Definicja POEZJA LANGEGO

Co znaczy POEZJA LANGEGO: Antoni Lange został uznany już poprzez współczesnych sobie za w najwyższym stopniu pracowitego literata, chociaż regularnie pomijany był jako liryk. Jego literaturze zarzucano eklektyzm i brak indywidualizmu. Jerzy Prokop pisze w Obrazie literatury polskiej: "Tam, gdzie Lange próbuje bezpośrednio angażować swoją osobowość poetycką, rzadko kiedy kończy się to fortunnie (dodatnio odbijają się tu tylko nie wszystkie liryki "Rozmyślań"). Winą obciążyć aby należało zarówno niejednolitą, nieskrystalizowaną indywidualność poety, jak i jego słabe uczucie poetyckiej wartości słowa". Dojrzała twórczość Langego przynosi dowody wręcz odwrotne: odkrywa doskonałe przygotowanie autora, eksponuje jego światopogląd, prezentuje oryginalne koncepcje artystyczne jak na przykład przypominające chwyt z dzisiejszej literatury postmodernistycznej - wspólne wystąpienie bohaterów mitologicznych, historycznych i religijnych różnych kultur dla zaprezentowania tematów uniwersalistycznych (Księgi Proroków), podejmuje wielką liczba wątków myślowych, a w pierwszej kolejności wskazuje na Langego mistrzowskie operowanie słowem. Przyczyn mnogości tematów i synkretyzmu środków wzbogacających tę poezję należy szukać w nieustannej gorączce umysłu twórcy, w jego niepokoju epistemologicznym i co ważne, w "swoistym typie organizacji psychicznej, jakby kosmopolitycznej" (Artur Hutnikiewicz), która cechowała Langego. On sam potrafił w naturalny sposób wczuwać się w odległe epoki, ich idee filozoficzne i estetyczne. Inspirację czerpał z w najwyższym stopniu odległych kręgów kulturowych: Persja, Arabia, Egipt, Indie. Dzięki zdolnościom lingwistycznym poznał ich literaturę i religie. Tłumaczył prawie ze wszystkich języków wschodnich i europejskich. Był pierwszym tłumaczem (wspólnie z Zofią Trzeszczkowską) Kwiatów zła Baudelaire´a. Echo wędrówek intelektualnych po obszarach literatury, nauk ścisłych, wiedzy tajemnej odbiło się wyraźnie w jego twórczości - i to pozytywnie, nie wniosło gdyż efektu biernego czy, jak chcieli niektórzy krytycy, nieświadomego naśladownictwa, ale zestaw konkretnych informacji używanych w opowiadaniach, powieściach, dramatach i w literaturze osobistej odznaczającej się nadzwyczajną erudycją.
Poglądy Langego można uznać za reprezentatywne dla ogólnych tendencji epoki. Z upodobnieniem podejmował hasła swego pokolenia (słynny wiersz Vox Posthuma), jednak nie wynikało to z głębokiego zaangażowania emocjonalnego, a raczej z postawy badacza, jaką przyjął. Programowe wiersze Langego transponujące motywy znużenia, zniechęcenia, braku wiary, zwątpienia są rezultatem intelektualnej analizy zjawisk zachodzących w epoce, a nie, jak u innych pisarzy, efektem empatycznego ulegania nastrojowi.
Odpowiednikiem filozoficznej refleksji nad sytuacją człowieka w świecie jest utwór Płanetniki ówcześnie odczytywany w duchu dekadenckim, a dzisiaj zachowujący aktualność jako słowo ogólnego stanu kondycji ludzkiej:
Dusze ludzkie - samotnice wieczne,
Samotnice - jak planety błędne.
Każda błąka się poprzez drogi mleczne,
Każda toczy koło swe bezwzględne.
Samotnice - jak planety błędne,
Wzajem patrzą na siebie poprzez błękity!
Każda toczy koło swe bezwzględne,
Ale nie zejdzie nigdy z swej orbity.
We wczesnej fazie twórczości, w czasie pobytu w Paryżu (1886-1890) Lange zdobywa rozgłos wierszami rewolucyjnymi ukazującymi się w paryskiej Pobudce. Witalistyczny ton zbioru Pogrobowcom (1901) odpowiadał rozprzestrzeniającym się po roku 1900 koncepcjom aktywistyczno odrodzeńczym, w tym także Nietzscheańskiemu kultowi życia i mocy. Buntownicze wiersze Langego z tego okresu funkcjonowały w państwie jako popularne pieśni patriotyczne. W późniejszej twórczości przeważać będzie liryka refleksyjno filozoficzna, a jej najwspanialszym odpowiednikiem będzie tomik Rozmyślania (1906). Pozycję poety intelektualisty umocni zestaw wierszy pisanych w latach 1915-23 pt.: Trzeci dzień, gdzie Lange wciąga czytelnika w niekończący się dyskurs filozoficzny na temat sensu ludzkiego życia. Cykle: XXVII sonetów, Gdziekolwiek jesteś... i W dzień zaduszny odsłonią świat w najwyższym stopniu osobistych doświadczeń wrażliwego liryka, nazwanego poprzez Wacława Borowego "monomanem poczucia Zgonu", poprzez Kazimierza Wykę: "jedynym prawdziwym pisarzem Zgonu jakiego wydało pokolenie". To właśnie wyobrażenia i myśli o Zgonu nadały literaturze Langego indywidualny charakter. Na tle poglądów dekadenckich jego postawa wobec Zgonu znacząco się odznacza.
W aksjologii Langego Zgon otrzymuje miejsce nadrzędne, jest "stanem czystym, archanielskim, podobłocznym, świętym", w trakcie gdy życie to: "dzika wrzawa, zewnętrznej męki nieczyste zwierciadło, niefortunna gra, zła ścieżka". Żonglerka emocjonalnie nacechowanymi epitetami ma na celu odwrócenie tradycyjnie ustalonego metody wartościowania zjawisk życia i Zgonu. Pod koniec życia Lange zweryfikuje swój pogląd raz jeszcze. W utworach: Wieczorem, W dzień zaduszny, Bezsenna noc, Kto tam? przestanie adorować Zgon, zarzuci jej surowość i determinizm. Jej nieuchronność wzbudzi w poecie tęsknotę do życia. Ostatecznie pogodzi się z jej obecnością w sposób prawie radosny, jej bliskość wyzwoli w nim nowe czynniki energii, uświadomi wartość życia do chwili obecnej pogardzanego i świadomie degradowanego. W chwili rozrachunku okaże się, Iż to Zgon nadaje sedno i smak egzystencji. Jest więc tak, jak przewidywał Lange od początku: "w każdym dniu żywota jesteś w przededniu mogiły, jako dożytowni więzień co kosy czeka śmiertelnej" (Rozmyślania XXXIII). Ta augustiańsko heideggerowska konstatacja stanowiła tło filozoficzne całej twórczości poetyckiej autora Rozmyślań.
Lange nie łączy Zgonu z perwersją ani nową podnietą, żąda za to od niej rozszerzenia możliwości poznawczych. Zgon dla niego to: "Miłość, Wolność, Prawo, Prawda, Pewność". Takie funkcje nie mają związku z hedonizmem czy sztucznym dreszczem (tak, jak u Korab Brzozowskich, Tetmajera, Leszczyńskiego), są za to drogowskazami postępowania, niepokojącymi zagadkami epistemologicznymi - wskażą rozwiązanie, wyprowadzą z doczesnego chaosu, ustabilizują rozchwianą emocjonalność: "Wszystko co zdało ci się bezrozumne / I bezcelowe - i straszliwe - i sprzeczne / Pojmiesz, przeszedłszy w zaświaty za trumnę" (Rozmyślania VI). Pozorność istnienia podkreśla barokowy koncept: "zgon się wymienia w nieśmiertelność / Życie w Zgonu doskonałość / W trwanie - przemian niepodzielność / A najtrwalszą jest nietrwałość" (Rozmyślania XX).
W epistemologii Langego ważne okaże się twierdzenie, Iż istota rzeczywistości - Absolut jest ludzkiemu poznaniu niedostępny. Rzeczywistość dana człowiekowi w poznaniu zmysłowym ma charakter zjawiskowy, prawdziwa substancja świata: "Niewiadoma", "Absolut", "Atman", "Bóg" kryje się za zasłoną - Mają. Lange, za Bergsonem, próbuje dotrzeć do świata "niepoznawalnego z tej strony Kocytu" (Pieśń o Słowie) w sposób intuicyjny: "Pod tym zewnętrznym życia fal potokiem / Dostrzegam głębsze, niewidzialne fale: / Tam prawda w czystym jawi się krysztale, / Tam rzeczywistość ujrzysz jasnym okiem" (Rozmyślania XIV). Stan większego natężenia możliwości poznawczych pojawia się tylko niekiedy i tylko w szczególnych uwarunkowaniach. Jednak Lange, w odróżnieniu do współczesnych sobie artystów odrzuca propozycję zakłócenia normalnych funkcji umysłu przez haszysz, opium czy alkohol. Jako systematyczny badacz poświęca używkom i narkotykom Ballady pijackie, po to jednak aby zaznaczyć w finale, Iż to "zgon najwyższym jest snem i haszyszem". Dla Langego, poza momentem Zgonu, akt objawienia może nastąpić w stanie nirwany. W jego literaturze pojawia się Schopenhauerowska egzegeza nirwany (kontemplacja estetyczna), z którą krzyżują się wątki indyjskie, a również swoja próba interpretacji zjawiska, którego nazwę pierwszy wprowadził do literatury polskiej.
O wyjątkowości poglądów Langego stanowi priorytet funkcji poznawczej, którą przypisywał nirwanie odpowiednio z teorią Wedy. Przedkładał ją powyżej popularną wówczas funkcję terapeutyczną. Brak także u Langego "spojenia nirwany z hedonizmem" (K. Wyka), co wynika z dążenia poety do osiągnięcia równowagi duchowej. Poczucie łączności z Absolutem, dostępne w stanie nirwany, miało dostarczyć świadomości wszechwiedzy i wszechogarniającego szczęścia. Poznanie Absolutu jest możliwe w chwili spoczynku woli. To jest Schopenhauerowskie zaprzeczenie woli do życia i buddyjska rezygnacja z żądz.
Ogarnąć wszystko. Wszędzie być i nie być wspólnie:
W niewidzialność się przelać, w bezmiar przeistoczyć,
Skrą, wianiem, pieśnią, kwiatem, wodotryskiem, płaczem!
Oderwać się od siebie i być całym światem -
Być wszystkim: wszystkie bytu elementa wcielić -
I być ich treści własnej żywym aromatem -
I z nimi zmartwychwstać, z nimi się popielić...
[Rozmyślania XXIV]
W literaturze Langego teoria wedyjska miesza się z panteizmem, romantyczną koncepcją palingenezy i z europejskim monizmem Haeckel´a. To jest typowa dla poety próba eksploatacji różnych kierunków filozoficznych w celu odnalezienia wspólnych źródeł myśli ludzkiej. Definicja jedności tu jest traktowane bardzo szeroko - od przeżycia wspólnoty bytów w Nirwanie, łączności z Bogiem Absolutem, poprzez powrót do utraconej prapełni, aż do zniesienia wszystkich sprzeczności, tak w wewnętrznej konstrukcji psychicznej człowieka, jak i w świecie zjawisk. Zdaniem Langego: "ze stanowiska dłuższego okresu czasu wszelakie sprzeczności są ułudą, albowiem wszystko da się pogodzić ze sobą i ostatecznie Aryman okaże się identyczny z Ormuzdem" (Salon Pisarzy).
Samotna walka Langego o przywrócenie harmonii światu nie zajęła uwagi ówczesnego czytelnika. Z kolei sensację wzbudziły jego dokonania w zakresie techniki wersyfikatorskiej i rymotwórczej. W sztuce wierszowania nie istniały dla Langego ?Xadne prawie przeszkody. Z niezwykłą sprawnością posługiwał się skomplikowanymi układami stroficznymi. Wybierał zupełnie nowe formy, jak wiersz wolny i jednocześnie sięgał do zapomnianych i trudnych jak asonans, pantum, stornelle, sestyna francuska, rondoletto. Wirtuozeria formalna i zainteresowania egzotyką zbliżyły Langego do parnasistów. W popisowym poemacie Rym o zaskakujących, wyszukanych rymach przyznawał: "Nie lubię rzeczy łatwych. Lubię łamać granit". Jednak "utożsamianie kunsztowności poematu z programem poetyckim Langego jest nieporozumieniem. Sedno takich niemal cyrkowych sztuczek podważa autor w tymże utworze" (Jerzy Poradecki). Lange przeciwstawiał niezrozumieniu i wielosłowiu - ideę ładu i rygoru w literaturze. Mniej zaskakujący jest więc fakt, Iż w twórczości własnej nie rozwijał programu poetyckiego symbolizmu. Przyjmując od symbolistów francuskich i filozofów, do których byli zbliżeni, metafizyczne uzasadnienie teorii sztuki, nie przejął części normatywno postulatywnej dotyczącej reguł techniki pisarskiej.
Intelektualna literatura Langego wymaga od czytelnika znajomości filozofii, religii, historii, literatury. Zapewne dlatego nie zyskała szerokiej popularności i w znacznym stopniu pozostała hermetyczna. Wiersze poety drukowane w antologiach szkolnych pochodzą zwykle ze zbiorów: Pogrobowcom i Pierwszy dzień powstania, co wyznacza Langemu status autora pieśni społeczno patriotycznych. A przecież pewna część jego twórczości to łatwe, przejmujące wiersze o samotności, przemijaniu, ciągle świeże z racji na uniwersalistyczną tematykę, z łatwością wytrzymujące próbę czasu. Wizerunkowi poetyckiemu Langego zaszkodziła tendencyjność towarzysząca opracowywaniu antologii, skazując jego subtelne liryki na zapomnienie.
(Marta Rabikowska)