Definicja PA¬DZIERNIK 1956

Co znaczy PA¬DZIERNIK 1956: Pośród dat symbolicznych polskiej kultury powojennej październik roku 1956 zajmuje miejsce nadzwyczajne. Właśnie wtedy, po raz pierwszy po doktrynalnej "nocy" stalinizmu, ujawniła się w sposób powszechny żywiołowa niechęć polskiego społeczeństwa do wszelkich ograniczeń swobód obywatelskich i twórczych. Październik 1956 symbolizował poczucie wspólności wszystkich Polaków, tożsame temu, jakie miało potem miejsce w roku 1980. Mocne zaakcentowanie własnej odrębności narodowej i kulturalnej od innych krajów ówczesnego obozu socjalistycznego przejawiało się nawet w oficjalnych przemówieniach politycznych. Władysław Gomułka zapewniał wiecującą ludność Warszawy, Iż "partia zespolona z klasą robotniczą i narodem poprowadzi Polskę po nowej drodze do socjalizmu". Wierzono tym zapewnieniom, widziano w nich potwierdzenie aspiracji i dążeń narodu, którego stan socjalnej świadomości był niewątpliwie wtenczas w stadium rewolucji.
Szczególnie silnie owo poczucie odrębności manifestowane było poprzez "młodych" artystów. Promieniowało ono jednak i na starsze pokolenia, stawało się powszechnym mitem społeczności inteligenckiej lat 50. W pierwszej kolejności - mitem końca dawnego układu politycznego i kulturalnego, lecz również - mitem początku układu nowego. Mit ten miał wszakże dwie interpretacje. W interpretacji optymistycznej zakładał właśnie odrębność, nową drogę, po której pójdzie polska kultura; w interpretacji pesymistycznej - zwiastował retorsję, powrót do form zrygoryzowanych i doktrynalnych.
Radykalizm doby Października nader wyraźnie widoczny jest w "gorącej"publicystyce, jaką przynosiła prasa tego czasu. Ujawniał się on zresztą na wielu piętrach socjalnej komunikacji - w stylu prowadzonych kampanii obywatelskich, w dyskusjach literackich i artystycznych, naukowych, filozoficznych i ideologicznych. Kształtował się nowy język wewnętrznych porozumień pomiędzy poszczególnymi obiegami, zmieniały się oczekiwania publiczności kulturalnej, wytwarzały inne niż w stalinizmie formy uczestnictwa w sztuce i w życiu codziennym.
Prasa była wtenczas kluczowym motorem przemian w kulturze. To tutaj ujawniły się dwie, jakże znamienne dla oblicza drugiej połowy lat 50., postawy światopoglądowe: rewizjonistyczna i reformistyczna. Pierwsza żądała radykalnych zmian w stylu kierowania krajem, prawa do suwerennych wyborów i poszukiwań (estetycznych, światopoglądowych, ideologicznych), druga - postulowała zmiany w obrębie istniejącego już porządku społecznego i artystycznego; pierwsza była dążeniem tych, którzy ze stalinizmem nie mieli dotąd nic wspólnego albo radykalnie z nim się rozstali, druga - dążeniem ekipy ufającej w idee marksizmu leninizmu, zwulgaryzowanego tylko - jak mówiono - poprzez stalinizm. Pomiędzy tymi postawami dochodziło nieustannie do konfliktu nie tyle światopoglądowego, ile ideologicznego. Nic więc dziwnego, Iż już w roku 1957 impulsy partyjne uznały rewizjonizm za niebezpieczne zdarzenie współczesnego życia politycznego i artystycznego, w rezultacie wypowiedziały mu bezpardonową wojnę.
Objawiło się to - w pierwszej kolejności - w przywróceniu surowej, prewencyjnej cenzury politycznej, a nadto - w zamknięciu czasopism uznawanych za siedlisko rewizjonizmu ("zwyczajnie"), niepowoływaniu czasopism, które z tą ideą wiązano ("Europa"), w zamianie redaktorów naczelnych i powoływaniu nowych pism, które miały strzec idei reformistycznej ("Polityka"). Na konsekwencje owej "czystki" nie trzeba było czekać zbyt długo - już w roku 1959 zaczęto mówić o zdecydowanym odwrocie od postulatów Października 1956.
Jednak pomiędzy rokiem 1956 a 1959, ponieważ ten czas umownie tytułujemy tak zwany "przełomem październikowym" w polskiej kulturze, ujawniło się sporo zjawisk, które wpłynęły na kształt poszukiwań twórczych i w latach kolejnych. Dwie główne dyskusje tego okresu - o nowoczesności w sztuce i o realizmie - określiły na dalsze trzydzieści lat rytm formalnych poszukiwań naszej literatury, sprzyjały wykrystalizowaniu się sylwicznej (synkretycznej, hybrydycznej) postaci tej literatury, kanonizując ostatecznie w jej obrębie dwa równoprawne tematy - czynny (społecznie zaangażowany) i neutralny (społecznie bez zaangażowania). Uwyraźniło się to w szczególności w prozie po 1956 r., lecz również - w stopniu mniejszym - w literaturze i - w stopniu większym - w krytyce artystycznej. W owym sporze "nowoczesnych" z "realistami" doszło do spięcia dwóch tez, powtarzających się także w latach kolejnych: progresywnej, głoszącej, że poezja winna się przeobrażać i zamieniać w swoich założeniach światopoglądowych i stylowych, i konserwatywnej, twierdzącej, że poezja winna zachować jak najwięcej ze swej tradycji powojennej, jeśli chce nadal pozostawać poezją socjalistyczną. Spór ten rozstrzygnęła za krytyków sama poezja, opowiadając się w najwartościowszych swoich przejawach za tezą progresywną, unieważnił go z kolei dopiero rok 1989.
Z perspektywy przemian w obrębie ówczesnego życia literackiego zauważamy tendencję do łączenia się pisarzy we wspólnoty grupowe, określone normalnie pokoleniowym programem estetycznym, z rzadka tylko - programem ideologicznym. Niewątpliwie było to konsekwencją upadku zaufania do sformalizowanej myśli politycznej, próbą uchronienia siebie przed następnym rozczarowaniem (w owym powszechnym odwrocie od problematyki zaangażowania można chociaż widzieć i zaangażowanie a` rebours). Istotne, że nad tematy polityczno socjalne wysuwa się ogólnie rozumiana dziedzina aksjologiczna, antropologiczna i estetyczna, z kolei nad bohatera kolektywnego - konkretna jednostka.
Wraz ze zmianą geografii literackiej, przemianami w obrębie życia literackiego, zarysował się wyraźny konflikt pomiędzy "centrum" (ośrodkami literackimi uznanymi za dominujace) a "prowincją" (ośrodkami lokalnymi, ekipami i stowarzyszeniami regionalnymi). Odrodziła się poezja tematu, podejmująca problem społeczności lokalnych, grup zawodowych, środowisk społecznych, i tak dalej Zamiast dotychczasowej tematyki produkcyjnej, rozpoczyna pojawiać się - w szczególności w prozie - dziedzina kryminalna, melodramatyczna, lumpenproletariacka, wiejska, i tak dalej, niejednokrotnie ze sobą łączona w jednym utworze.
Gdybyśmy chcieli sprowadzić osiągnięcia Października 1956 r. tylko do kilku głownych punktów, trzeba byłoby powiedzieć, że niewątpliwie tym, co zadecydowało o skali i wadze tej symbolicznej daty, były następujące zjawiska: 1. zwrot ku problematyce antropologicznej, 2. krytyka zastanej organizacji socjalnej i 3. technologii, 4. opcja demokratyczna i 5. oferty rewolucjonizujące dotychczasowy uzus ideologii i estetyki. Niektóre z tych zjawisk powiodło się twórcom obronić po Październiku. Lecz w życiu społecznym i sztuce nie zawsze to, co pozyskane przekształca się od razu w pomniki godne pamięci. Istotne jest również to, że nawet jeżeli nie uda się czegoś obronić - pozostaje przecież świadomość, że jest o co walczyć dalej. Lekcja Października 1956 r. miała więc i tę zaletę, Iż przyniosła wiarę, że jest o co walczyć z niebosiężnym - jak się wtedy zdawało - kolosem ideologii. I Iż ta wiara, dzięki wspólnemu wysiłkowi ducha, może stać się faktem.
(Marian Kisiel)
Zobacz także: Poezja EMIGRACYJNA WCZORAJ I DZIŚ; Poezja FAKTU; Literatura PRZEŁOMU 1956