Definicja DZIENNIK GOMBROWICZA

Co znaczy DZIENNIK GOMBROWICZA: W kwietniowym numerze paryskiej "Kultury" z 1953 r. ukazał się pierwszy fragment Dziennika Witolda Gombrowicza. Od tego czasu aż do letniego numeru "Kultury" z 1969 r. autor (zobacz) Ślubu często - zazwyczaj w co drugim zeszycie - publikował następne fragmenty swojego dziennika. Stosunkowo przybywania dziennikowych notatek i jednocześnie wzrastającej sławy Gombrowicza, redaktor "Kultury", Jerzy Giedroyć, w porozumieniu z autorem decydował się na ich książkowe edycje. Ukazywały się one w Instytucie Literackim w serii "Biblioteka "Kultury"", a później weszły w skład Dzieł zgromadzonych Gombrowicza jako tomy VI: (obejmujący lata 1953-1956); VII (lata 1957-1961) i VIII (lata 1961-1966). Uzupełnieniem całości było opublikowanie w X tomie Dzieł zgromadzonych pt. Varia niewielkiego fragmentu z letniego numeru "Kultury" z 1969 r. Między notatkami publikowanymi w miesięczniku a ich kształtem w edycjach książkowych nie ma prawie ?Xadnych różnic, jedyne ważne redaktorskie decyzje podjęte poprzez Gombrowicza dotyczą pierwszego tomu, a polegają na poprzedzeniu pierwszej dziennikowej notatki słynnym wstępem ("Poniedziałek: Ja.; Wtorek: Ja.; Środa: Ja.; Czwartek: Ja.") i na uzupełnieniu tego tomu dwoma esejami (również prędzej publikowanymi w "Kulturze"): Przeciw poetom i Sienkiewicz. Dziennik doczekał się kompletnych i fragmentarycznych wydań w kilkunastu językach, pierwsza jego krajowa edycja (pomijając przedruków wydania Instytutu Literackiego dokonywanych poprzez niezależne oficyny wydawnicze działające najpierw lat 80.) ukazała się w 1986 r. Wymienione tu szczegóły dotyczące losów edycji Dziennika mają nie tylko informacyjny charakter, określają także fenomenalność jego recepcji. Nie ulega gdyż zastrzeżenia, Iż Dziennik stał się jednym z najżywiej dyskutowanych i komentowanych utworów w całej poezji polskiej powstałej po II wojnie światowej, i to zarówno w kręgach emigracyjnych, jak i - pomimo jego praktycznej nieobecności - w krajowych środowiskach literackich. Wywarł także wielki wpływ na wielu pisarzy współczesnych i sposób spełniania poprzez nich socjalnej roli pisarza.
Od początku Gombrowicz traktował swój Dziennik jako obiekt szeroko i dokładnie zakrojonej poprzez siebie strategii autokreacji własnej legendy. Dlatego także - w nawiązaniu do tradycji gatunku "dziennika intymnego" wywodzącej się z dzienników Gouncourtów, Gide´a i Samuela Pepysa - wprowadza do tego paradygmatu gatunkowego szereg modyfikacji. Od pierwszych notatek jednym z najistotniejszych motywów swojego dziennika czyni Gombrowicz, w okolicy refleksji autobiograficznej (a dokładniej - autokreacyjnej), również refleksję autotematyczną; od pierwszych także notatek nie dba o ich chronologię, rezygnując z precyzyjnego datowania następnych zapisów, co jest przecież jednym z najistotniejszych wskaźników dziennika jako gatunku literackiego. Dziennik - również od pierwszych notatek, co było świadomym wyborem pisarza - jest tekstem niejednorodnym i hybrydycznym. W okolicy zapisów typowych dla tego gatunku literackiego mieszają się w nim przedmioty charakterystyczne dla dyskursu felietonowego, eseistycznego, pamiętnikowego i "dziennika podróży" (na przykład Diariusz Rio Parana). W okolicy błahych, anegdotycznych notatek pojawiają się w nim poważne rozprawy z ogromnymi systemami ideologicznymi - katolicyzmem, komunizmem, egzystencjalizmem i strukturalizmem. W okolicy tekstów o charakterze publicystyki literackiej (recenzje, sylwetki pisarzy, polemiki literackie) znaleźć można w Dzienniku również fragmenty, gdzie dominuje literacka fikcja. Funkcji autokreacyjnej podporządkowana jest także strategia narracyjna Dziennika. Najsłynniejszym i nadzwyczajnym w kontekście innych współczesnych dzienników intelektualnych zabiegiem narracyjnym jest wprowadzenie fragmentów, gdzie pojawia się trzecioosobowy bohater - Witold Gombrowicz. Fragmenty te, paralelne w relacji do pierwszoosobowych notatek, stanowią ich swoisty komentarz.
Cel swojego dziennika poeta określał jako "przewekslowanie się" z Gombrowicza "niedojrzałego" w Gombrowicza "dojrzałego", jako równocześnie rejestrację procesu autokreacji i obiekt tego procesu. Dynamizm owego procesu ("stawanie się dojrzałego Gombrowicza") ma wpływ na ewolucję poetyki Dziennika, w pierwszym tomie bliższej poetyce felietonu, w trzecim - eseju. W pierwszym tomie dziennikowy narrator chętniej przyjmuje strategię outsidera albo buntownika, w trzecim - eksperta.
Dla badaczy polskiej literatury współczesnej jest Dziennik - poza nie podlegającą już dyskusji jego rangą jako oryginalnego i autonomicznego dzieła literackiego - wybitnym źródłem refleksji nad literacką recepcją i tożsamością polskiej literatury XX w., gdyż jest w nim zawarta Gombrowiczowska interpretacja głownych zjawisk literatury naszego wieku. Jest także nieocenionym kontekstem dla badaczy twórczości autora Kosmosu - Gombrowicz dokonuje w nim precyzyjnej i obszernej autointerpretacji własnych utworów, sporo miejsca poświęca także polemikom z krytycznoliterackimi o nich wypowiedziami.
Dziennik wpisuje się w rozległy nurt piśmiennictwa emigracyjnego, powinien być odczytywany w kontekście dzienników Jana Lechonia (Dziennik), Andrzeja Bobkowskiego (Szkice piórkiem), Gustawa Herlinga Grudzińskiego (Dziennik pisany nocą), Aleksandra Wata (Dziennik bez samogłosek), Szymona Laksa (Dziennik pisany w biały dzień) czy Czesława Miłosza (Rok Myśliwego). Wpłynął on na postęp tego gatunku wypowiedzi nie tylko w piśmiennictwie emigracyjnym, lecz również krajowym. Pośród najwybitniejszych kontynuatorów Gombrowicza wymienić trzeba w pierwszej kolejności quasi dzienniki Tadeusza Konwickiego (Kalendarz i klepsydra, Wschody i zachody księżyca) i Miesiące Kazimierza Brandysa.
(Józef Olejniczak)
Zobacz także: DZIENNIKI INTELEKTUALNE; "KULTURA" PARYSKA I JEJ FENOMEN