Definicja SZTUKI PLASTYCZNE I ARCHITEKTURA

Co znaczy SZTUKI PLASTYCZNE I ARCHITEKTURA: Polska sztuka średniowieczna rozwijała się poprzez pięć stuleci w rytmie zgodnym z ewolucją europejskich stylów artystycznych epoki: przedromańskiego, romańskiego i gotyckiego. Wyczerpujące przedstawienie w zwięzłym haśle jej faz rozwojowych, nurtów stylowych, szkół lokalnych, a tym bardziej najcenniejszych choćby zabytków jest, rzecz jasna, niemożliwe. Ograniczymy się tutaj raptem do zasygnalizowania głownych zjawisk, odsyłając zainteresowanego czytelnika do znakomitej książki Tadeusza Chrzanowskiego (zobacz Lista proponowanych lektur), która stała się także fundamentem poniższego "wypisu".
Jak dowodzą badania archeologiczne, najstarsze budowle kamienne w Polsce powstały w połowie X w. i wiązały się z faktem przyjęcia chrześcijaństwa poprzez Mieszka I. Należą do nich baseny baptysteria, gdzie dokonywano chrztu poprzez zanurzenie. W okolicy nich wznoszono później najstarsze katedry biskupie (na przykład w Poznaniu). Reprezentacyjnymi siedzibami władców świeckich były prostokątne palatia (z łaciny pałace), z którymi łączono rotundy - kaplice książęce w formie kamiennych walców (na przykład Ostrów Lednicki, Kraków, Giecz); zespół taki miał symbolizować nowy, chrześcijański schemat władzy. W takich najdawniejszych budowlach przedromańskich na ziemiach polskich krzyżują się wpływy karolińskie, ottońskie i bizantyńskie. Za panowania Bolesława Chrobrego powstały trzy katedry (wszystkie w typie bazyliki): gnieźnieńska, poznańska i krakowska (na Wawelu) i pierwsze murowane świątynie klasztorne (na przykład benedyktyński kościół w Trzemesznie). Rzeźba - wyłącznie dekoracyjna - reprezentowana jest śladowo, a przewarzająca część wyrobów sztuki użytkowej (iluminowane księgi liturgiczne, tak zwany kielich Dąbrówki, włócznia św. Maurycego) to dzieła importowane.
Styl romański pojawia się w Europie około połowy XI w. W Polsce pierwsze dzieła sztuki romańskiej powstają za Władysława Hermana, zaś jej rozrost przypada na XII i pierwszą połowę XIII w. Wielką rolę odegrały w tym względzie zakony benedyktynów i cystersów. Z fundacji Bolesława Śmiałego wzniesiono benedyktyńskie opactwa w Tyńcu i w Mogilnie; on także być może zainicjował budowę tak zwany drugiej katedry wawelskiej, ukończonej poprzez Władysława Hermana. Przetrwała z niej w doskonałym stanie tak zwany krypta św. Leonarda z apsydą i sklepieniami krzyżowymi wspartymi na czterech kolumnach. Jednym z najznakomitszych osiągnięć architektury romańskiej w Polsce jest kolegiata w Tumie pod Łęczycą (konsekrowana w roku 1161), wzniesiona w formie trójnawowej bazyliki z emporą i dwiema kwadratowymi wieżami po bokach apsydy zachodniej. Rozmaite odmiany budownictwa romańskiego reprezentują ponadto kolegiaty w Opatowie i w Kruszwicy, kościół św. Andrzeja w Krakowie, kościoły klasztorne w Czerwińsku i Strzelnie, kościoły i opactwa cysterskie w Jędrzejowie, Koprzywnicy i Wąchocku, kościół dominikanów w Sandomierzu.
Sztuka romańska to także w pierwszej kolejności wspaniała rzeźba, integralnie powiązana z architekturą, miniatorstwo i rzemiosło artystyczne; malarstwo ścienne i tablicowe zachowało się jedynie śladowo. Do najstarszych dzieł rzeźbiarskich (z przełomu XI i XII w.) należą kapitele kolumn z opactwa tynieckiego, zdobione ornamentami roślinnymi i zoomorficznymi, rzeźbione portale w Wiślicy, Czerwińsku, Tumie pod Łęczycą. W XII wiecznych portalach romańskich pojawiają się tak zwany tympanony fundacyjne, ukazujące scenę ofiarowania Chrystusowi świątyni poprzez fundatora i jego rodzinę (na przykład tympanony z opactwa benedyktyńskiego na Ołbinie we Wrocławiu i z rotundy św. Prokopa w Strzelnie). Bogata ornamentyka rzeźbiarska występuje także w zwieńczeniach kolumn, obramieniach portali, na płytach nagrobnych i w chrzcielnicach. Bezcennym zabytkiem rzeźby romańskiej są odkryte dopiero po wojnie kolumny z klasztornego kościoła norbertanek w Strzelnie, pokryte płaskorzeźbionymi personifikacjami cnót i występków. Do dzieł najwyższej próby należy również północny tympanon z kościoła cysterek w Trzebnicy, przedstawiający grającego króla Dawida i postacie słuchających koncertu Betseby i jej służebnicy (Dawid symbolizuje tu Chrystusa, zaś Betseba Maryję Kościół). Nadzwyczajnymi w skali europejskiej osiągnięciami rzeźbiarskimi są brązowe drzwi z katedry płockiej, przedstawiające w poszczególnych kwaterach wykład prawd wiary (Credo), i monumentalne Drzwi Gnieźnieńskie ukazujące w osiemnastu scenach żywot św. Wojciecha. Oba dzieła powstały w XII w. poza Polską, lecz stanowią - podobnie jak najstarsze importowane księgi liturgiczne - niepodzielną własność naszej kultury.
Dopiero w połowie naszego stulecia zaczęto odkrywać pozostałości romańskiego malarstwa ściennego (Tum pod Łęczycą, Czerwińsk, Siewierz, Świeżawa). Dekoracja zachodniej apsydy w Tumie przedstawia Chrystusa na majestacie w otoczeniu proroków i cherubinów; po Jego bokach ukazano postacie orędowników - Maryi i św. Jana Chrzciciela (motyw deesis - por. Bogurodzica). Inne malowidła romańskie przedstawiają sceny ze Starego Testamentu, z życia Chrystusa, Matki Bożej i świętych. Spośród bogato zdobionych kodeksów rękopiśmiennych (w większości importowanych) wymieńmy Sakramentarz Tyniecki, krakowski Kodeks Emmeramski, Ewangeliarze - Gnieźnieński, Pułtuski i Kruszwicki. Najprawdopodobniej w skryptorium lubiąskim na Śląsku powstał w pierwszejpołowie XIII w. tak zwany Psałterz nocny (Psalterium nocturnum), należący pierwotnie do cysterek w Trzebnicy. Wysoki poziom artystyczny osiąga w XII-XIII w. sztuka złotnicza (kielichy, pateny, relikwiarze, diademy). Wytwory innych dziedzin ówczesnego rzemiosła (tkactwo, hafciarstwo) zachowały się jedynie szczątkowo.
Gotyk, jak wiadomo, narodził się we Francji w połowie XII w., kiedy opat Suger zaczął budowę nowej świątyni w podparyskim opactwie benedyktyńskim Saint Denis. W Polsce zaszczepiał się bez pośpiechu, z wiekowym opóźnieniem, ponieważ dopiero pośrodku XIII w., zespalając się wówczas z tradycjami romańskimi (tak zwany etap przejściowa), aby dopiero na przełomie XIII i XIV w. okrzepnąć i rozciągnąć swe panowanie na dwa kolejne stulecia.
Przemieszanie stylu romańskiego i gotyckiego w fazie przejściowej (XIII w.) widoczne jest najwyraźniej w świątyniach cysterskich. Jedną z pierwszych budowli nowego typu jest kaplica św. Jadwigi przy kościele cysterek w Trzebnicy. Do rozprzestrzenienia się architektury gotyckiej w Polsce (w wersji znacząco jednak redukującej monumentalne programy katedr zachodnich i przystosowanej do lokalnych warunków materiałowych i klimatycznych) przyczynili się w szczególności dominikanie i franciszkanie (kościoły we Wrocławiu, w Krakowie, w Sandomierzu, w Poznaniu). Pełną dojrzałość osiąga jednak sztuka gotyckich katedr dopiero w XIV w. W nawiązaniu do wcześniejszej sztuki katedr francuskich, stulecie to można aby nazwać epoką "gotyku katedralnego" w Polsce. "lecz niezbędnie zachować trzeba odpowiednią optykę: ceglane albo ceglano kamienne świątynie polskie nigdy nie osiągnęły skali i doskonałości owych "starszych siostrzyc". Stały się jednak ekspresją architektoniczną procesu zrastania się i krzepnięcia państwa, ekspresją własnych dążeń Polaków" (Tadeusz Chrzanowski).
W 1364 r. ukończono budowę katedry królewskiej na Wawelu, włączając w jej gotycką architekturę stare przedmioty romańskie (krypta, wieże zachodnie); była to wprawdzie budowla w miarę skromna, lecz funkcje jakie pełniła poprzez wieki - katedry koronacyjnej, nekropolii monarchów, najwyższych dostojników kościelnych i świeckich - uczyniły z niej swego rodzaju sanktuarium ojczystych dziejów. Rolę "katedry narodu" pełniła z kolei wzniesiona w drugiej połowie XIV w. katedra gnieźnieńska - w najwyższym stopniu monumentalna i w najwyższym stopniu "zachodnia" w stylu. W tym samym czasie powstają gotyckie katedry w Poznaniu i Włocławku. Wspaniałe świątynie wznoszone są także w przeżywających swój rozrost miastach. To są budowle bazylikowe albo halowe: kościół św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, krakowski kościół św. Katarzyny na Kazimierzu, kolegiata w Wiślicy. Za wzorem zamków i fortyfikacji wznoszonych poprzez Kazimierza Wielkiego (tak zwany "szlak orlich gniazd", Ojców, Szydłów i tak dalej) powstaje szereg zamków biskupich i magnackich (Iłża, Warszawa, Płock, Wilno, Melsztyn, Tęczynek). Najwięcej budowli kościelnych i świeckich powstaje oczywiście w Krakowie: fortyfikacje (mury, baszty), zabudowa rynku (Sukiennice, ratusz), kamienice mieszczańskie, a nade wszystko świątynie - wzniesiony z fundacji krakowskich mieszczan kościół Mariacki, kościół dominikanów, kościół Bożego Ciała na Kazimierzu. Wielką aktywność budowlaną przejawia w XIV w. także Śląsk, gdzie powstają między innymi wrocławskie kościoły św. Elżbiety, Marii Magdaleny, NMP na Piasku, fary w Strzegomiu i w Świdnicy, świątynie w Kłodzku, Henrykowie czy Nysie. Oryginalny typ architektury gotyckiej reprezentują zamki krzyżackie i biskupie i świątynie wznoszone na północy Polski (Malbork, Frombork, Lidzbark Warmiński, Pelplin, Kwidzyn).
XV w. nie wniósł do naszej architektury gotyckiej ważnych innowacji, naśladowano raczej dokonania poprzedniego stulecia. Powstające wtedy kościoły nawiązują do dawniejszych form (Przemyśl, Tarnów, Krosno). Fundatorem wielu świątyń i budowli świeckich był Jan Długosz (na przykład kościół w Szczepanowie, klasztor w Kłobucku, dom wikariuszy w Wiślicy, własny dom w Krakowie). Nareszcie stulecia powstaje szereg budowli reprezentujących odmianę późnogotyckiego "stylu płomienistego", o bardziej wyrafinowanej szacie dekoracyjnej: gmach Collegium Maius w Krakowie (w szczególności dziedziniec), fara w Bieczu, a w pierwszej kolejności ratusz we Wrocławiu. Oryginalny kształt zyskują wielkie halowe kościoły Gdańska, z bogato zdobionymi szczytami: kościół Mariacki i kościół św. Trójcy; podobny przepych dekoracyjny cechuje gdańskie budowle świeckie, ratusz i Dwór Artusa. Najpiękniejsze dzieła "gotyku płomienistego" powstały jednak na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego (na przykład kościół św. Anny w Wilnie z poczatku XVI w.). Tradycje gotyckie żywotne są jeszcze w architekturze pierwszej połowy XVI stulecia.
Gotyk w sztukach plastycznych - w rzeźbie, w malarstwie ściennym, tablicowym i książkowym, w wyrobach rzemiosła artystycznego - objawił się u nas jeszcze potem niż w architekturze. W świątyniach wznoszonych w XIII w. przeważa jeszcze wystrój romański i dopiero ostatnie jego ćwierćwiecze przynosi pierwsze dzieła plastyki gotyckiej, która swój pełny rozrost przeżyje dopiero w XIV stuleciu. Ewolucję stylu gotyckiego można ująć w dwie zasadnicze etapy: tak zwany styl "miękki" dominujący w XIV w., a nazwany tak od metody układania draperii szat przedstawianych postaci, ukazywanych w wyidealizowanej konwencji kultury dworskiej, i tak zwany styl "łamany" - pojawiający się w pierwszej połowie XV w., drapujący szaty twardo i ekspresyjnie, wyrażający tendencje realistyczne zrodzone w środowiskach mieszczańskich.
Najwcześniejsze przykłady gotyckich innowacji w rzeźbie architektonicznej pochodzą z terenu Śląska (na przykład ostrołukowe tympanony, wątki hagiograficzne i świeckie w programach rzeźbiarskich świątyń). Jeszcze pełniej nowatorstwo stylistyczne przejawiło się w śląskiej rzeźbie nagrobkowej przełomu XIII i XIV w.; zabytkiem najcenniejszym tu jest nagrobek księcia wrocławskiego Henryka Probusa, który stał się punktem wyjścia dla całej fali naśladownictw późniejszych. W Krakowie najbogatszym wystrojem rzeźbiarskim ozdobiono kościół Mariacki (dziedzina eschatologiczna i moralistyczna), a do najświetniejszych dzieł epoki należy nagrobek Kazimierza Wielkiego. Zrodzony w Pradze "styl pięknych Madonn", ucieleśniający ideały piękna i miłości ukształtowane w kręgach rycersko dworskich, w Polsce zaowocował szeregiem dzieł nieznanego mistrza, który przewędrował od Śląska po Pomorze. Spod jego dłuta wyszły Piękne Madonny z Wrocławia i Torunia, Chrystus w Ogrojcu z Malborka. Były to najdojrzalsze, w najwyższym stopniu wysublimowane owoce wygasającego już "stylu miękkiego". W pierwszej połowie XV w. rodzi się gdyż nowy styl, bardziej realistyczny, mocniej eksponujący brzydotę i cierpienie, śmielej operujący kontrastami - tak zwany "styl łamany". Znakomitym, aczkolwiek odosobnionym w Polsce dziełem rzeźbiarskim realizującym nową estetykę jest nagrobek Władysława Jagiełły, ukazujący zmarłego władcę w całej, realistycznej prawdzie Zgonu.
Z rozkwitem hagiografii i pobożności prywatnej w XIV i XV w. wiąże się narastająca błyskawicznie fala wytworów snycerstwa, czyli polichromowanej rzeźby w drewnie. Powstają wówczas niezliczone krucyfiksy, Madonny z Dzieciątkiem (na przykład reprezentująca styl "pięknych Madonn" słynna Madonna z Krużlowej), figury apostołów i świętych, sceny Ukrzyżowania i Piety (na przykład Pieta z Lubiąża). W drugiej połowie XV w. snycerstwo niemal kompletnie wypiera rzeźbę kamienną, zaś "styl łamany" rozpoczyna zastępować "styl miękki". Wyrazem triumfu najnowszych osiągnięć późnej etapy gotyku jest arcydzieło, które swym blaskiem przyćmiło wszystkie poprzednie i późniejsze wytwory rzeźbiarskie epoki - powstały w Krakowie w latach 1477-1489 monumentalny Ołtarz Mariacki. Jego artystą był przybyły z Norymbergi wybitny snycerz i rysownik Wit Stwosz. Treścią poliptyku jest cykl Radości i Boleści Marii, z centralną sceną Jej Zaśnięcia. Tradycyjną teologię maryjną, której nieobce są także wątki apokryficzne występujące chociażby w Rozmyślaniu przemyskim, potrafił Stwosz przekazać w konwencji realistycznej, uwzględniającej wyobrażenia i upodobania mieszczańskiego środowiska Krakowa z czasów przełomu średniowieczno renesansowego. Prawdziwymi arcydziełami rzeźby gotyckiej są również dwa inne dzieła Wita Stwosza: kamienny krucyfiks w kościele Mariackim i nagrobek Kazimierza Jagiellończyka na Wawelu.
Nareszcie XV i najpierw XVI w. także na północy Polski pracują wybitni mistrzowie snycerki: Hans Brandt działa w Gdańsku, Toruniu, Gnieźnie i Poznaniu, z kolei sprowadzony z Augsburga Mistrz Michał rzeźbi kluczowy ołtarz dla kościoła Mariackiego w Gdańsku.
Malarstwo gotyckie rozwijało się równolegle w trzech nurtach: malarstwa ściennego, tablicowego i miniatorstwa. Gotyk wprowadził malowidła do wnętrz kościelnych i świeckich w o sporo szerszym zakresie i różnorodności aniżeli miało to miejsce w romanizmie. Wiązało się to zarówno z katechetycznymi celami sztuki sakralnej i reprezentacyjnymi świeckiej, jak także ze powiększonymi możliwościami technicznymi i z postępem mecenatu. Ściany świątyń ozdabia się przeważnie całymi cyklami malowideł o treści chrystologicznej (przeważnie pasyjnej), hagiograficznej, eschatologicznej (na przykład Sąd Ostateczny), z kolei wnętrza budowli świeckich cyklami "portretów", na przykład biskupów.
Styl gotycki w malarstwie monumentalnym pojawia się na początku na Śląsku, w najwyższym stopniu otwartym na wpływy czeskie, niemieckie i włoskie; na specjalną uwagę zasługuje wybitny cykl malowideł o tematyce religijnej i świeckiej (rycerskiej!) w wieży mieszkalnej w Siedlęcinie (koło Jeleniej Góry). Na obszarach państwa zakonnego przeważają wpływy północnoniemieckiego linearyzmu (na przykład Sąd Ostateczny w kościele św. Jakuba w Toruniu). Spośród zabytków małopolskich wymieńmy przykładowo malowidła w kościele w Niepołomicach i w krużgankach klasztoru Franciszkanów w Krakowie (Zwiastowanie, Stygmatyzacja św. Franciszka, Tłocznia mistyczna). Swoistym fenomenem w sztuce polskiej XV w. jest związany z działalnością mecenasowską Jagiełły nurt malarstwa rusko bizantyńskiego (Wiślica, Sandomierz, kaplica zamkowa w Lublinie, kaplica Świętokrzyska na Wawelu).
Malarstwo tablicowe istniało na pewno już nareszcie XIII w., aczkolwiek żaden jego ślad materialny nie przetrwał do naszych czasów. Znane jest raptem jedno malowidło wykazujące cechy stylu romańskiego, pochodzące jednak dopiero z początku XIV w. - odkryta w Dębnie Podhalańskim deska, będąca fragmentem nastawy ołtarzowej, na której zachowały się postacie dwóch świętych niewiast: Agnieszki i Katarzyny. Pozostałe zabytki wczesnego malarstwa tablicowego pochodzą z czasów o sporo późniejszych: na Śląsku z drugiej połowy XIV w., a w Małopolsce dopiero z drugiej ćwierci w. XV. Do najdawniejszych należy niewielki tryptyk z klasztoru wrocławskich klarysek przedstawiający Ukrzyżowanie i Adorację Chrystusa, Tron Łaski ze Świerzawy, Św. Anna Samotrzeć ze Strzegomia. We wszystkich widoczne są mocne wpływy czeskie. Natomiast za najstarsze małopolskie dzieło gotyckiego malarstwa tablicowego uchodzi tak zwany tryptyk z Domu Jana Matejki, ukazujący Maryję z Dzieciątkiem adorowaną poprzez chóry anielskie. W nurcie stylu "pięknych Madonn" mieści się cały szereg wizerunków Matki Boskiej z Dzieciątkiem na lewym ramieniu, zwanych "polskimi Hodegetriami". Należy tu tajemnicza Matka Boska Częstochowska, której geneza (prawdopodobnie środkowowłoskie) i ikonografia wciąż wzbudzają dyskusje, a również dzieła rodzimych twórców oparte na tym samym grecko włoskim wzorcu: Madonny z Rudawy, Modlnicy, Piekar i tak dalej Na uwagę zasługują również gotyckie obrazy epitafijne, ukazujące scenę prezentacji zmarłego (i jego rodziny) poprzez patrona Matce Bożej i Chrystusowi; należą tu między innymi epitafia małopolskie Wierzbięty z Branic i Jana z Ujazdu i śląskie epitafium Barbary Polani. Syntezą "stylu pięknych Madonn" i "stylu łamanego" jest znakomite dzieło malarstwa małopolskiego, Opłakiwanie z Chomranic. Naśladują go inne obrazy z południowej Polski, na przykład Opłakiwania z Czarnego Potoku i z Żywca (mówi się nawet o tak zwany "szkole sądeckiej"). Zwycięstwo "stylu łamanego" na Śląsku obrazuje wybitny poliptyk św. Barbary z Wrocławia. W drugiej połowie XV w. najcenniejsze dzieła malarstwa tablicowego powstają w Krakowie. Pojawiają się tutaj trzy znakomite indywidualności: tak zwany Mistrz Pasji Dominikańskiej, artysta wspaniałego ołtarza ze scenami z życia Chrystusa, tak zwany Mistrz Chórów, autor ołtarza Trójcy Świętej w kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu i tryptyku z Mikuszowic, wreszcie Mikołaj Haberschrack, wykonawca malowideł ołtarzowych dla augustiańskiego kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu. U wszystkich dają się zauważyć wpływy malarstwa południowoniemieckiego, czeskiego i austriackiego. O sporo słabszy był postęp malarstwa tablicowego na obszarach północnych, niezależnie od miast handlowych - Gdańska, Elbląga i Torunia, gdzie bardzo silnie zaznaczają się wpływy niemieckie i niderlandzkie (na przykład w roku 1473 w kościele Mariackim w Gdańsku znalazł się wspaniały Sąd Ostateczny Hansa Memlinga). Z dzieł malarzy gdańskich na uwagę zasługuje tak zwany Tablica Dziesięciorga Przykazań i dwa malowidła zdobiące Dwór Artusa: Oblężenie Malborka i alegoryczne przedstawienie Kościoła w formie galeonu.
Ze znacznym opóźnieniem doszedł do głosu styl gotycki w naszym malarstwie książkowym. Najstarsze manuskrypty spisane pismem gotyckim i zdobione gotycyzującymi miniaturami powstają na Śląsku nareszcie XIII w. (Antyfonarz lubiąski). W Małopolsce dopiero w XIV w. pojawiają się bardziej znaczne dzieła miniatorstwa, jak na przykład tak zwany Psałterz floriański. "Złoty moment" malarstwa miniaturowego nadejdzie jednak dopiero z początkiem XVI stulecia.
Na koniec wreszcie wspomnieć co najmniej wypada o zachowanych zabytkach gotyckiego rzemiosła, w pierwszej kolejności złotnictwa ożywionego mecenatem Kazimierza Wielkiego (kielichy, relikwiarze). W momencie późnego średniowiecza pojawia przez wzgląd na rozkwitem kultu Bożego Ciała nowe naczynie liturgiczne - monstrancja. W najwyższym stopniu "gotycką" jej odmianą jest tak zwany monstrancja wieżowa, naśladująca architekturę gotyckiej katedry; potem rozbudowuje się jeszcze wszerz, upodabniając się do wieloskrzydłowego gotyckiego ołtarza (na przykład wspaniała monstrancja z Wieliczki). Arcydziełem sztuki złotniczej jest wykonany poprzez Marcina Marcińca w roku 1504 relikwiarz na głowę św. Stanisława z katedry wawelskiej, wykazujący wyraźne wpływy sztuki Wita Stwosza. Z początkiem XVI w. znakomity poziom artystyczny osiąga także krakowskie hafciarstwo (raczej ornaty mszalne).
Zamiast podsumowania zacytujmy raz jeszcze słowa Tadeusza Chrzanowskiego, utwierdzające nas w przeświadczeniu, Iż także w zakresie sztuki możemy mówić o "złotej jesieni polskiego średniowiecza": "U progu renesansu Polska zrównywała we wszystkich dziedzinach kultury krok z Europą. Zrównanie to nie stało się, niestety, zjawiskiem ciągłym, tym bardziej zatem zasługuje na podkreślenie"