Definicja RZECZYWISTOŚĆ WYMAGA SZYMBORSKIEJ

Co znaczy RZECZYWISTOŚĆ WYMAGA SZYMBORSKIEJ: Trudność interpretowania wierszy Szymborskiej bierze się stąd, Iż egzegeza nie wydaje się tu potrzebna. Wszystko mamy "na wierzchu", wyłożone jasno i dokładnie, bez szyfru. Przy niezwykłej kondensacji wypowiedzi (swobodnej, kolokwialnej, z pozoru wolnej od "poetyckich" rygorów), po mistrzowsku posługuje się pisarka ironią i zasadą "znaczącego milczenia". Mówi jasno, lecz nie do końca. Zaskakuje odbiorcę prawdami powszechnie znanymi, prowokuje do refleksji, daje mu do zrozumienia, Iż to, co uważane jest za oczywiste, w ogóle takie być może.
Cóż istotnego mówi podmiot wiersza zaraz na wstępie? Ogłasza - jako rewelację: - Iż na dawnych polach bitewnych, usłanych stosami zwłok, tam, gdzie wczoraj toczyły się walki, dzisiaj brak śladów zbrodni i "życie toczy się dalej". Właściwie wszyscy to wiemy, nikogo ta wiadomość nie zaskoczy. Dlaczego więc poprzedza ją "retoryka wstępu" podkreślająca wagę i niezwykłość podjętego tematu?
Po pierwsze, wypowiedź rozpoczyna się jakby przedtem, poza ramą tekstu. Coś już zostało powiedziane (co odbiorca winien sobie zrekonstruować), a trzeba jeszcze "i o tym powiedzieć", Iż "życie toczy się dalej" - mówi podmiot. Taka konstrukcja może zwrócić uwagę odbiorcy na wiersz Koniec i start i Nienawiść, bezpośrednio poprzedzające Rzeczywistość... Te trzy autonomiczne teksty (pierwszy z nich użycza tytułu zbiorowi) układają się w tryptyk o dziejach, o "księdze zdarzeń", którą pisze Historia. Można interpretować odmiennie: przyjmujemy, Iż monolog właściwy poprzedza przemilczana diagnoza "koła" Historii, które w wojennych starciach miażdży majątek pokoleń, pochłania tysiące istnień ludzkich, unicestwia, przerywa życie. To wszystko pozostaje w domyśle, dyskretnie polecane dzięki przeróbce takiego zwrotu, który implikuje wagę i wiarygodność słów wypowiadanych niejako z obowiązku. Rzeczywistość wymaga, a więc nakazuje, koniecznie domaga się uczciwego, obiektywnego spojrzenia.
Wyświechtane powiedzenie "życie toczy się dalej" koresponduje tutaj ze zwrotami: "płynie krew", "płyną rzeki, chmury", a figura toczenia się, płynięcia przywołuje wariabilistyczną koncepcję rzeczywistości poddanej zasadzie panta rhei. Ciągle zmieniająca się rzeczywistość zaciera powody i konsekwencje zbrodni (po latach nie wiadomo kto był katem, kto ofiarą), "po każdej wojnie ktoś musi posprzątać" (Koniec i start), ponieważ tak chce konieczność (prawo Bytu) i jednakże z naszej (ludzkiej) perspektywy wydaje się to okrutne, niesprawiedliwe, Szymborska nie uderza w ton lamentu. Przeciwnie, elegijność dystansują czyny ironiczne, gry słowne (kalambury: "nadciąga tylko front atmosferyczny", "wózek z lodami oblężony poprzez dzieci", tautologie: "gdzie Hiroszima tam znów Hiroszima", "trawa jest zielona, a w trawie, jak to w trawie...") i ujęcia deheroizujące (czy "kucanie pod krzaczkiem" profanuje "brzozowy las"?).
Myśl podmiotu podąża śladem miejsc historycznych, lecz to, o czym piszą historycy, zostało w wierszu pominięte. W reportażowej stosunku ze zdarzeń dnia powszedniego słychać akceptację: to wspaniale, Iż kursują listy i wozy meblowe; to dobrze, Iż na terenie dawnych walk trwa zwyczajne życie. A z drugiej strony, trudno przystać na czyhające zewsząd "Nic". Czas unieważnia zbrodnie, przesłania tragedie, wymazuje z pamięci krwawe wydarzenia. Świadomość grozy istnienia, straszność świata równoważy jego bogactwo ("tak sporo Wszystkiego") i piękno. "Nie bez powabów jest ten straszliwy świat", który wyzwala emocje ambiwalentne ("zachwyt i rozpacz"), utrzymuje komentatora rzeczywistości w stałej równowadze.
Gdy próbujemy rzeczywistość ogarnąć wzrokiem (myślą), zdumiewa nas jej bogactwo, jakby powyżej miarę możliwości percepcyjnych człowieka (Urodziny). Niczego nie brakuje, wszystko na swoim miejscu. "Tak sporo jest Wszystkiego, / Iż Nic jest całkiem nieźle zasłonięte." Szymborska zawsze pamięta o tym, Iż "Wszystko" ma własną "drugą stronę", a więc "Nic". "Nicość" jest groźna, ponieważ ontologicznie prymarna. Życie to tylko "przerwa w nieskończoności" - czytamy w wierszu Nicość przenicowała się również i dla mnie. "Życie toczy się dalej", lecz "Wszystko" (każdy byt poszczególny, jedyny, unikalny) pożera wszechogarniająca "Nicość".
Wymienione w wierszu miejscowości są pomnikami "końca". Od dźwięku trąb runęły mury Jerycha. Klęska pod Cheroneą przyniosła kres niepodległości Grekom. Po bitwie na Kosowym Polu Bośniacy i Serbowie dostali się pod panowanie Turków. Pod Białą Górą katolickie wojska Habsburgów pokonały protestanckich Czechów. Klęska pod Maciejowicami to koniec Polski szlacheckiej: likwidacja państwa, niewola, stworzenia... Borodino to start końca Cesarstwa Napoleona. Verdun - cmentarzysko I wojny światowej i kres pewnej epoki. Guernica - klęska Basków w wojnie domowej. Pearl Harbour, Hiroszima - cmentarze II wojny światowej...
Jerychońskie trąby znamy z Biblii, Kosowe Pole opiewa epika południowych Słowian, Borodino uwiecznił Tołstoj, Guernicę - Picasso, o zbrodniach obu wojen przypominają artyści, historycy, publicyści. Ogromne katastrofy są zapisane w tekstach kultury, lecz jakby ich nie było w zbiorowej pamięci. Ponieważ przecież gdyby ludzkość pamiętała o zbrodniach, to może umiałaby rozwiązywać konflikty pokojowo? Niby tak, jednakże... może "dar zapominania" ułatwia powrót do normalnego życia, a pamięć podsyca żywioł wzajemnej nienawiści (każdy naród chciałby "mieć ojczyznę bez sąsiadów")?
Takie zastrzeżenia ("może", "jeżeli") mnożą się w wierszach z tomu Koniec i start, najciemniejszego z dotychczasowych. U schyłku wieku, kiedy różni prorocy zagłady ogłaszają następny koniec świata, Szymborska po swojemu, rozsądnie i bez złudzeń, ogląda świat z kilku równoczesnych perspektyw. Laicka metafizyka otwiera się na "przepaść", lekcja historii idzie w niepamięć, wszystkie uniwersalistyczne historiozofie zbankrutowały. Romantycy wierzyli w rozwój moralny, pozytywiści wiązali sedno dziejów z rozwojem cywilizacyjnym, człowiek współczesny nie wie, ku czemu zmierza Historia. Konsekwencje ludzkich zbrodni zaciera "przezroczysta rosa" zielonych traw (nie dar Nieba), świat oczyszcza przyroda (nie cierpienie), wojenne cmentarze sprząta miotła Natury. Naturalne prawo Bytu wymazuje pamięć zbiorowych katastrof, pokolenie doświadczonych ustępuje generacjom ukierunkowanym na przyszłość, znudzonym wspomnieniami i grzebaniem w śmietniku historii. "Rzeczywistość wymaga", by oddać sprawiedliwość przyrodzie. "Może nie ma miejsc innych jak pobojowiska"? Koniec plemion przegranych to start plemion zwycięskich i tak właśnie "toczą się dzieje poprzez przewidziane wieki" - konstatuje trzeźwa ironistka u schyłku XX w. Bieg dziejów poprzez kataklizmy wyklucza progres, zaprzecza idei posłannictwa, zrównuje człowieka z każdą żywą istotą, która "z wysiłkiem i nadzieją" walczy o przetrwanie. Nielogiczna wizja dziejów (Komedyjki) napawa przerażeniem, stałe odradzanie się życia - budzi uznanie i szacunek. Po każdej katastrofie świat wraca do ładu. "Na tragicznych przełęczach wiatr zrywa kapelusze" i - jeżeli nawet pamiętamy o "wietrze historii", który urywa głowy - nie nasze tragedie przesłania błahy, śmieszny epizod w zasięgu naszego wzroku. Turystyczny spacer po mapie zamyka pointa: "i nie ma na to porady - śmieszy nas ten widok".
W masce naiwnego, podszytego ironią zdziwienia, bez patosu, moralizowania, lamentu, łatwiej podjąć temat poważny (przemijanie, zbrodnie, nienawiść, dzieje), o którym trudno mówić, a milczeć także nie można.
(Anna Węgrzyniakowa)