Definicja POWIEŚĆ

Co znaczy POWIEŚĆ: Ten epicki gatunek nowoczesnej prozy zapoczątkował w poezji polskiej Ignacy Krasicki utworem Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776). Wkrótce potem powstały liczne teksty innych autorów. Kanwą powieści oświeceniowych była współczesna dziedzina, nawiązująca do obecnych problemów obyczajowych, socjalnych i politycznych, a w razie wątków historycznych albo utopijnych miała ona wszelakie znamiona "prawdziwości", dostosowane do poznawczych możliwości czytelników. Konkretny narrator uwiarygodniał fikcję literacką, podkreślał autentyczny charakter opisywanych wydarzeń, zjawisk i postaci. Dziełom nadawano formę pamiętnika, stosunku z podróży, kompozycji epistolarnej albo posługiwano się mistyfikacją szczęśliwie znalezionego rękopisu, znanego albo nieznanego autora. Początkowo kluczowy bohater powieści nie miał rysów zindywidualizowanych, ale był zaopatrzony w cechy "typowości", właściwe z realiami historycznymi i środowiskiem społecznym, gdzie została osadzona fabuła. Jego postać łączyła ciąg następujących po sobie faktów, "przypadków" nie powiązanych ściśle na zasadzie przyczynowo skutkowej. Stosunkowo rozwoju gatunku wykształcił się typ bohatera zindywidualizowanego, o pogłębionej sferze przeżyć osobistych i wewnętrznych. O przebiegu powiązanych z sobą wydarzeń zaczęły decydować jego działania i uczucia.
Poezja oświeceniowa wykształciła kilka odmian tego gatunku. W powieści edukacyjnej (między innymi Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Krasickiego; Wojciech Zdarzyński życie i przypadki własne opisujący Krajewskiego) szlachcic (bohater i narrator) z perspektywy człowieka dojrzałego przybliżał w pamiętnikarskiej stosunku znaczne epizody ze swego życia. Oceniał wydarzenia i sytuacje, które wpłynęły na jego życiową edukację, a również na relacja do obecnych problemów socjalnych i obyczajowych. W powieści o cechach traktatu (Pan Podstoli Krasickiego, Ksiądz Pleban Kossakowskiego, Pani Podczaszyna Krajewskiego) kluczowy bohater kreowany był jako postać wzorcowa. Uosabiał zespół wartości, poglądów i postaw rekomendowanych czytelnikom jako godne naśladowania. Jego wypowiedziom dotyczącym zasad, które realizował we własnym środowisku, patronowały cele moralizatorskie i dydaktyczne. W powieści pseudohistorycznej (między innymi Historia Krasickiego; Gowórek herbu Rawicz /i/i/i/i/ii Rzepicha matka królów Jezierskiego) autorzyrozważali wielorakie problemy ówczesnej rzeczywistości, posługując się kostiumem historycznym. Tendencje sentymentalizmu reprezentowała wykształcona się najpierw XIX w. powieść czuła (Nierozsądne śluby Bernatowicza, Julia i Adolf Kropińskiego, Halina i Firlej Lipińskiego), skupiająca kluczową uwagę na emocjonalnych więzach łączących tytułowych bohaterów: niefortunnych kochanków, ludzi wrażliwych, czułych, kierujących się racjami serca. W tym czasie powieść gotycką, zwaną także powieścią grozy, uprawiała Anna Mostowska (między innymi Strach w zameczku, Matylda i Daniłło, Zamek Koniecpolskich), wprowadzając do świata przedstawionego duchy, upiory, nadprzyrodzone moce i mroczną scenerię i sensacyjną fabułę.
Ostatnią, w najwyższym stopniu złożoną odmianą była powieść obyczajowa, obejmująca utwory o zróżnicowanej tematyce i budowie. Bohaterzy byli ukazywani na tle konkretnego środowiska i panujących w nim obyczajów, norm zachowania i postaw (we współczesności albo niezbyt odległej przeszłości). Wirtemberska w Malwinie nakreśliła dzieje uczuć tytułowej bohaterki w konwencji właściwej dla powieści psychologicznej, obyczajowej i czułej. Niemcewicz, wyzyskując przedmioty powieści historycznej, skonfrontował w dziele Dwaj panowie Sieciechowie wartości, obyczaje i mentalność świata oświeceniowego i sarmackiego, wzmacniając dydaktyczno moralizatorski charakter utworu pierwiastkami satyrycznymi.
(Bożena Mazurkowa)
Zobacz także: JEZIERSKI FRANCISZEK SALEZY, KROPIŃSKI LUDWIK, MALWINA, A więc DOMYŚLNOŚĆ SERCA, MIKOŁAJA DOŚWIADCZYŃSKIEGO PRZYPADKI, PAN PODSTOLI, RĘKOPIS ZNALEZIONY W SARAGOSSIE, SENTYMENTALIZM