Co znaczy ROMANTYZM - TERMINOLOGIA I PERIODYZACJA:
Romantyzm to termin określający nurt ideowy i artystyczny - najsilniej wyrażany w poezji, sztuce i filozofii - którego dominacja przypada w Europie na moment między Ogromną Rewolucją Francuską a Wiosną Ludów, w Polsce zaś umownie od mniej więcej roku 1820 do Stworzenia Styczniowego (z dość wyraźnym podziałem na fazę przedlistopadową i polistopadową). Bywa także stosowany jako termin oznaczający ów moment w dziejach i kulturze polskiej. Nazwę swą wywodzi z przymiotnika "romantyczny", używanego w XVIII w. dla ustalenia pewnych cech krajobrazu (ściślej jego malowniczości). W poezji zaś jako romantyczne charakteryzowano zrazu średniowieczne romanse, potem dramaty Szekspira. W sensie wyraźnie wyróżniających się cech stylu przeciwstawianego klasycyzmowi - określającego poezję prawdziwą, mającą ambicje poznawcze i kreacyjne - spopularyzował w Europie termin romantyzm dopiero August Wilhelm Schlegel w wykładach berlińskich (1801-1804) i wiedeńskich (1809-1811).
Nie należy się dziwić, Iż periodyzacja okresu - tak silnie uwarunkowana zewnętrznymi (społecznymi, politycznymi i filozoficznymi) przesłankami - przebiegała inaczej niemal w każdej narodowej formacji. I tak, we Francji, jednakże naczelną właściwością romantyzmu była jego rewolucyjność, brak zgody na "porządek" zastanego świata, reguły rządzące życiem społecznym i politycznym, brak zgody na klasycystyczne (racjonalistyczne) przesłanki filozoficzne, krytyka feudalnego ustroju i wiara w ideę postępu ("prawa człowieka" i prawa ludu przeciw dynastycznym biznesom monarchii), to przecież tak faktycznie start romantyzmudatowany jest dopiero na pierwsze lata wieku XIX i wiąże się go z przełomowymi dziełami F. R. Chateaubrianda (Duch wiary chrześcijańskiej, 1802 i René, 1804), pracami pani de Staël (De l´Allemagne, 1810) i innych (C.E. Nodiera, Stendhala, A. Lamartine´a). Dojrzały romantyzm - jeżeli wolno tak rzecz ujmować - wyznaczają dopiero osiągnięcia drugiego pokolenia artystów: A. de Vigny´ego, V. Hugo, H. de Balzaca, J. Micheleta. Ich idee kontynuowało pokolenie trzecie, spośród którego najciekawsze dzieła pozostawili: G. Nerval, A. de Musset, T. Gautier.
W państwach niemieckich zapowiedzi nowej, romantycznej poetyki łatwo można dostrzec w twórczości J.W. Goethego (zwłaszcza w jego Cierpieniach młodego Wertera, 1774 i w Fauście, cz. I z 1808), w działalności J.G. Herdera - na polu gromadzenia pieśni ludowych i G.E. Lessinga - w próbach reformowania klasycznego dramatu. Przecież dojrzały romantyzm w Niemczech tworzyli: J. P. Richter, H. von Kleist, H. Heine, E.T.A. Hoffmann, F. Schiller i bracia A.W. i F. Schleglowie.
W Anglii początki romantyzmu wiąże się z literaturą legendarnego Osjana (w istocie literacką mistyfikacją pióra J. Macphersona, 1762). Jeżeli jednak ponownie przyjąć klucz pokoleniowy, romantyzm tworzyli kolejno najwybitniejsi: R. Burns i W. Blake, właściwi założyciele - W. Wordsworth i S.T. Coleridge (Lyrical Ballads, 1798), wreszcie G.G. Byron, W. Scott, P.B. Shelley i J. Keats.
Na gruncie polskim historycy literatury zwyczajni wyróżniać szereg zjawisk zapowiadających nową, przeciwstawną klasycyzmowi epokę (czerpiącą kluczowe inspiracje z nurtu sentymentalnego), i określać ten szereg wspólną nazwą preromantyzm. Mieści się on jednak kompletnie (co najmniej w aspekcie czasowym) w obrębie klasycyzmu postanisławowskiego. Oczywiście, polska odmiana romantyzmu musiała okazać się po części wtórna w relacji do poprzednich dokonań artystów zachodnich, a jednak niepowtarzalność naszej sytuacji (dramatyczna strata niepodległości, rozdarcie między różne mechanizmy prawne, językowe, kulturowe trzech zaborców), sprzyjała wytworzeniu się odmiany bodaj w najwyższym stopniu oryginalnej. Ta odrębna przypadek zmuszała naszych intelektualistów i pisarzy do przewartościowania pojęć narodu i państwa i nowego ustalenia w nich miejsca dla jednostki (w tym jednostki wyjątkowej, niepowtarzalnej: poety wieszcza), sformułowania nowych celów i funkcji kultury, a w jej obrębie literatury i literaturze.
Periodyzacja wewnątrzromantyczna tradycyjnie koncentruje swą uwagę na momencie otwarcia: jednakże już w drugim dziesięcioleciu wieku XIX w Towarzystwie Iksów (jest to w warszawskim salonie literackim T. Mostowskiego) chwalono dramaty Szekspira (nie wszystkie z nich, w różnej wartości adaptacjach, wystawiano w teatrze warszawskim) i Schillera, czytywano z aprobatą Panią jeziora W. Scotta, zachwycano się, choć z umiarem, nową, niemiecką teorią sztuki (tę nową sztukę propagował "Pamiętnik Warszawski", tam ukazało się słynne wystąpienie K. Brodzińskiego: O klasyczności i romantyczności, tudzież o duchu literaturze polskiej, 1818), przywykliśmy przecież jako manifest romantyzmu uznawać ukazanie się pierwszego tomu Poezyj A. Mickiewicza, zawierającego między innymi nowatorski cykl Ballad i romansów (Wilno, 1822).
Do czasu wybuchu Stworzenia Listopadowego w świadomości uczestników życia literackiego dominowała problematyka walki klasyków z romantykami, w toku której krystalizował się światopogląd polskiego romantyzmu wraz ze swym ważnym składnikiem, którym była historiozofia (z odmiennymi propozycjami K. Brodzińskiego i M. Mochnackiego). Niewątpliwie najpoważniejszymi osiągnięciami literackimi tego okresu pozostają dzieła A. Mickiewicza - poza wspomnianymi już Balladami i romansami, przeciwstawiającymi oświeceniowemu racjonalizmowi romantyczne "czucie i wiarę", wspomnieć tu trzeba i jego próby dramatyczne (Dziadów części II i IV, 1823), i cykle sonetowe (Sonety odeskie i Sonety krymskie, 1826), i powieść poetycką (Konrad Wallenrod, 1828). Nie wszystkie z tych propozycji znalazły legiony naśladowców, zwykle znacząco mniej utalentowanych pisarzy, co spowodowało zdarzenie przedwczesnego epigonizmu (tak zwany balladomania i sonetomania). Z drugiej jednak strony pojawiły się także talenty tej miary, co Antoni Malczewski (autor bodaj najświetniejszej naszej powieści poetyckiej pt. Maria, 1825) i hrabia Aleksander Fredro - najwybitniejszy komediopisarz, jednakże jego związki z nurtem romantycznym są dość skomplikowane (zbieżności czasu tworzenia nie towarzyszy zachwyt wobec nowej estetyki).
Na osobną uwagę zasługuje literatura doby Stworzenia Listopadowego, twórczość o charakterze wyraźnie tyrtejskim, wzywająca do patriotycznego zrywu, zagrzewająca do walki (tu wiersze J. Słowackiego, K. Brodzińskiego, S. Garczyńskiego, K. Gaszyńskiego, S. Goszczyńskiego i in.). Taką tonację narzucił literaturze Konrad Wallenrod Mickiewicza.
Po upadku stworzenia kultura polska została wyraźnie rozdarta na dwie nierówne pod względem mocy talentów i możliwości oddziaływania części: emigrację, na której do Mickiewicza próbowali dołączyć Juliusz Słowacki i Zygmunt Krasiński (to uproszczenie, jego pozycja była o sporo bardziej złożona) i państwo - z racji na cenzurę artysty zmuszeni tu byli do posługiwania się "językiem ezopowym". Mickiewicz, motywowany po części wyrzutami sumienia, Iż nie wziął udziału w stworzeniu, do którego sam przedtem nawoływał, napisał przejmujący dramat Dziadów część III (1832), powodowany nostalgią za utraconą ojczyzną - nadzwyczajnie skomplikowanego pod względem gatunkowym Pana Tadeusza (1834). Potem oddał się działalności w większym stopniu politycznej i ideologicznej, zapowiadanej już w Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego (1832), będącej próbą zrealizowania literackiej utopii, jaką był polski mesjanizm, pragnienie o połączeniu odzyskania niepodległości z rewolucją socjalną i odrodzeniem się duchowym narodu.
Słowacki, po krótkim epizodzie liryków powstańczych, zrazu próbował sił w oryginalnie pomyślanych powieściach poetyckich, gdzie starał się realizować program bodaj w części zbliżony do zamierzeń szkoły ukraińskiej i jednocześnie program literaturze uniwersalnej, nie skrępowanej problematyką polskiego patriotyzmu, od którego nie mógł się przecież uwolnić (Kordian, 1834). Ambicje te przeniósł do nie wszystkich swoich dramatów (Balladyna, 1839; Lilla Weneda, 1840). W momencie mistycznym starał się utworzyć własny schemat historiozofii (w dramacie Sen srebrny Salomei, w oryginalnej próbie romantycznej epopei, nigdy nie ukończonym Królu Duchu).
Krasiński, po niezwykłym eksperymencie stylistycznym, jakim był jego Agaj Han. Powieść historyczna (1833), przedstawił kolejno dwie unikalne propozycje dramatu romantycznego, nasycone swoimi wizjami historyzmu i niezależnymi interpretacjami roli, jaką w dziejach odgrywa chrześcijaństwo i duch rewolucji (Nie Boska Komedia, 1835 i Irydion, 1836). Rywalizację romantycznych światopoglądów pisarzy wieszczów narodu obserwujemy także w ich poetyckich polemikach, w sporze Słowackiego z Mickiewiczem (Beniowski, 1840 - w odpowiedzi na grudniową improwizację Mickiewicza), w tekstach i kontekstach, które narosły wokół Psalmów przyszłości (1845-48) Krasińskiego. I w tym wypadku w polemikę wdał się Słowacki.
W państwie wątki patriotyczne i rewolucyjne podejmowali poeci starszego i młodszego pokolenia (K. Ujejski, lecz i M. Romanowski, E. Wasilewski, R. Berwiński, G. Ehrenberg). Tworzyli odrębne języki poetyckie, zdolne wyrazić - przeważnie w formie pieśniowej - to samo pragnienie o odzyskaniu niepodległości, o lepszym jutrze, które formułował najwcześniej Mickiewicz w Odzie do młodości. Problematyką socjalną nasycone są poezje W. Syrokomli, ludową - T. Lenartowicza.
U schyłku romantyzmu, za którego kres uznaje się wybuch Stworzenia Styczniowego, pojawił się czwarty, nieoszacowany i niedoszacowany talent romantyczny, a zarazem wobec romantyzmu jakże krytyczny - Cyprian Norwid. Próbował on uświadomić czytelnikom, że nie jest już celem literaturze podejmowanie działań ściśle politycznych i ideologicznych, Iż jej celem jest sztuka (estetyka i etyka). Pisząc zasadniczo przeciw romantyzmowi, a szczególnie przeciw odmianie wyznaczanej autorytetem Mickiewicza, bywał Norwid niekiedy, choć kilkadziesiąt lat po Zgonu, uznawany za trzeciego bądź czwartego wieszcza. Cóż, sam tak chętnie posługiwał się ironią.
(Marek Piechota)
Zobacz także: Typy I GATUNKI LITERACKIE W EPOCE ROMANTYZMU, WALKA KLASYKÓW Z ROMANTYKAMI
Nie należy się dziwić, Iż periodyzacja okresu - tak silnie uwarunkowana zewnętrznymi (społecznymi, politycznymi i filozoficznymi) przesłankami - przebiegała inaczej niemal w każdej narodowej formacji. I tak, we Francji, jednakże naczelną właściwością romantyzmu była jego rewolucyjność, brak zgody na "porządek" zastanego świata, reguły rządzące życiem społecznym i politycznym, brak zgody na klasycystyczne (racjonalistyczne) przesłanki filozoficzne, krytyka feudalnego ustroju i wiara w ideę postępu ("prawa człowieka" i prawa ludu przeciw dynastycznym biznesom monarchii), to przecież tak faktycznie start romantyzmudatowany jest dopiero na pierwsze lata wieku XIX i wiąże się go z przełomowymi dziełami F. R. Chateaubrianda (Duch wiary chrześcijańskiej, 1802 i René, 1804), pracami pani de Staël (De l´Allemagne, 1810) i innych (C.E. Nodiera, Stendhala, A. Lamartine´a). Dojrzały romantyzm - jeżeli wolno tak rzecz ujmować - wyznaczają dopiero osiągnięcia drugiego pokolenia artystów: A. de Vigny´ego, V. Hugo, H. de Balzaca, J. Micheleta. Ich idee kontynuowało pokolenie trzecie, spośród którego najciekawsze dzieła pozostawili: G. Nerval, A. de Musset, T. Gautier.
W państwach niemieckich zapowiedzi nowej, romantycznej poetyki łatwo można dostrzec w twórczości J.W. Goethego (zwłaszcza w jego Cierpieniach młodego Wertera, 1774 i w Fauście, cz. I z 1808), w działalności J.G. Herdera - na polu gromadzenia pieśni ludowych i G.E. Lessinga - w próbach reformowania klasycznego dramatu. Przecież dojrzały romantyzm w Niemczech tworzyli: J. P. Richter, H. von Kleist, H. Heine, E.T.A. Hoffmann, F. Schiller i bracia A.W. i F. Schleglowie.
W Anglii początki romantyzmu wiąże się z literaturą legendarnego Osjana (w istocie literacką mistyfikacją pióra J. Macphersona, 1762). Jeżeli jednak ponownie przyjąć klucz pokoleniowy, romantyzm tworzyli kolejno najwybitniejsi: R. Burns i W. Blake, właściwi założyciele - W. Wordsworth i S.T. Coleridge (Lyrical Ballads, 1798), wreszcie G.G. Byron, W. Scott, P.B. Shelley i J. Keats.
Na gruncie polskim historycy literatury zwyczajni wyróżniać szereg zjawisk zapowiadających nową, przeciwstawną klasycyzmowi epokę (czerpiącą kluczowe inspiracje z nurtu sentymentalnego), i określać ten szereg wspólną nazwą preromantyzm. Mieści się on jednak kompletnie (co najmniej w aspekcie czasowym) w obrębie klasycyzmu postanisławowskiego. Oczywiście, polska odmiana romantyzmu musiała okazać się po części wtórna w relacji do poprzednich dokonań artystów zachodnich, a jednak niepowtarzalność naszej sytuacji (dramatyczna strata niepodległości, rozdarcie między różne mechanizmy prawne, językowe, kulturowe trzech zaborców), sprzyjała wytworzeniu się odmiany bodaj w najwyższym stopniu oryginalnej. Ta odrębna przypadek zmuszała naszych intelektualistów i pisarzy do przewartościowania pojęć narodu i państwa i nowego ustalenia w nich miejsca dla jednostki (w tym jednostki wyjątkowej, niepowtarzalnej: poety wieszcza), sformułowania nowych celów i funkcji kultury, a w jej obrębie literatury i literaturze.
Periodyzacja wewnątrzromantyczna tradycyjnie koncentruje swą uwagę na momencie otwarcia: jednakże już w drugim dziesięcioleciu wieku XIX w Towarzystwie Iksów (jest to w warszawskim salonie literackim T. Mostowskiego) chwalono dramaty Szekspira (nie wszystkie z nich, w różnej wartości adaptacjach, wystawiano w teatrze warszawskim) i Schillera, czytywano z aprobatą Panią jeziora W. Scotta, zachwycano się, choć z umiarem, nową, niemiecką teorią sztuki (tę nową sztukę propagował "Pamiętnik Warszawski", tam ukazało się słynne wystąpienie K. Brodzińskiego: O klasyczności i romantyczności, tudzież o duchu literaturze polskiej, 1818), przywykliśmy przecież jako manifest romantyzmu uznawać ukazanie się pierwszego tomu Poezyj A. Mickiewicza, zawierającego między innymi nowatorski cykl Ballad i romansów (Wilno, 1822).
Do czasu wybuchu Stworzenia Listopadowego w świadomości uczestników życia literackiego dominowała problematyka walki klasyków z romantykami, w toku której krystalizował się światopogląd polskiego romantyzmu wraz ze swym ważnym składnikiem, którym była historiozofia (z odmiennymi propozycjami K. Brodzińskiego i M. Mochnackiego). Niewątpliwie najpoważniejszymi osiągnięciami literackimi tego okresu pozostają dzieła A. Mickiewicza - poza wspomnianymi już Balladami i romansami, przeciwstawiającymi oświeceniowemu racjonalizmowi romantyczne "czucie i wiarę", wspomnieć tu trzeba i jego próby dramatyczne (Dziadów części II i IV, 1823), i cykle sonetowe (Sonety odeskie i Sonety krymskie, 1826), i powieść poetycką (Konrad Wallenrod, 1828). Nie wszystkie z tych propozycji znalazły legiony naśladowców, zwykle znacząco mniej utalentowanych pisarzy, co spowodowało zdarzenie przedwczesnego epigonizmu (tak zwany balladomania i sonetomania). Z drugiej jednak strony pojawiły się także talenty tej miary, co Antoni Malczewski (autor bodaj najświetniejszej naszej powieści poetyckiej pt. Maria, 1825) i hrabia Aleksander Fredro - najwybitniejszy komediopisarz, jednakże jego związki z nurtem romantycznym są dość skomplikowane (zbieżności czasu tworzenia nie towarzyszy zachwyt wobec nowej estetyki).
Na osobną uwagę zasługuje literatura doby Stworzenia Listopadowego, twórczość o charakterze wyraźnie tyrtejskim, wzywająca do patriotycznego zrywu, zagrzewająca do walki (tu wiersze J. Słowackiego, K. Brodzińskiego, S. Garczyńskiego, K. Gaszyńskiego, S. Goszczyńskiego i in.). Taką tonację narzucił literaturze Konrad Wallenrod Mickiewicza.
Po upadku stworzenia kultura polska została wyraźnie rozdarta na dwie nierówne pod względem mocy talentów i możliwości oddziaływania części: emigrację, na której do Mickiewicza próbowali dołączyć Juliusz Słowacki i Zygmunt Krasiński (to uproszczenie, jego pozycja była o sporo bardziej złożona) i państwo - z racji na cenzurę artysty zmuszeni tu byli do posługiwania się "językiem ezopowym". Mickiewicz, motywowany po części wyrzutami sumienia, Iż nie wziął udziału w stworzeniu, do którego sam przedtem nawoływał, napisał przejmujący dramat Dziadów część III (1832), powodowany nostalgią za utraconą ojczyzną - nadzwyczajnie skomplikowanego pod względem gatunkowym Pana Tadeusza (1834). Potem oddał się działalności w większym stopniu politycznej i ideologicznej, zapowiadanej już w Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego (1832), będącej próbą zrealizowania literackiej utopii, jaką był polski mesjanizm, pragnienie o połączeniu odzyskania niepodległości z rewolucją socjalną i odrodzeniem się duchowym narodu.
Słowacki, po krótkim epizodzie liryków powstańczych, zrazu próbował sił w oryginalnie pomyślanych powieściach poetyckich, gdzie starał się realizować program bodaj w części zbliżony do zamierzeń szkoły ukraińskiej i jednocześnie program literaturze uniwersalnej, nie skrępowanej problematyką polskiego patriotyzmu, od którego nie mógł się przecież uwolnić (Kordian, 1834). Ambicje te przeniósł do nie wszystkich swoich dramatów (Balladyna, 1839; Lilla Weneda, 1840). W momencie mistycznym starał się utworzyć własny schemat historiozofii (w dramacie Sen srebrny Salomei, w oryginalnej próbie romantycznej epopei, nigdy nie ukończonym Królu Duchu).
Krasiński, po niezwykłym eksperymencie stylistycznym, jakim był jego Agaj Han. Powieść historyczna (1833), przedstawił kolejno dwie unikalne propozycje dramatu romantycznego, nasycone swoimi wizjami historyzmu i niezależnymi interpretacjami roli, jaką w dziejach odgrywa chrześcijaństwo i duch rewolucji (Nie Boska Komedia, 1835 i Irydion, 1836). Rywalizację romantycznych światopoglądów pisarzy wieszczów narodu obserwujemy także w ich poetyckich polemikach, w sporze Słowackiego z Mickiewiczem (Beniowski, 1840 - w odpowiedzi na grudniową improwizację Mickiewicza), w tekstach i kontekstach, które narosły wokół Psalmów przyszłości (1845-48) Krasińskiego. I w tym wypadku w polemikę wdał się Słowacki.
W państwie wątki patriotyczne i rewolucyjne podejmowali poeci starszego i młodszego pokolenia (K. Ujejski, lecz i M. Romanowski, E. Wasilewski, R. Berwiński, G. Ehrenberg). Tworzyli odrębne języki poetyckie, zdolne wyrazić - przeważnie w formie pieśniowej - to samo pragnienie o odzyskaniu niepodległości, o lepszym jutrze, które formułował najwcześniej Mickiewicz w Odzie do młodości. Problematyką socjalną nasycone są poezje W. Syrokomli, ludową - T. Lenartowicza.
U schyłku romantyzmu, za którego kres uznaje się wybuch Stworzenia Styczniowego, pojawił się czwarty, nieoszacowany i niedoszacowany talent romantyczny, a zarazem wobec romantyzmu jakże krytyczny - Cyprian Norwid. Próbował on uświadomić czytelnikom, że nie jest już celem literaturze podejmowanie działań ściśle politycznych i ideologicznych, Iż jej celem jest sztuka (estetyka i etyka). Pisząc zasadniczo przeciw romantyzmowi, a szczególnie przeciw odmianie wyznaczanej autorytetem Mickiewicza, bywał Norwid niekiedy, choć kilkadziesiąt lat po Zgonu, uznawany za trzeciego bądź czwartego wieszcza. Cóż, sam tak chętnie posługiwał się ironią.
(Marek Piechota)
Zobacz także: Typy I GATUNKI LITERACKIE W EPOCE ROMANTYZMU, WALKA KLASYKÓW Z ROMANTYKAMI
- Co znaczy RETORYKA I ORATORSTWO BAROKOWE:
- Porównanie szczodrze czerpała z antycznych wzorów, a ówcześni Polacy chętnie słuchali lekcji starożytnych retorów: Demostenesa, Cycerona i Kwintyliana, pamiętali o zadzierzgniętym niegdyś związku między romantyzm - terminologia i periodyzacja co znaczy.
- Krzyżówka REFORMA KATOLICKA I CENZURA:
- Dlaczego chrześcijaństwa: protestancka i katolicka, zaistniały, aby ująć w ramy doktrynalne neopoganizującą religijność Europejczyków XVI stulecia. Narodziny reformy w Kościele rzymskokatolickim powiązane romantyzm - terminologia i periodyzacja krzyżówka.
- Co to jest ROMANTYCZNEGO:
- Jak lepiej nierozerwalnie wiąże się z realnymi możliwościami sceny polskiej doby romantyzmu i, co może wydać się nieco zaskakujące, z procesem rozpoznania teatrologicznych i dramaturgicznych ambicji naszych romantyzm - terminologia i periodyzacja co to jest.
- Słownik ROK 1989:
- Kiedy wpływ wydarzeń politycznych na dzieje kultury polskiej XX w. skłonił wielu krytyków do przypuszczeń, Iż rok 1989 wyznaczy równie ważną cenzurę w historii literatury, co daty 1968, 1956, a nawet 1918 romantyzm - terminologia i periodyzacja słownik.
- Czym jest ROKOKO:
- Od czego zależy literackich (w okolicy klasycyzmu i sentymentalizmu), współtworzących formację oświeceniową (we wcześniejszym literaturoznawstwie pojawiały się także tendencje do ujmowania rokoka szerzej - jako romantyzm - terminologia i periodyzacja czym jest.
Czym jest romantyzm - terminologia i periodyzacja znaczenie w Motywy literatura R .
