Co znaczy POWIEŚĆ EKSPERYMENTALNA:
Dążenia nowatorskie we współczesnej poezji nasiliły się po roku 1956. Wiodącą rolę odgrywali tu starsi pisarze, nawiązujący do dokonań z lat 30. Ważnym bodźcem była także recepcja obcych innowatorów, tworząca przychylny klimat dla wystąpień polskich pisarzy.
Doniosłością artystyczną i intelektualną odznacza się w powieści eksperymentalnej twórczość Leopolda Buczkowskiego i Teodora Parnickiego. Buczkowskiemu uznanie przyniosła jego druga powieść, Czarny potok. Epizodyczna, mozaikowa kompozycja, zredukowanie dystansu narracyjnego, inwersje tymczasowe, brak spóźnionej fabuły, wielość równorzędnych nadawców (narrator nie posiada większych kompetencji niż inne postacie) posłużyły wzmocnieniu iluzji autentyzmu, a w pierwszej kolejności - ukazaniu destrukcji porządku ontycznego i moralnego, wywołanej poprzez kataklizm wojenny. Bohaterzy utworu, członkowie oddziału samoobrony, kluczą i krążą wokół skazanego na zagładę miasteczka getta. Utwór można więc odczytać jako książkę o zniszczeniu ośrodka decydującego o spójności świata. Znacząca tu jest także symbolika (na przykład tytułowy "czarny potok" - wyrażający chaotyczność bytowania w zdecentrowanym świecie), nawiązująca do tradycji ekspresjonistycznej, istotnej w szczególności dla pierwszych powieści Buczkowskiego.
Następne książki pisarza uznać można za kontynuację Czarnego potoku. Zerwanie z tradycyjnymi konwencjami znalazło kulminację w utworach z lat 70. (między innymi Kąpiele w Lucca). Poeta kompletnie zrezygnował z narracji, uprzywilejowując jako formę podawczą dialog. Nie jest on tu jednak rozmową czy zamianą poglądów pomiędzy osobami, lecz próbą wyzwolenia i zrekapitulowania potencjału tkwiącego we wszystkich odmianach języka - od stylu potocznego i "rozmówek" (fragmenty przypominające językowy samouczek) po stylizację podręcznika historii, wplatanie dokumentów, parafrazy i cytaty z literatury. Późna twórczość Buczkowskiego to doskonały przykład kompozycji opartej na zasadach bliskich poetyce collage´u. Język pojmował autor jako twór socjalny. Jego badanie związana więc była z diagnozowaniem stanu XX wiecznej kultury i próbą utrwalenia tych jej obszarów, które zniszczyła historia.
Ewolucja twórczości Parnickiego, wielkiego nowatora prozy historycznej (zobacz Powieść historyczna), wiązała się z rozpoznaniem rozziewu pomiędzy nieuchwytnym zdarzeniem a relacją o nim. W latach 60. etapowo na pierwszy plan w książkach Parnickiego wysuwają się wątki autotematyczne, podkreślające autonomię procesu pisania. W ostatniej fazie twórczości dzieło funkcjonuje wyłącznie jako zamiar, tekst staje zaś protokołem nie spełnionej nigdy pracy (w samych utworach mówi się o nich jako "powieściach w toku"). Autor przyjmuje rolę "protokolanta" rozmów świadomych swej literackości person, które polemizują ze sobą i samym poetą, rozważając sprawy warsztatowe, inscenizując "próbne" wersje planowanych powieści, poszukując w biografii autora czynników określających jego pisarstwo. Wyróżniającą się, a zarazem bardzo reprezentatywną dla tego okresu twórczości Parnickiego, jest podręcznik Muza dalekich podróży. Późne utwory pisarza to nie tylko frapująca propozycja artystyczna, lecz także prezentacja oryginalnej, głęboko przemyślanej filozofii pisania.
W latach 60. problematyka warsztatowa została także podjęta w książkach Wilhelma Macha (Góry nad czarnym morzem), Kazimierza Brandysa (Dżoker). W upodobnionych do "brulionów" utworach pisarze rozważali swoją strategię artystyczną, tematyzując sam mechanizm autorski. Znakomitą książką o charakterze "powieści - nie zrealizowanego projektu" jest pisana w takich latach Miazga Jerzego Andrzejewskiego. Hybrydyczna kompozycja, przeplatanie partii fikcjonalnych z autokomentarzami, notatkami i dziennikiem pisarza wiąże się tutaj z zamierzeniem obnażenia schorzeń życia społecznego i politycznego PRL. Opowieść o klęsce projektu artystycznego odpowiada wskazaniu na marazm, w jakim znalazła się Polska w epoce Gomułki.
Dążenia powieści eksperymentalnej korespondowały ze zjawiskiem eseizacji powieści (między innymi Spiżowa brama T. Brezy) i hybrydyzacji gatunku przez kojarzenie go z formami autobiograficznymi. Odpowiednikiem Przygotowanie do wieczoru autorskiego Tadeusza Różewicza. To jest podręcznik mająca charakter wprowadzenia, komentarza do własnej twórczości, połączonego ze wspomnieniami i szkicami o przyjaciołach poety i wypisami z wierszy i dziennika. Wielorodzajową i wielogatunkową formułę prozatorską Ryszard Nycz, znakomity literaturoznawca średniego pokolenia, określił mianem "sylwy współczesnej", znajdując jej przykłady także w pisarstwie Miłosza, Gombrowicza (Dziennik), Buczkowskiego, Wiktora Woroszylskiego (poezja) i innych. Wymienić w tym gronie należy również Zygmunta Haupta, prozaika tworzącego na emigracji.
Inną tendencją w powieści eksperymentalnej było dążenie do fonematyzacji języka literackiego, upodobnienie go do codziennej, mówionej polszczyzny, czemu towarzyszyło zniesienie dystansu narracyjnego i ukazanie wielości równorzędnych głosów. Najwyraźniej cecha ta wystąpiła w prozie Mirona Białoszewskiego. W Donosach rzeczywistości i Szumach, zlepach, ciągach autor przedstawił się jako "zapisywacz", poszukujący najwłaściwszej formy pisarskiej dla oddania właściwości języka mówionego, który - co ważne - pozostaje wolny od wpływów nacechowanego ideologicznie dyskursu oficjalnego. Z prozą Białoszewskiego spokrewnione jest pisarstwo kilku młodszych autorów, w pierwszej kolejności Ryszarda Schuberta, który w Trenta Tre parodiował schematy nowomowy, przeciwstawiając jej codzienną mowę swoich bohaterów. Nie mamy tu jednak do czynienia z podobną afirmacją języka potocznego, co w razie Białoszewskiego. Schubert podkreśla gdyż - w szczególności w Pannie Liliance - hybrydyczny charakter mowy swoich bohaterów, co świadczy o ich "mieszańczej" kondycji, niemożności utożsamienia się z żadnym dyskursem.
Dążenia nowatorskie we współczesnej poezji były pochodną indywidualnych poszukiwań pisarzy. Nigdy nie miały charakteru wystąpień generacyjnych czy programowych. Można jednak wskazać na właściwości powtarzające się w utworach zaliczanych do powieści eksperymentalnej. Za główne wypada uznać: tematyzowanie procesu twórczego bądź zasad organizacji tekstu, ujawnianie fikcyjności i sytuacji nadawczej, zdynamizowanie i zdialogizowanie wewnątrztekstowych (na przykład bohater - bohater, narrator - bohaterzy) i zewnętrznych (autor - czytelnik) stosunku komunikacyjnych, odwoływanie się do gatunków proletariackich, mnożenie wersji anegdoty i opracowań kompozycyjnych, zastępowanie hierarchicznego układu instancji nadawczych (postacie - narrator - autor wewnętrzny) relacjami równorzędnymi, rozbijanie spójności dzieła i zakwestionowanie stabilnej ramy ("dzieło w ruchu"). Zapleczem dla takiej poetyki była świadomość konwencjonalności i spetryfikowania szablonowych form, ich przydatności dla ukazania świata wielu rozproszonych i niezhierarchizowanych dyskursów. Podkreślić trzeba, Iż powieść eksperymentalna nie zrodziła się z postaw estetyzujących. Wartością znacząco istotniejszą niż piękno była tu prawda - w pierwszej kolejności jako kategoria poznawcza.
Od połowy lat 70. przypadek wokółliteracka przestała sprzyjać tendencjom innowacyjnym. Sporo właściwości powieści eksperymentalnej przejęły utwory z pogranicza literatury fikcjonalnej i autobiograficznej. Znamienne przy tym, Iż wyrastały one raczej z dążeń do przywrócenia ciągłości tradycji kulturowej, nie postrzegając jej przerwania za fakt nieodwracalny. W tym samym czasie niektórzy krytycy uznali twórczość wielu przedstawicieli powieści eksperymentalnej za symptom zjawiska określanego pogardliwym mianem "socparnasizmu". Powieść ta - twierdzono - dostarczyła władzom wygodnego alibi, stanowiąc dowód pozornej normalności sytuacji kultury polskiej w momencie popaździernikowym. Ze szczególnie niedobrym przyjęciem spotkały się ówcześnie propozycje najmłodszych pisarzy zdradzających ambicje innowacyjne, a lansowanych poprzez znanego krytyka, Henryka Berezę. Warto jednak zwrócić uwagę, Iż proza kilku autorów z tego grona (M. Słyka, K. Bieleckiego) ma dużo cech wspólnych z zachodnim postmodernizmem.
Mimo prób zakwestionowania jej rangi, powieść eksperymentalna zachowała pozycję doniosłego zjawiska w pejzażu współczesnej literatury. Nigdy także nie przestała budzić zainteresowania komentatorów, a jej najwybitniejsi przedstawiciele zdobyli prestiż klasyków prozy powojennej.
(Krzysztof Uniłowski)
Doniosłością artystyczną i intelektualną odznacza się w powieści eksperymentalnej twórczość Leopolda Buczkowskiego i Teodora Parnickiego. Buczkowskiemu uznanie przyniosła jego druga powieść, Czarny potok. Epizodyczna, mozaikowa kompozycja, zredukowanie dystansu narracyjnego, inwersje tymczasowe, brak spóźnionej fabuły, wielość równorzędnych nadawców (narrator nie posiada większych kompetencji niż inne postacie) posłużyły wzmocnieniu iluzji autentyzmu, a w pierwszej kolejności - ukazaniu destrukcji porządku ontycznego i moralnego, wywołanej poprzez kataklizm wojenny. Bohaterzy utworu, członkowie oddziału samoobrony, kluczą i krążą wokół skazanego na zagładę miasteczka getta. Utwór można więc odczytać jako książkę o zniszczeniu ośrodka decydującego o spójności świata. Znacząca tu jest także symbolika (na przykład tytułowy "czarny potok" - wyrażający chaotyczność bytowania w zdecentrowanym świecie), nawiązująca do tradycji ekspresjonistycznej, istotnej w szczególności dla pierwszych powieści Buczkowskiego.
Następne książki pisarza uznać można za kontynuację Czarnego potoku. Zerwanie z tradycyjnymi konwencjami znalazło kulminację w utworach z lat 70. (między innymi Kąpiele w Lucca). Poeta kompletnie zrezygnował z narracji, uprzywilejowując jako formę podawczą dialog. Nie jest on tu jednak rozmową czy zamianą poglądów pomiędzy osobami, lecz próbą wyzwolenia i zrekapitulowania potencjału tkwiącego we wszystkich odmianach języka - od stylu potocznego i "rozmówek" (fragmenty przypominające językowy samouczek) po stylizację podręcznika historii, wplatanie dokumentów, parafrazy i cytaty z literatury. Późna twórczość Buczkowskiego to doskonały przykład kompozycji opartej na zasadach bliskich poetyce collage´u. Język pojmował autor jako twór socjalny. Jego badanie związana więc była z diagnozowaniem stanu XX wiecznej kultury i próbą utrwalenia tych jej obszarów, które zniszczyła historia.
Ewolucja twórczości Parnickiego, wielkiego nowatora prozy historycznej (zobacz Powieść historyczna), wiązała się z rozpoznaniem rozziewu pomiędzy nieuchwytnym zdarzeniem a relacją o nim. W latach 60. etapowo na pierwszy plan w książkach Parnickiego wysuwają się wątki autotematyczne, podkreślające autonomię procesu pisania. W ostatniej fazie twórczości dzieło funkcjonuje wyłącznie jako zamiar, tekst staje zaś protokołem nie spełnionej nigdy pracy (w samych utworach mówi się o nich jako "powieściach w toku"). Autor przyjmuje rolę "protokolanta" rozmów świadomych swej literackości person, które polemizują ze sobą i samym poetą, rozważając sprawy warsztatowe, inscenizując "próbne" wersje planowanych powieści, poszukując w biografii autora czynników określających jego pisarstwo. Wyróżniającą się, a zarazem bardzo reprezentatywną dla tego okresu twórczości Parnickiego, jest podręcznik Muza dalekich podróży. Późne utwory pisarza to nie tylko frapująca propozycja artystyczna, lecz także prezentacja oryginalnej, głęboko przemyślanej filozofii pisania.
W latach 60. problematyka warsztatowa została także podjęta w książkach Wilhelma Macha (Góry nad czarnym morzem), Kazimierza Brandysa (Dżoker). W upodobnionych do "brulionów" utworach pisarze rozważali swoją strategię artystyczną, tematyzując sam mechanizm autorski. Znakomitą książką o charakterze "powieści - nie zrealizowanego projektu" jest pisana w takich latach Miazga Jerzego Andrzejewskiego. Hybrydyczna kompozycja, przeplatanie partii fikcjonalnych z autokomentarzami, notatkami i dziennikiem pisarza wiąże się tutaj z zamierzeniem obnażenia schorzeń życia społecznego i politycznego PRL. Opowieść o klęsce projektu artystycznego odpowiada wskazaniu na marazm, w jakim znalazła się Polska w epoce Gomułki.
Dążenia powieści eksperymentalnej korespondowały ze zjawiskiem eseizacji powieści (między innymi Spiżowa brama T. Brezy) i hybrydyzacji gatunku przez kojarzenie go z formami autobiograficznymi. Odpowiednikiem Przygotowanie do wieczoru autorskiego Tadeusza Różewicza. To jest podręcznik mająca charakter wprowadzenia, komentarza do własnej twórczości, połączonego ze wspomnieniami i szkicami o przyjaciołach poety i wypisami z wierszy i dziennika. Wielorodzajową i wielogatunkową formułę prozatorską Ryszard Nycz, znakomity literaturoznawca średniego pokolenia, określił mianem "sylwy współczesnej", znajdując jej przykłady także w pisarstwie Miłosza, Gombrowicza (Dziennik), Buczkowskiego, Wiktora Woroszylskiego (poezja) i innych. Wymienić w tym gronie należy również Zygmunta Haupta, prozaika tworzącego na emigracji.
Inną tendencją w powieści eksperymentalnej było dążenie do fonematyzacji języka literackiego, upodobnienie go do codziennej, mówionej polszczyzny, czemu towarzyszyło zniesienie dystansu narracyjnego i ukazanie wielości równorzędnych głosów. Najwyraźniej cecha ta wystąpiła w prozie Mirona Białoszewskiego. W Donosach rzeczywistości i Szumach, zlepach, ciągach autor przedstawił się jako "zapisywacz", poszukujący najwłaściwszej formy pisarskiej dla oddania właściwości języka mówionego, który - co ważne - pozostaje wolny od wpływów nacechowanego ideologicznie dyskursu oficjalnego. Z prozą Białoszewskiego spokrewnione jest pisarstwo kilku młodszych autorów, w pierwszej kolejności Ryszarda Schuberta, który w Trenta Tre parodiował schematy nowomowy, przeciwstawiając jej codzienną mowę swoich bohaterów. Nie mamy tu jednak do czynienia z podobną afirmacją języka potocznego, co w razie Białoszewskiego. Schubert podkreśla gdyż - w szczególności w Pannie Liliance - hybrydyczny charakter mowy swoich bohaterów, co świadczy o ich "mieszańczej" kondycji, niemożności utożsamienia się z żadnym dyskursem.
Dążenia nowatorskie we współczesnej poezji były pochodną indywidualnych poszukiwań pisarzy. Nigdy nie miały charakteru wystąpień generacyjnych czy programowych. Można jednak wskazać na właściwości powtarzające się w utworach zaliczanych do powieści eksperymentalnej. Za główne wypada uznać: tematyzowanie procesu twórczego bądź zasad organizacji tekstu, ujawnianie fikcyjności i sytuacji nadawczej, zdynamizowanie i zdialogizowanie wewnątrztekstowych (na przykład bohater - bohater, narrator - bohaterzy) i zewnętrznych (autor - czytelnik) stosunku komunikacyjnych, odwoływanie się do gatunków proletariackich, mnożenie wersji anegdoty i opracowań kompozycyjnych, zastępowanie hierarchicznego układu instancji nadawczych (postacie - narrator - autor wewnętrzny) relacjami równorzędnymi, rozbijanie spójności dzieła i zakwestionowanie stabilnej ramy ("dzieło w ruchu"). Zapleczem dla takiej poetyki była świadomość konwencjonalności i spetryfikowania szablonowych form, ich przydatności dla ukazania świata wielu rozproszonych i niezhierarchizowanych dyskursów. Podkreślić trzeba, Iż powieść eksperymentalna nie zrodziła się z postaw estetyzujących. Wartością znacząco istotniejszą niż piękno była tu prawda - w pierwszej kolejności jako kategoria poznawcza.
Od połowy lat 70. przypadek wokółliteracka przestała sprzyjać tendencjom innowacyjnym. Sporo właściwości powieści eksperymentalnej przejęły utwory z pogranicza literatury fikcjonalnej i autobiograficznej. Znamienne przy tym, Iż wyrastały one raczej z dążeń do przywrócenia ciągłości tradycji kulturowej, nie postrzegając jej przerwania za fakt nieodwracalny. W tym samym czasie niektórzy krytycy uznali twórczość wielu przedstawicieli powieści eksperymentalnej za symptom zjawiska określanego pogardliwym mianem "socparnasizmu". Powieść ta - twierdzono - dostarczyła władzom wygodnego alibi, stanowiąc dowód pozornej normalności sytuacji kultury polskiej w momencie popaździernikowym. Ze szczególnie niedobrym przyjęciem spotkały się ówcześnie propozycje najmłodszych pisarzy zdradzających ambicje innowacyjne, a lansowanych poprzez znanego krytyka, Henryka Berezę. Warto jednak zwrócić uwagę, Iż proza kilku autorów z tego grona (M. Słyka, K. Bieleckiego) ma dużo cech wspólnych z zachodnim postmodernizmem.
Mimo prób zakwestionowania jej rangi, powieść eksperymentalna zachowała pozycję doniosłego zjawiska w pejzażu współczesnej literatury. Nigdy także nie przestała budzić zainteresowania komentatorów, a jej najwybitniejsi przedstawiciele zdobyli prestiż klasyków prozy powojennej.
(Krzysztof Uniłowski)
- Co znaczy PROCESY W POLSZCZY¬NIE:
- Porównanie zastrzeżenia, Iż moment od końca XV w. do początków wieku XVII, który w dziejach literatury i kultury określamy jako renesans, odegrał bardzo istotną rolę w rozwoju j. polskiego. W klasycznej już powieść eksperymentalna co znaczy.
- Krzyżówka PROZA PO ROKU 1989:
- Dlaczego razie literaturze (zobacz Literatura po roku 1989), opublikowane w ostatnich latach książki prozatorskie starszych autorów nie spotkały się z przychylnym przyjęciem. Utwory utrzymane w konwencji powieść eksperymentalna krzyżówka.
- Co to jest POEZJA PRZYBOSIA:
- Jak lepiej Juliana Przybosia poprzez całe jego życie wiodła właściwie pod górę, ku nowym jakościom estetycznym. Ów wychowanek Tadeusza Peipera bodaj lepiej od swego nauczyciela rozumiał, na czym bazuje rola powieść eksperymentalna co to jest.
- Słownik PROZA KOBIET: MANUELA GRETKOWSKA; OLGA TOKARCZUK:
- Kiedy prozatorskim pisarek szczególnie interesująco prezentują się utwory Olgi Tokarczuk i Manueli Gretkowskiej - dwóch autorek cieszących się zarówno popularnością pośród czytelników, jak i uwagą krytyków powieść eksperymentalna słownik.
- Czym jest POWIEŚĆ POPULARNA:
- Od czego zależy literackiej postaci kultury masowej, jaką jest poezja popularna, można szukać już w XVI wiecznej poezji odpustowej. Chociaż dopiero w. XIX, dzięki upowszechnieniu się zdolności czytania i powieść eksperymentalna czym jest.
Czym jest powieść eksperymentalna znaczenie w Motywy literatura P .
