Definicja EKSPRESJONIZM

Co znaczy EKSPRESJONIZM: Termin ekspresjonizm wywodzi się od słowa "l´expression" (ekspresja) - słowo, które znaczy siłę oddziaływania dzieła na odbiorcę, na emocjonalną stronę psychiki. Jako nazwa kierunku w sztuce zaistniał w drugim dziesięcioleciu XX w. - przedtem funkcjonował jako nieuświadomiony w swej odrębności nurt powołujący nowe środki wyrazu dla malarstwa i literatury. Jedyną ekipą w Polsce, która głosiła program ekspresjonizmu byli pisarze związani z poznańskim pismem "Zdrój" (1917-1922) - S. Przybyszewski, J. i W. Hulewiczowie, E. Zegadłowicz, J. Witllin. Pośród malarzy, ekspresjonistami ogłosili się członkowie ekipy "Bunt" (1917), pośród pisarzy plastyków - "Formiści Polscy" (pierwotna nazwa: "Ekspresjoniści Polscy") działający w Krakowie. Za ekspresjonistyczne uznano malarstwo W. Podkowińskiego (słynny "Szał uniesień"), W. Weissa, W. Wojtkiewicza, J. Malczewskiego, S. Wyspiańskiego. W Niemczech reprezentuje kierunek ekipa "Die Brucke" (E.L. Kirchner, E. Heckel, Max Pechstein), a również jego monachijski odłam "Der Blaue Raiter" (W. Kandinsky, F. Marc, A. Kubin), we Francji stowarzyszenie "Ecole de Paris" (Chagall, Modigliani, Kisling, Pascin). Czynnik ekspresji był kluczowym, lecz nie jedynym wskaźnikiem kierunku, regularnie splatał się z symbolizmem (Wyspiański, Munch), secesją (Toulouse Lautrec), naturalizmem (Malczewski), realizmem i groteską. Malarstwo ekspresjonistyczne nie naśladuje, nie interpretuje, lecz "wyraża" i to w sposób nie podporządkowany żadnej normatywnej estetyce, a jedynie wewnętrznej intuicji i natchnieniu. Psychiczny stan artysty w momencie natchnienia demonstrują wariacje kolorystyczne, dosadność kompozycji, deformacje i dynamizm świata przedstawionego. Jako zdarzenie międzynarodowe ekspresjonizm ujawnił ideową tendencję do nonkonformistycznych wystąpień wobec obecnych bodźców cywilizacyjnych, jak dehumanizacja, militaryzm, urbanizacja.
Poezja ekspresjonistyczna, powołująca się na zdobycze malarstwa, stawiała sobie za cel przekazywanie wewnętrznych treści psychiki ludzkiej, dążyła do syntezy środków wyrazu, stosowała kontrastowe zestawienia (na przykład patos i wulgarność) i formy monumentalne (na przykład hymn), atakowała psychologię realistyczną i naturalistyczną. W poezji polskiej cechy ekspresjonistyczne wyodrębniły się bardzo inicjalnie - w Hymnach Jana Kasprowicza, w dramatach Stanisława Wyspiańskiego i Tadeusza Micińskiego, w stylu pisarskim Wacława Berenta, w poematach Marii Komornickiej. W kształtowaniu polskiego ekspresjonizmu znaczną rolę odegrał Przybyszewski, który już w Confiteorze (1899) za metodę uznał: "odtwarzanie uczuć, myśli, wrażeń, snów, wizji bezpośrednio - jak się w duszy przejawiają, bez logicznych związków". Jako współpracownik "Zdroju" Przybyszewski ogłosił w 1918 szkice programowe: Powrotna fala. Naokoło ekspresjonizmu i Ekspresjonizm - Słowacki i Genezis z Ducha, wywodząc polską tradycję ekspresjonizmu z romantyzmu i młodopolskiego modernizmu.
Postawa ekspresjonisty sprzeciwiała się bierności dekadenta. Spotęgowana potrzeba wyrazu odpowiadała wzmożonej aktywności, przeważnie przyjmującej postać buntu. Mogła to być walka z grzeszną stroną własnego "ja" (W mroku gwiazd Micińskiego), walka z obojętnym na ludzki los Bogiem - (Hymny Kasprowicza, szczególnie Dies Irae i Święty Boże), niszczycielska pasja obejmująca wszechświat (Duch, Prometeusz Kazimierza Przerwy Tetmajera, Bunt Anioła Marii Komornickiej). Moc zła panującego w świecie prowokowała do żarliwego buntu, lecz także fascynowała, jak w razie Micińskiego (Nietota) i Przybyszewskiego (Dzieci szatana, Il regno doloroso).
Zmagania dobra ze złem, ducha z materią, jasności z ciemnością były zasadniczym tematem rozważań artystów, którzy adaptowali teorie demonologiczne, chrystologiczne, mistyczne wg własnych pomysłów. Miciński zaskakiwał oryginalnymi zestawieniami mistycyzmu z antykiem, chrystianizmu z mitologią staroirańską, baroku z orientem. U Przybyszewskiego dziedzina satanistyczno dekadencka nakładała się na technikę wizyjną (De profundis, Homo sapiens, Krzyk). W utworach "lucyferycznych" autorzy nie cofali się przed bluźnierstwem, perwersją, okrucieństwem (Miciński, Przybyszewski, Komornicka). Projekcja zła odbywała się zwykle w stanie obłędu, halucynacji, dolegliwości albo aktu miłosnego nasyconego sadomasochizmem. Zło mogło pochodzić z ludzkiej podświadomości (Przybyszewski, Miciński) albo od Boga kreatora nieszczęśliwej egzystencji kolektywnego bohatera Hymnów Kasprowicza (1898-1901). U podstawy myślowej Hymnów legło wszechdominujące przeżycie rozdwojenia między pokusą grzechu a pragnieniem czystości. Tonacja rozpaczy i zwątpienia pierwszej części Hymnów (Ginącemu światu) odpowiada ciągłej niepewności i głębokiemu bólowi, który stanowi istotę życia. Człowiek opuszczony poprzez Boga zwraca się w swym buntowniczym zapamiętaniu do Szatana.
Szatan stanowił dla ekspresjonistów "ideał" buntownika, imponował i przerażał zaciekłością, mógł także być, jak u Przybyszewskiego, myślicielem uosabiającym twórczą moc niezwykłej jednostki. Jako przeciwieństwo zła odpowiadał ciemnej stronie natury człowieka: tajemniczym żądzom, prymitywnym instynktom, podświadomym reakcjom. Bolesną dwoistość psychiki obrazował oksymoron Micińskiego:
Jak komet władca - a duch się we mnie wichrzy
jak pył pustyni w zwiewną piramidę -
ja piorun burz - a od grobowca cichszy
mogił swych kryję trupiość i ohydę!
[Lucyfer]
Przeciwstawność uczuć i antytetyczność środków wynikały z manichejskiego światopoglądu wymagającego widzenia świata w jego przeciwieństwach. Natężona potrzeba werbalizacji przeżyć - potrzeba krzyku, prowadziła u ekspresjonistów do łamania rygorów poetyckich, zniekształcenia składni, zrywania więzów wersyfikacyjnych i fabularnych. Możliwości wypowiedzi rozszerzała metoda halucynacyjna Przybyszewskiego, wiersz wolny Kasprowicza, chaos liryki Micińskiego. Sukces "wyrazistości" wzmacniały kontrastowe zestawienia, wyjaskrawienia, przedmioty turpistyczne, apokaliptyczne wyobrażenia, hiperboliczny język.
Synkretyzm środków poetyckich umożliwił wizualizację psychicznych przeżyć fantastycznych i realnych postaci w dramatach Wyspiańskiego (Wesele, Wyzwolenie, Noc listopadowa, Warszawianka). Opisy naturalistyczne mieszają się w nich z ujęciami symbolicznymi, alegorycznymi i wizyjnymi. Połączenie przedmiotów tragedii i groteski, realizmu i symbolizmu zwiększyło intensywność wyrazu dramatów Micińskiego (Bazylisa Teofanu, Kniaź Patiomkin). Nieświadome skojarzenia i alogiczne metafory złożyły się na mistrzowską konstelację liryczną jego zbioru W mroku gwiazd. Wiersz Bądź zdrowa! przypominał stenograficzny zapis dramatycznych stanów duszy:
Bądź zdrowa! (jak dziwnie brzmi dzwon!)
Bądź zdrowa! (lecą liście z drzewa...)
Bądź zdrowa! (miłość jest jak śmierć...)
Bądź zdrowa! (wiatr złowrogi śpiewa...)
- Już nigdy! -
Rwie serce Twój płacz!
- Wydarł się z piersi niespodzianie,
- żegnam Cię - trzeba - i Ty Boże racz -
- Litości!...- -
W konie!... Chryste Panie!...
Wielogłosowość instrumentalna stworzyła dysonansową stylistykę Hymnów Kasprowicza - tonacja symfoniczna współgrała z ostrymi środkami ekspresjonistycznymi, miękkie, łagodne tony liryczne - z ?Xagodnymi obrazami impresjonistycznymi.
Różnorodność metod pisarskich i spiętrzenie stylów umożliwiło polifoniczną konstrukcję (zobacz) powieści Berenta. Język Próchna sam w sobie jest polem ekspresji: zawiera gry słów, aliteracje, kalambury, paranomazje, niedomówienia, stylizacje wierszowane, sceny oniryczne. Przez pastisz - i charakterystyczną dla ekspresjonizmu groteskę - doprowadza do deformacji rzeczywistości. Metoda powieściowa Berenta antycypuje nowatorską literaturę lat kolejnych, między innymi ekspresyjną powieść Juliusza Kadena Bandrowskiego.
(Marta Rabikowska)