Definicja TWÓRCZOŚĆ BERENTA

Co znaczy TWÓRCZOŚĆ BERENTA: Twórczość Wacława Berenta stanowi istotny rozdział zarówno w poezji Młodej Polski, jak i dwudziestolecia międzywojennego. Debiut powieściowy Berenta przypada na rok 1985. Tytułowy Fachowiec jest młodym człowiekiem, który po ukończeniu gimnazjum humanistycznego, ulegając hasłom pozytywistycznym (robota organiczna i utylitaryzm), zaczyna pracę fizyczną w fabryce. Ukazana zostaje stopniowa degradacja kulturalna i degrengolada moralna bohatera, co podważa prawdziwość tezy, że krajowi bardziej są potrzebni pracownicy wytwarzający konkretne dobra materialne, aniżeli inteligencja. Podobną tematykę miała wydana w roku 1894 nowela Nauczyciel, która również opowiadała o ofierze źle wybranego zawodu. Chociaż o ile bohater Nauczyciela jest życiowym nieudacznikiem, o tyle Zaliwski z Fachowca dokonuje świadomego wyboru. Powieść Fachowiec jest krytyką nie tylko ideologii organicznikowskiej, lecz i ostrym protestem przeciwko okrutnemu traktowaniu robotników poprzez inne ekipy socjalne, przeciw nieludzkim uwarunkowaniom życia, które zniekształcają indywidualność człowieka, sprowadzając go do postaci bezrozumnej, zmęczonej masy.
Po ośmiu latach od chwili ukazania się Fachowca wychodzi następna powieść - Próchno, które można nazwać powieścią o niespełnieniu, twórczej niemocy i obsesji poszukiwania drogi artystycznej realizacji. Próchno jest pierwszą próbą wyliczenia się z dekadentyzmem, który jako postawa artystyczna mógł jedynie doprowadzić do duchowego rozkładu. Bohaterzy powieści żyją w zamkniętym świecie własnych urojeń. Skutkiem ich jest jedynie jałowość i bezpłodność - próchno. Owładnięci pragnieniem powstania dzieła idealnego nie dostrzegają, że nie tylko niczego nie tworzą, lecz ich życie duchowe jest jedynie pozorem i pustką. Podobnie jak w późniejszej powieści, Oziminie postaci pierwszoplanowe mają swoich oponentów. Naczelną trójkę bohaterów tworzą aktor, publicysta i muzyk. Aktorowi nieudacznikowi (Borowski) przeciwstawiony jest odnoszący sukcesy dramatopisarz (Turkuł), dziennikarzowi (Jelsky) - artystka kabaretowa Yvetta Guilbert, a muzykowi Henrykowi - jego siostra, Hilda. Na pograniczu sukcesu i porażki można ulokować poetę Müllera, który jest epigonem powtarzającym jedynie myśli Baudelaire´a. Sztuka jest dla twórców utożsamiona z grzechem kazirodztwa. Dla Borowskiego - matka, a dla Henryka Hertensteina - siostra, były kapłankami sztuki.
Berent nie ocenia bezpośrednio postaci, sugeruje jedynie, że ziemią urodzajną, próchnicą, dla wybitnego talentu są rzesze epigonów, grafomanów, nieudaczników i kabotynów. Bohaterzy Próchna nie wiedzą, do czego dążą, czego pragną, wyróżniającą ich właściwością wspólną jest poczucie braku, o czym jeden z nich wspomina: "Wyczułem tylko brak, brak i jeszcze raz brak dokuczliwy".
Pojawiający się motyw drogi nawiązuje do modnego w modernizmie toposu wędrówki poszukiwania. Wędrówka, podobnie jak i wszystkie pragnienia bohaterów, pozostaje w sferze marzeń, które nigdy nie zostaną zrealizowane. Wędrówka poszukiwanie, niecierpliwe poszukiwanie zmiany stanowi dla postaci ważny problem, zarówno egzystencjalny jak i metafizyczny. Pustka, gdzie znajdują się bohaterzy wynika z ich niemożności tworzenia i skutkuje Zgon. Tak jest w razie Jelsky´ego albo w razie Henryka Hertensteina, który w filozofii buddyjskiej poszukuje uspokojenia (nirwany), ale również znajduje Zgon.
Jerzy Paszek zauważa, że "dla wywodów postaci i konstrukcji powieści" przedstawione zostaje "zaplecze lekturowe bohaterów". Trzema najistotniejszymi książkami, cytowanymi w tekście Próchna są upaniszady starohinduskie, dramaty Ibsena: o Wrogu ludu i Janie Gabrielu Borkmanie wspomina Borowski. Cytowane są również myśli Nietzschego z Tako rzecze Zaratustra, w tym o trzech przemianach ducha: "Nazwę wam trzy przemiany ducha: jako duch wielbłądem się staje, wielbłąd lwem, wreszcie lew dziecięciem". Z myślą tą powiązać można jedną z dwu triad kolorystycznych Próchna, która złożona jest z białego, szarego i czarnego. Ta triada odnosi się do trzech dróg życia i trzech dróg ducha, jakie może wybrać twórca. Drogi te prowadzą ku sztuce idealnej, rozumianej poprzez opozycję do sztuki popularnej. Ta triadę Jerzy Paszek nazywa "trójideałem nietzscheańskiej sztuki". Triada druga, składająca się z kolorów: białego, czerwonego i czarnego może być nazwana triadą buddyjską, gdyż barwa czerwona wiąże się z Agni, hinduskim bogiem ognia. Kolor ten pojawia się podwójnie - w opisie mieszkań twórców i w refrenie ukazującym demoniczne, płonące miasto. Czerwień w tekście Próchna ma wymowę ambiwalentną, gdyż raz znaczy intymność przestrzeni, gdzie tworzona jest sztuka, w drugim przypadku nawet Zgon (krwawoczerwony mur" cmentarza).
Po wydanym w 1903 r. Próchnie dopiero w 1911 r. pojawia się, niezbyt przychylnie przyjęta poprzez krytykę na skutek publicystycznego zabarwienia, Ozimina. Powieść ta w swej konstrukcji nawiązuje do Wesela Stanisława Wyspiańskiego, akcja rozgrywa się gdyż pośrodku jednej nocy, w salonie przedstawiciela warszawskiej burżuazji, aby nad ranem przenieść się na ulice miasta ogarniętego rewolucyjnymi zamieszkami. Podobnie jak w Weselu przedstawiona zostaje diagnoza całego społeczeństwa dzięki ukazaniu spotkania reprezentantów różnych klas socjalnych i skonfrontowaniu ich poglądów na temat rewolucji i wojny japońsko rosyjskiej. Podobnie jak Wesele jest Ozimina utworem o wymowie pesymistycznej, gdyż w społeczeństwie polskim, w jego tradycjach, ideach i koncepcjach światopoglądowych brak sygnałów jednolitej myśli, które pozwoliłyby patrzeć z optymizmem w przyszłość. Jedynym optymistycznym akcentem jest scena końcowa powieści, gdzie występuje działaczka oświatowa Wanda, przedstawiona symbolicznie jako Persefona. Odwołanie się do mitu Demeter i Kory sugeruje sposobność odrodzenia się Polski dzięki młodym ludziom, owej oziminie, która kiedyś zazielenieje. By pokazać rozliczne poglądy i ideały Polaków, Berent przedstawił inicjację intelektualną jednej z bohaterek - Niny. Przez rozmowy, które młoda dziewczyna z prowincji prowadzi z gośćmi na przyjęciu u barona, poznajemy ogromną galerię postaci o odmiennych przekonaniach i poglądach. Każda pierwszoplanowa postać Oziminy ma swojego oponenta czy nawet wroga. Przeciwstawienie postaci ma na celu ukazanie antynomii: bezruchu i gnuśności, których symbolem jest kukła Murzyna stojąca w salonie barona Niemana, z życiem i ruchem, których symbolem będzie ozimina, bujnie wyrastająca wiosną. Berent, wykorzystując doświadczenia Próchna wprowadził do powieści strukturę monologowo dialogową, przedmioty mowy z pozoru zależnej, która występuje w razie monologów wewnętrznych, a również ograniczył do minimum rolę narratora. Prócz tradycji Wesela można dostrzec w Oziminie powiązania z III częścią Dziadów Adama Mickiewicza. Autor Oziminy wykroczył poza realizm w stronę ekspresjonizmu, w stronę groteski i karykatury. Przez zagęszczenie metafor i metonimii osiągnięta została zdecydowana dynamika obrazu i powiększenie intensywności jego oddziaływania. Bardzo częsta jest inwersja i formy prefiksalne rzeczowników. Częste są także archaizmy, neologizmy i wulgaryzmy. Współczesna Berentowi krytyka potraktowała Oziminę jako utwór wyłącznie publicystyczny. W recenzjach mówiono, że powieść powinna nie tyle opisywać stan społeczeństwa, ile dawać wskazówki jak żyć. Chociaż twórczość Berenta była daleką od tendencyjności, a jej oryginalny, nadzwyczajny i niepospolity charakter stanowi o elitarności tego pisarstwa.
W roku 1918 ukazały się Żywe kamienie, przedtem drukowane w latach pierwszej wojny światowej w czasopiśmie "Zdrój" jako Opowieść rybałta. Kluczowym przesłaniem tej powieści jest dążenie do realizacji na ziemi królestwa ducha. Odwołanie się do scenerii średniowiecznej nie było jedynie zabiegiem czysto formalnym, gdyż ludzie tej epoki są podobni zachowaniem i nurtującymi ich problemami do współczesnych. Wybór drogi życiowej, która wiedzie ku wyższym wartościom jest drogą zastrzeżenia i pytań, bezradności i możliwych porażek. W powieści pojawia się retoryka tekstów sakralnych i związany z nią patos stylistyczny. Żywe kamienie przyniosły Berentowi uznanie, a pośród recenzji krytyki, słowa Edwarda Porębowicza, że autor powieści to "indywidualność artystyczna - nie trzeba wahać się z nazwaniem - wśród europejskich pierwszorzędna", nie były odosobnione. Przeniesienie akcji w XI w. umożliwia rozwiązania niemożliwe do osiągnięcia w powieści współczesnej. Powieść ta gdyż przynosi syntezę średniowiecza i równocześnie próbę takiegoż spojrzenia na mijającą epokę Młodej Polski. Ideą nadrzędną Berentowskiej powieści średniowiecznej jest "szukanie szukania", a więc nawiązanie do koncepcji Bergsona traktowania życia jako ciągłego wysiłku twórczego.
Prócz późniejszych opowieści biograficznych: Nurt (1934) i Diogenes w kontuszu (1937) i Zmierzchu wodzów (1939), Berent zajmował się przekładami na przykład: Goethego, Stendhala, Maupassanta i Nietzschego, któremu w 1906 r. poświęcił rozprawę ¬ródła i ujścia nietzscheanizmu.
(Magdalena Piekara)