZYSTWO IKSÓW, TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK
Podstawy myślenia o świecie wyznaczał w oświeceniu racjonalizm powiązany z empiryzmem i sensualizmem. Oddziaływały także idee utylitaryzmu i fizjokratyzmu. Aprobacie nowych zjawisk towarzyszyła krytyczna (w sensie twórczym) postawa wobec teraźniejszości. Istotną rolę w ówczesnej myśli filozoficznej i światopoglądzie odegrał deizm i ateizm. Wykształciły się także radykalne postawy w sferze politycznej (jakobinizm) i obyczajowej (libertynizm). Wewnętrzną dynamikę oświecenia cechowała znamienna ewolucja: od początkowego optymizmu po schyłkowy sceptycyzm i melancholię. Wskazane tendencje filozoficzne i światopoglądowe stały się fundamentem koncepcji estetycznych, wykonywanych w dziełach literackich i sztuce trzech nurtów: klasycyzmu, sentymentalizmu i rokoka.
Zachodnia, raczej francuska i angielska, myśl filozoficzna promieniowała w XVIII w. na całą Europę, w tym również (począwszy od czasów saskich) na Polskę nadal rządzoną w duchu szlacheckiego republikanizmu. Naczelnym hasłem polskich oświeconych stało się już w latach 30., a potem w kolejnych dziesięcioleciach dramatyczne zawołanie "Rzeczpospolita ginie!". Wyprowadzony ze względu rozumowych nakaz ratowania państwie przed całkowitym upadkiem wiązał się w pierwszej kolejności z dążeniem do umocnienia państwa i władzy i podniesienia poziomu oświaty drogą reformy szkolnictwa. Dobro wspólne stało się uświęconym społecznie celem postępowych idei, inicjatyw i działań we wszystkich dziedzinach ówczesnej rzeczywistości.
Przejawem dążeń do przekształcenia Polski w nowoczesne, oświecone kraj była podjęta już w latach 40. i 50., a nasilona wspólnie z wstąpieniem na tron Stanisława Augusta walka o przemianę obyczajów i mentalności i świadomości narodu szlacheckiego, któremu ciągle patronowały idee skostniałego sarmatyzmu. Na specjalną uwagę zasługuje w tym najwcześniejszym okresie kulturotwórcza i piśmiennicza działalność między innymi S. Konarskiego, braci Załuskich, W. Mitzlera de Kolof, J.E. Minasowicza i F. Bohomolca. Wtedy także powołano do życia tak istotne instytucje oświeceniowe, jak: Collegium Nobilium (1740) i Biblioteka Załuskich (1747). Nasiliła się także działalność edytorska w dziedzinie źródeł historycznych i literatury pięknej. Nowy repertuar rozpoczął gościć na szkolnych scenach w kolegiach pijarskich i jezuickich. Etapowo wykształcała się organizacja nowoczesnej krytyki literackiej.
W fazę dojrzałą oświecenie weszło w Polsce po objęciu władzy poprzez Poniatowskiego. Władca starał się wprowadzać w życie program reform obejmujący nie tylko sferę obyczajową, oświatę, kulturę, literaturę, lecz również ustrojowe zręby Rzeczypospolitej. Te dążenia natrafiały na opór konserwatywnej części szlachty i magnaterii. O szerszym poparciu szlacheckiej społeczności dla królewskich inicjatyw można mówić właściwie dopiero po upadku konfederacji barskiej i dramacie pierwszego rozbioru (1772), gdy znacząco osłabła siła oddziaływania sarmackiej ideologii, a umocniła się idea wewnętrznej zgody i ratowania państwie. Z inicjatywy światłego władcy, kierującego czynną działalność mecenasowską, powstało szereg istotnych instytucji: Teatr Narodowy (1765), "Monitor" (1765), "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" (1770) i Komisja Nauki Narodowej (1773), która na swe potrzeby powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (1775). Zwieńczeniem reformatorskiej działalności króla i postępowej części szlachty stało się uchwalenie w r. 1791 Konstytucji 3 Maja po burzliwym okresie obrad Sejmu Czteroletniego. Niestety, to ogromne dzieło polskiej myśli socjalnej i politycznej zostało zaprzepaszczone w wyniku egoistycznych dążeń magnaterii i szlachty będącej na usługach konserwatywnych rodów. Tragicznym finałem burzliwych wydarzeń (konfederacji targowickiej, wojny polsko rosyjskiej 1792 r. i stworzenia kościuszkowskiego) był ostateczny upadek państwa i strata niepodległości w 1795 r.
W polskiej poezji oświeceniowej (od lat 40. XVIII w. aż po schyłek trzeciego dziesięciolecia wieku XIX) wyodrębniły się trzy zasadnicze nurty: klasycyzm, sentymentalizm i rokoko. W początkowej fazie ujawniały się ponadto mocne wpływy barokowe i sarmackie, a w momencie schyłku doszły do głosu pierwiastki preromantyczne. Nie miały one antagonistycznego charakteru, ale wzajemnie się uzupełniały, dając czytelnikom sposobność wyboru lektury odpowiadającej ich aktualnym potrzebom i upodobaniom. Z uwagi na specyficzne uwarunkowania historyczne i polityczne polskiego oświecenia literaturę tego czasu zdominowały tendencje moralizatorskie i dydaktyczne. Postępowym ideom politycznym, społecznym i obyczajowym służyli publicyści i literaci uprawiający bajkę, satyrę, komedię, poemat heroikomiczny, a również powieść. Chlubne karty narodowej przeszłości wskrzeszali autorzy poematów heroicznych i narodowych tragedii. Upowszechniony został wzorzec osobowy obywatela gotowego sprostać obowiązkom, jakie Polakom narzuciły dramatyczne wydarzenia dziejowe.
W momencie porozbiorowym oświecenie weszło w fazę schyłkową i trwało do połowy lat 20., jednakże przedstawiciele ostatniego pokolenia tej formacji kulturowej aktywnie działali jeszcze w następnej dekadzie. Istotną rolę odgrywało wówczas powołane w 1800 r. w Warszawie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, kontynuujące idee oświeceniowe w nowej sytuacji politycznej i historycznej. Nadrzędnym celem było ocalenie rodzimego języka, polskiego dziedzictwa kulturowego i narodowego ducha. Temu służyły naukowe, literackie i edytorskie przedsięwzięcia inicjowane poprzez Towarzystwo. Istotną rolę w podtrzymywaniu klasycystycznych wzorców estetycznych odegrała działalność Teatru Narodowego i Towarzystwa Iksów. Ostateczny kres formacji oświeceniowej przyniosło stworzenie listopadowe.
(Bożena Mazurkowa)
Zobacz także: COLLEGIUM NOBILIUM, CZASOPISMA, FILOZOFIA I ŚWIATOPOGLˇD, KLASYCYZM, KOMISJA Nauki NARODOWEJ, MECENAT, ROKOKO, SENTYMENTALIZM, STANISŁAW AUGUST PONIATOWSKI, SZKOŁA RYCERSKA, TEATR NARODOWY, TOWARZYSTWO IKSÓW, TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK
- Co znaczy OBIADY CZWARTKOWE:
- Porównanie najgłośniejszych polskich salonów literackich doby oświecenia. Rozpoczął funkcjonować lub pod koniec 1771 r., lub najpierw 1772. Zalążkiem obiadów czwartkowych były zgromadzenia Towarzystwa oświecenie co znaczy.
- Krzyżówka OBŁOKI MIŁOSZA:
- Dlaczego w komentarzu do tego wiersza zwrócił uwagę - powołując się zresztą na zdanie Miłosza zaczerpnięte z Ziemi Ulro ( Kiedy mój anioł stróż / który przebywa w uwewnętrznionej przestrzeni / odnosi oświecenie krzyżówka.
- Co to jest O WYMOWIE W PROZIE ALBO WIERSZU:
- Jak lepiej rozprawa Franciszka Karpińskiego, wydana w drugim tomie jego Zabawek wierszem i prozą (1782), była nowatorską próbą sformułowania założeń początkującego w Polsce nurtu literatury sentymentalnej. Jako oświecenie co to jest.
- Słownik OJCZYZNA WOJACZKA:
- Kiedy Wojaczka: wstrząsająca obyczajowo, przekraczająca niejedno tabu, literatura drastycznego erotyzmu, lecz także literatura cierpienia i bólu zdaje się mieć tylko jedną ciemną stronę; stronę Zgonu oświecenie słownik.
- Czym jest OKOLICZNOŚCIOWA POEZJA POLITYCZNA:
- Od czego zależy nurcie oficjalnym i anonimowym zawierały ocenę bieżących problemów życia politycznego, działalności znanych postaci życia publicznego i nastrojów panujących w społeczeństwie polskim w dramatycznym oświecenie czym jest.
Czym jest oświecenie znaczenie w Motywy literatura O .
