Definicja GATUNKI LITERACKIE

Co znaczy GATUNKI LITERACKIE: Edukacja o rodzajach i gatunkach literackich w teorii i praktyce literackiej renesansu nie ma jednolitego charakteru i obejmuje wielki zakres skomplikowanej problematyki, którą omawiali w swoich pracach liczni naukowcy, między innymi Teresa Michałowska i Elżbieta Sarnowska Temeriusz. Idąc śladami dotychczasowych określeń i lektury dawnych poetyk, przypomnimy tylko główne zagadnienia. W dziedzinie genologii (nazwa ta powstała dopiero w XX w.), a więc edukacji o rodzajach i gatunkach literackich występowały, w renesansie różne tradycje teoretyczne (horacjańska, platońska, arystotelesowska), a teoria wyłożona w poetykach normatywnych (zobacz Retoryka i poetyka) regularnie miała mało wspólnego z rzeczywistą praktyką twórczą. W okolicy gatunków skodyfikowanych poprzez poetyki oparte na antycznych wzorcach istniały gatunki nieskodyfikowane, wyrosłe z tradycji ludowej albo łączące normy poetyki z tradycją literacką danego regionu. W sztuce tego czasu obowiązywały reguły, zawarte w traktatach teoretycznych, bo literatura (definicja to oznaczało regularnie wszystkie typy literackie) była sztuką, umiejętnością (ars), której uprawianie wymagało znajomości reguł wywiedzionych z antycznej teorii i praktyki twórczej i dotyczących w szczególności sfery verba, a więc słownego ukształtowania dzieła. Z czasem reguły objęły także sferę res, a więc świata przedstawionego. Regularnie zdarzało się, Iż artysty wybitni przestrzegali reguł tylko częściowo, lecz tworząc w ten sposób arcydzieła, sami wyznaczali de facto nowe reguły (tak było w Polsce w razie Kochanowskiego, co widać w twórczości jego naśladowców).
Klasyczny podział na: genus (rodzaj) - species (gatunek) - individuum (pojedynczy utwór), wywodzący się z tradycji arystotelesowskiej (skodyfikowanej poprzez Porfiriusza w III w. n.e.) był rozmaicie interpretowany. Zastanawiano się, jakie jest miejsce gatunku w tym układzie, bo praktyka literacka nie pozwalała na ścisłe podporządkowanie gatunków rodzajowi - gatunki regularnie umieszczano w różnych rodzajach. Jeżeli chodzi o relacja species do poszczególnych realizacji, to pojmowano go w ten sposób, Iż nazwa gatunkowa zawiera w sobie wszystkie, ściśle określone cechy danego gatunku. W praktyce literackiej takie założenie znów okazywało się utopią.
Początkowo uważano - odpowiednio z teoriami starożytnego gramatyka Diomedesa - Iż istnieją trzy typy literackie: genus enarrativum (rodzaj narracyjny), genus dramaticum (rodzaj dramatyczny) i genus mixtum (rodzaj mieszany), później renesansowa poetyka włoska zmodyfikowała ten podział i wprowadziła: genus epicum (rodzaj epicki), genus scaenicum (rodzaj sceniczny), genus melicum (rodzaj pieśniowy, liryczny). Gatunki przyporządkowywano tym rodzajom w sposób sztuczny, arbitralny. Etapowo zaczęto wprowadzać wieloczęściowy podział literaturze bardziej zgodny z rzeczywistym bogactwem gatunków literackich: poesis lyrica (literatura liryczna), poesis elegiaca (literatura elegijna), poesis tragica (literatura tragiczna), poesis comica (literatura komiczna), poesis satyrica (literatura satyryczna), poesis epigrammatica (literatura epigramatyczna), poesis artificiosa (literatura kunsztowna). I ten podział jednak był arbitralny i nie oddawał bogactwa gatunków. Przy tej okazji warto zauważyć, Iż pośrodku XVI w. dokonywała się specjalna ewolucja w dziedzinie hierarchii gatunków: początkowo w najwyższym stopniu cenionym gatunkiem była tragedia (odpowiednio z Poetyką Arystotelesa), która zaczęła ustępować miejsca epopei (z racji na ogromny szacunek dla dokonań Homera i jeszcze bardziej cenionego wówczas Wergiliusza), aby w wieku XVII oddać pierwszeństwo literaturze kunsztownej polegającej na wyrafinowanej, efektownej zabawie literackiej. Ta ewolucja gustów dobrze wskazuje na przejście od całkowitego podporządkowania autorytetowi starożytnych, przez zbudowanie opartej na tym autorytecie, lecz uwzględniającej swoje gusty renesansowej hierarchii gatunków, aż do przyjęcia barokowej estetyki opartej na dążeniu do zadziwienia i poruszenia czytelnika przez rozmaite udziwnienia zawarte w gatunkach literaturze kunsztownej.
Obserwacja gatunków literackich w epoce renesansu jest trudna jeszcze z jednego powodu - istniało wówczas bardzo sporo gatunków "martwych" albo rzadko aktualnych w praktyce literackiej, przejmowanych poprzez następnych autorów poetyk od poprzedników. Sporo nazw gatunkowych już w ogóle nie funkcjonowało. O bogactwie gatunków w poetyce staropolskiej przekonuje Leksykon pojęć gatunkowych objętych szkolną teorią literaturze w Polsce XVI - połowy XVIII w. podany poprzez Teresę Michałowską w jej książce Staropolska teoria genologiczna. Nic nam już dziś nie mówią takie nazwy, jak: apobaterion, encomiasticon, epicitharisma, nutheticon, proseucticon czy symbuleuticon. Z drugiej strony daremnie szukalibyśmy w tym słowniku, obejmującym całą polską teorię literaturze staropolskiej (więc i renesansowej), takich nazw gatunkowych, jak: sonet, fraszka, tren czy madrygał. Co więcej, poza oficjalną poetyką, wywodzącą się wprost ze starożytności pogańskiej, znajdowały się także gatunki o proweniencji biblijnej i chrześcijańskiej, takie jak psalm czy moralitet. Regularnie charakterystyka gatunku w poetyce mało miała wspólnego z praktyką twórczą, aczkolwiek trzeba sprawiedliwie stwierdzić, Iż w poetykach ówczesnych znajdują się pojęcia i przykłady gatunków, których my dziś nie znamy, a które wówczas cieszyły się popularnością i były tworzone poprzez najlepszych artystów po polsku i po łacinie. Wymieńmy nie wszystkie: epitafium - utwór nagrobny, epitalamium - utwór napisany z okoliczności wesela, hodoeporicon - utwór będący opisem podróży, macaronicum - utwór pisany po łacinie z wplecionymi wyrazami w języku narodowym posiadającymi łacińskie końcówki. Wszystkie wymienione wyżej utwory możemy odnaleźć w twórczości Jana Kochanowskiego.
Teoretycy ówcześni mieli trudności z miernikami podziału gatunkowego. Gatunki wyodrębniano opierając się na bardzo różnych mierników, a wyróżnikiem określającym istotę jakiegoś gatunku mógł być układ metryczny (jak w razie elegii), długość i forma kompozycyjna (jak w razie epigramatu i fraszki) czy dziedzina (jak w razie epicedium, a więc utworu żałobnego). Do tego dochodziły dalsze, szczegółowe zasady tworzenia każdego gatunku.
Charakterystyka gatunków w poetykach renesansowych była jednym z głownych przedmiotów mechanizmu reguł obowiązujących w poetyce. Tworzono zbiory norm, nazywając je wprost przepisami (z łaciny praecepta), wg których należało pisać utwory literackie. Szczytowym osiągnięciem renesansowej poetyki jest dzieło Poetices libri septem Juliusza Cezara Scaligera, znane najprawdopodobniej także Kochanowskiemu. Stanowi ono podsumowanie teorii literaturze dojrzałego renesansu. Przykłady regulaminów Scaligera dotyczących gatunków literackich pozwolą nam się zorientować w charakterze ówczesnej teorii genologicznej.
O poematach bohaterskich (eposach) pisze on między innymi tak: "Żadną miarą nie należy więc [...] rozpoczynać ab ovo - niech to będzie pierwszym przepisem. Oznacza to, Iż trzeba zaczynać od zdarzenia znaczącego, a równocześnie powiązanego z całością fabuły i bardzo bliskiego [...]. Podzielisz zaś cały utwór na małe księgi, naśladując w tym naturę [...]. Cały zaś temat bierze się z życia państwowego, role zaś główne spośród występujących osób daje się królom i herosom. Wprowadza się bogów, jak to przedtem wykazaliśmy. Pomiędzy wydarzeniami wprowadza się bitwy. Dla rozmaitości dodaje się inne rzeczy" (przeł. Jerzy Mańkowski). Mamy więc przepis podobny wręcz do regulaminu kulinarnego - miał on gwarantować stworzenie udanego dzieła.
Podobnie odbywa się w razie tragedii, a tu Scaliger wręcz pozwala sobie na krytykę antycznych tragediopisarzy, którzy w swych utworach - mimo Iż są one wzorami dla teorii - nie zawsze dorośli do doskonałości tworzonego modelu (na przykład "Niesłusznie przeto u Seneki tragedia zatytułowana jest Trojanki, nic tam gdyż o Troi". Podobne krytyczne uwagi kieruje wobec Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa!). W ten sposób charakteryzuje Scaliger sporo innych gatunków znanych nam z renesansowej literaturze, aczkolwiek nie ma u niego ?Xadnych gatunków, które nie miałyby genezy starożytnej. Niektórzy inni włoscy autorzy poetyk starali się jednak w swych dziełach charakteryzować te nowości. Na przykład Bernardino Tomitano, najprawdopodobniej mistrz Kochanowskiego w Padwie, w swoim dziele pisał o sonecie, balladzie, madrygale. Pod koniec XVI w. we Włoszech pojawiło się mnóstwo traktatów teoretycznych o nieklasycznych gatunkach takich, jak: sonet, madrygał i kancona. Niektórym się jednak takie podejście podobało. Gdy w 1548 r. Francuz Thomas Sebillet - pisała Teresa Michałowska - "próbował równouprawnić z gatunkami klasycznymi rodzime, legitymujące się tradycją średniowieczną i "petrarkowskie", spopularyzowane poprzez Włochów [...] spowodowało to zacięty atak ze strony Du Bellaya broniącego klasycznej czystości poetyki Plejady". Przypomnijmy, Iż Plejada to ugrupowanie poetyckie, z którym zetknął się niewątpliwie Jan Kochanowski w okresie swych zagranicznych podróży; należał do niego pomiędzy innymi pisarz Pierre Ronsard.
Współczesna refleksja nad renesansowymi gatunkami literackimi zawsze musi brać pod uwagę równocześnie dwa impulsy - teorię zawartą w poetykach i ówczesną świadomość gatunkową artystów i czytelników. Trzeba gdyż pamiętać, Iż czytelnicy, którzy jakże regularnie obcowali z gatunkami nie skodyfikowanymi w poetykach (takimi jak: romans, nowela czy misterium zwane historią albo moralitet zwany na przykład komedią), tworzyli własny mechanizm wiedzy genologicznej. W tym napięciu dopiero możemy uzyskać wiedzę o roli gatunków w renesansowej poezji. Dobrym odpowiednikiem byłaby tu twórczość Jana Kochanowskiego, a problem ten może najlepiej widoczny jest w Trenach (zobacz), gdzie konwencja gatunkowa epicedium - utworu żałobnego posiadającego ustaloną strukturę - zderza się z talentem i indywidualizmem poety, który w twórczym napięciu godzi obowiązującą konwencję z własnym natchnieniem. I tutaj jednak Kochanowski nie jest sam, albowiem widoczne w Trenach napięcie pomiędzy indywidualnym aktem twórczym a obowiązującym wzorem to jeden z przejawów dylematu, jaki - w odróżnieniu do posłusznych regułom arystotelików - przeżywali renesansowi horacjaniści i platończycy, pytając, co jest ważniejsze: sztuka (reguły), czy natchnienie (szał poetycki). Renesansowa teoria gatunków literackich, tworząc konieczne reguły i ograniczenia, pozwalała twórcom odnajdywać w ramach tych reguł niezbędny margines swobody. My zaś dzięki znajomości staropolskiej genologii możemy lepiej poruszać się w gąszczu dawnych dzieł literackich.
Zobacz także: RETORYKA I POETYKA