Definicja POEZJA LEŚMIANA

Co znaczy POEZJA LEŚMIANA: Bolesław Leśmian (1877 albo 1878-1937) należy do najmłodszego pokolenia pisarzy Młodej Polski. Fakt ten, podobnie jak siła i oryginalność talentu, zdecydował o tym, Iż podstawowe problemy filozoficzne i tematy epoki Leśmian widział odmiennie niż poprzednicy. Wykształcony w Kijowie, dobrze poznał Francję (Paryż) początków wieku. W 1911 r. prowadził w Warszawie nowatorski Teatr Artystyczny, zaś w okresie wojny pełnił w Łodzi funkcję kierownika literackiego Teatru Polskiego. Pracował potem jako notariusz, natomiast jako rejent w Hrubieszowie i Zamościu. Od 1935 r. mieszkał w Warszawie. Od 1933 r. był członkiem PAL. Zmarł w Warszawie w 1937 r. Młodzieńcze wiersze pisał po rosyjsku, publikując je w słynnych pismach symbolizmu rosyjskiego w Moskwie - "Zołotoje runo" (1906), "Wiesy" (1907) - odpowiedniki naszej "Chimery". Był to poemat Pieśni przemądrej Wasylissy i Księżycowe upojenie. Polski debiut poety - wiersz Sekstyny - miał miejsce w tygodniku "Wędrowiec" (1895 - data prawdopodobna). Jedyna podręcznik poetycka Leśmiana z okresu Młodej Polski to Sad rozstajny (1912) - pierwotny tytuł Kwiaty widzące. Podtrzymując młodopolską postawę izolacjonizmu i eskapizmu, dystansu do realiów życia współczesnego, Leśmian idzie w ślady pisarzy witalistów i aktywistów, prezentuje się jako radosny, niestrudzony i odważny eksplorator tajemnic bytu. Jego podmiot literacki to mityczny "człowiek pierwotny", istota w pierwszej kolejności biologiczna (pogłosy witalizmu Nietzschego) i afirmująca własną kondycję w świecie. Dla Leśmiana nie istnieje dualizm ciała i duszy, nękający niemal wszystkich młodopolan. Osadza swoich ludzkich bohaterów bezpośrednio w naturze tworzącej, zmiennej, zaskakującej (natura naturans). Jest ona obiektem obserwacji działań figur poetyckich, podobnie jak one - stają się przedmiotem obserwacji i przyjaznych albo wrogich akcji natury. Rzeczywistość życia i Zgonu u Leśmiana ma charakter procesualny i ciągły, nie ustający - każdy nowy faza istnienia zapowiada nową przygodę duchową i metafizyczną. Mimo skupienia na materialnej stronie bytu, Leśmian wirtuozowsko pokazuje, jak poprzez szpary celowo byle jakiej rzeczywistości przeświecają metafizyczne horyzonty. Filozoficznym zapleczem nowatorskiej myślowo literaturze Leśmiana jest koncepcja "pędu życiowego" - élan vital jako pierwiastka bytu i instrukcja wewnętrznego, intuicyjnego poznania dynamicznej, zmiennej rzeczywistości. Leśmian głęboko przemyślał estetyczne następstwa przyjęcia Bergsonowskiej ontologii i epistemologii. Swój program poetycki zawarł w filozoficzno estetycznych esejach, ogłaszanych w prasie warszawskiej: Z rozmyślań o Bergsonie; Z rozmyślań o literaturze; Rytm jako światopogląd. Rozwija w nich symbolistyczną koncepcję autonomii języka poetyckiego, obrazu i słowa. Głosi wyzwolenie upojonych poetyckim rytmem, "rozpląsanych" słów "z pęt szarzyzny i pojęciowości". Język poetycki traci kontakt z mową codzienną, nastawioną na potoczną komunikację. Owocuje nowymi słowami, niezbędnymi w literaturze, nie spotykanymi w prozie. To neologizmy i neosemantyzmy Leśmiana, utworzone poprzez niego, wydobyte z lamusa dawnej polszczyzny albo ze skarbca polskich i słowiańskich gwar. Rytm poetycki bezwiednie nawiązuje do "tajemnego rytmu świata"; pisarz wchodzi w komunię z kosmiczną zasadą bytu, staje się rewelatorem prawd metafizycznych. Ów kult rytmu nawiązuje do znaczenia pierwiastka muzycznego w literaturze, które podkreślali symboliści. Leśmian okazał się bardzo wynalazczym wersyfikatorem, stosując na przykład wiersz sylabotoniczny i sylabiczny, rytmizując je dzięki wprowadzania regularnych rymów i różnych typów powtórzeń i paralelizmów (anafor, epifor, refrenów, polisyndetonów), używania średniówki i współbrzmień wewnątrz wersu. Jego literatura w bezpośrednim głośnym odbiorze tak właśnie brzmi - melodyjna, maksymalnie zrytmizowana (Maciejewska 1991). "Śpiew", "pieśń" - wyrazy te oznaczają u Leśmiana dynamiczny mechanizm poznawczy, adekwatny do metody istnienia natury stwarzającej, przeciwstawny do "słowa", które odpowiada racjonalistycznemu, dyskursywnemu opisowi statycznej rzeczywistości (naturae naturatae), (Głowiński 1981):
Kto mi wybaczy moją do wróżby niezdolność?
Nie wiem, co dziś pokocham - co jutro wyśpiewam?
I dłonią, jak sierść zwierza, głaszczę mimowolność
Pieśni, których warczenia w sobie się spodziewam.
[Zamyślenie]
Wyobrażenie rzeczywistości, z jakim stykamy się w utworach Leśmiana pociąga rozrzutnym bogactwem fantastycznych istnień, zaskakujących antropomorfizacji rzeczy, bytów przyrodniczych i abstrakcyjnych pojęć - a z drugiej strony - budzącej etyczne i estetyczne opory nie przygotowanego czytelnika - reifikacji albo teriomorfizacji ludzi. Animistycznie potraktowane uniwersum obdarzone zostało odrębnym życiem psychicznym; tylko do pewnego stopnia można je uznać za projekcję treści wewnętrznych podmiotu. Jest on tutaj rzeczą pośród innych rzeczy, odmianą bytu, niczym szczególnym się nie odznacza. Ten świat, przeniknięty pulsującym rytmem wiecznie trwającego życia nie jest bynajmniej "niebrzydki". Wybór "estetyki brzydoty" zdecydowanie odróżnia Leśmiana od ortodoksyjnych symbolistów - podobnie jak konkretność, mięsistość jego przedstawień oddala go od mglistości i rozwiewności elementów symbolistycznych. W literaturze Leśmiana brak opozycji konkret abstrakt. Jego sensualizm materializuje, a co najmniej obdarza wymiarem przestrzennym zarówno rzeczy, jak definicje. Obserwowaliśmy ten chwyt w Zamyśleniu, gdzie "pieśń" przypominała zwierzę. W Wieczorze cechę przestrzenności przypisano Bogu (Głowiński 1981):
Za miedzami, za ustroniem młyna
Bóg się kończy - trawa się rozpoczyna.
Symbolizm Leśmiana opiera się na innych regułach niż obowiązujące w ramach ortodoksyjnego kierunku. O nowym fundamencie filozoficznym (ber gsonizm) była już mowa. Wprawdzie i w nim spotykamy aspekt mistyczny, przeświadczenie o wieczności bytu i nieśmiertelności jego form i myśl o człowieku jako istocie obdarzonej zdolnością wniknięcia w sam rdzeń tajemnicy życia dzięki intuicji. Leśmian nie stosuje pojedynczych, osamotnionych na tle tekstu symboli; wszystkie elementy, pejzaże, antropomorfizowane i animizowane byty w jego wierszach budują uniwersum znaczeń symbolicznych. Odsyłają do swoich realnych desygnatów (o ile je w ogóle posiadają) i do wielu konotacji możliwych, które płyną z wieloznacznego kontekstu. Dlatego tak trudno interpretować utwory Leśmiana - ?Xadne przybliżenie, objaśnienie, eksplikacja nie wyczerpuje ich potencjalnych sensów. Symbolizm 2. połowy XIX w. preferuje wartości estetyczne ?Xagodne, dąży do harmonijnego zestroju efektów, do statyczności przedstawienia albo oddania jednostajnego, powolnego ruchu. U Leśmiana jest na odwrót: chętnie zderza łagodność z brutalnością, piękno z monstrualnością i makabrycznością, ruch w jego wierszach jest regularnie gorączkowy, pełen rozmachu. Centralne tematy epoki, takie jak miłość i Zgon, w jego świecie wyzwolonej biologiczności uzyskują w pierwszej kolejności walor zmysłowy. Nieokreślone tęsknoty erotyczne młodej dziewczyny przybierają w wierszu Zmory wiosenne postać szalonego biegu bohaterki poprzez las; ściga ją - i dogoni - "maj drapieżny [...] tygrys maj", Blake´owskie wcielenie wiosny, a w szczególności dobra i zła, sprzecznych instynktów, które rządzą erotyką. Stąd w zachowaniu bohaterki pragnienie, strach i gniew splecione ze sobą. Poromantyczna, platoniczna idea miłości jedynej, dozgonnej nie ma prawa bytu w tym świecie. Jest chętna odpowiedź na nieodparty zew natury i czyn utożsamienia się z nią podmiotu. "Kochałem nieraz - ongi - i dzisiaj jeszcze raz [...] Jam śpiew i pląs zawrotny! Jam wszelaki ptak i zwierz! [...] Ja jestem las ten cały - las cały aż po skraj!". Dziewczyna biegnie ze snu "w jawę"; jak sporo innych narracji Leśmiana ta także ma swój start w kapryśnej materii snu. Poetyka oniryczna wyjaśnia niesłychane autodefinicje podmiotu w tym tekście. Tłumaczy również fenomen bytów potencjalnych, na pograniczu istnienia - takich jak "mgła dziewczęca" z Ballady bezludnej i niebytu i zaświata, które ten pisarz uporczywie i drobiazgowo opisuje. Docieramy tu do swoistego kompleksu Leśmiana, który ogniskuje wokół siebie całą jego twórczość - jest nim dramat egzystencji, zagrożonej nicością i śmiercią wobec niepewności czy braku transcendencji. Bóg Leśmianowski pozbawiony jest wszechmocy, nie posiada atrybutu wszechobecności; można obcować z nim poufale, dyskutować z nim, kwestionować jego decyzje - nawet być obiektem jego adoracji (Trupięgi, Urszula Kochanowska, Zielona godzina). Śmielej i oryginalniej niż młodopolscy poprzednicy sięga Leśmian do podświadomości.
Zgon, jakkolwiek kojarzy się z rozpadem, destrukcją materialnej formy, nie znaczy definitywnej straty bytu. Pociąga za sobą łańcuch zmian metody istnienia, podobnie jak życie, ma charakter procesualny, rozwija się w okresie: "Ten ci jest śmiercią ode mnie starszy, drzemie, na żmijach głowę oparłszy" - czytamy w Balladzie o dumnym rycerzu.
Pożywkę dla niezwykłej wyobraźni Leśmiana, u którego temat Zgonu był właściwie generatorem całego świata poetyckiego stanowiły jego studia nad folklorem polskim, słowiańskim, celtyckim, romańskim i skandynawskim. Sięgał także do motywów orientalnych i do mitów antyku greckiego i judaizmu. Interesował się baśniami, klechdami, legendami, dzieląc tę pasję z całą epoką. Ogłosił wówczas Klechdy sezamowe (1913) i Przygody Sindbada Żeglarza (1913), pisane oryginalną prozą poetycką. Motywy do nich zaczerpnął z Baśni z tysiąca i jednej nocy, nadając im piętno własnego stylu i swoistego poczucia humoru. Przenosił do wielu tekstów wzorce formalne i ujęcia problemowe anonimowej literaturze ludowej na przykład pieśni, ballady. Przejęte struktury i wątki twórczo przekształcał, czyniąc je integralnymi elementami swojej niepowtarzalnej literaturze. Niedoceniony za życia poprzez ogół odbiorców, aktualnie uważany jest za najwybitniejszego poetę Młodej Polski i jednego z najciekawszych artystów polskiej literatury w ogóle.
(Krystyna Kralkowska Gątkowska)