Definicja IMPRESJONIZM

Co znaczy IMPRESJONIZM: Nazwa tego kierunku w sztuce i poezji pochodzi od fr. l´impression" (wrażenie). Impresjonizm malarski rozwijał się w ostatnim trzydziestoleciu XIX w. we Francji, inspirując się doświadczeniami pejzażystów angielskich (W. Turner, J. Constable), barbizończyków, realizmem G. Courberta i swoimi plenerowymi spostrzeżeniami malarzy, dotyczącymi wpływu oświetlenia na kolor i kształt obiektu. Zaobserwowali, Iż w naturalnych uwarunkowaniach, zależnie od pory dnia i stanu atmosfery, kolor wymienia się wspólnie z kątem padania promieni słonecznych. Refleksy świetlne wywołują powstawanie barw uzupełniających, kontury elementów zacierają się i rozmywają. Impresjonizm chciał utrwalać chwilowe, przelotne wyglądy krajobrazu, postaci albo ekipy osób, martwej natury. Czołowi impresjoniści to: C. Monet, A. Renoir, A. Sisley, P. Cézanne, C. Pisarro, E. Degas, E. Manet. W Polsce tworzyli Aleksander Gierymski, Józef Pankiewicz i Władysław Podkowiński, dając oryginalne przykłady impresjonistycznego luminizmu ("lumen" - światło).
W poezji impresjonizm jest w znacznej mierze konsekwencją naturalizmu. Zola twierdził, Iż naturalizm przedstawia zakątek natury widziany poprzez pryzmat temperamentu twórcy. Szeregowi naturaliści skupiali się na "zakątku natury", co prowadziło do nużącego katalogowania zewnętrznej rzeczywistości. Impresjoniści przenoszą uwagę na poznający podmiot, na odbiorcze medium, którego temperament decyduje o percepcji bodźców płynących ze świata zewnętrznego. Wrażeniowość stanowi istotę impresjonistycznej obserwacji. Owe spostrzeżenia, które atakują wrażliwość biernego, skłonnego do kontemplacji, nadzwyczajnie czułego podmiotu, mają charakter trudno uchwytny, ulotny i przemijający. Niejako domagają się użycia nowych słów i ustaleń dla jednokrotnych fenomenów o strukturze niejasnej, podszytej subiektywnością obserwatora. Barwy będą nieokreślone, niezdecydowane, regularnie prześwietlone, elementy wyzwalają się z wyrazistych konturów, zamieniają się w skupienia drgających pasm słonecznego widma. Opisywane postaci postrzegamy fragmentarycznie, na przykład jako zestawione w okolicy siebie plamy czystego koloru. "Przed oczyma przesuwał się jak mewa, ogromny, biały kapelusz, rzucała się natrętnie w oczy fioletowa spódnica pod jasną suknią [...]" - to migawka płynącego wielkomiejskiego tłumu z Próchna Berenta (BN - s. 107). Obserwacja impresjonistyczna rejestruje nie tylko bodźce wizualne; odbiera również dźwięki, zapachy, temperaturę. Do zasobu stylistycznych środków impresjonizmu należy użytkowany z upodobaniem (i nadużywany) epitet, synestezja i oksymoron. Impresjonista dba o eufonię wypowiedzi, posługując się rytmizacją, starannie dobierając rzadkie rymy, tworząc melodyjną frazę zdania czy wersu. Odrealniony nastrój impresjonistycznych wierszy powstaje dzięki sugestywnym symbolom, neologizmom, dwuznacznościom i muzyczności.
Jednym z prekursorów opisu impresjonistycznego w polskiej poezji był rysownik i literat Stanisław Witkiewicz (na przykład reportaż tatrzański Na przełęczy). Mistrzostwo w dziedzinie impresji poetyckiej osiągnął Kazimierz Przerwa Tetmajer. Siłą rzeczy kluczowym obiektem zainteresowania pisarzy impresjonistów staje się pejzaż - niejako odmaterializowany w konsekwencji gry świateł i cieni, portretowany w różnych porach dnia i nocy, czasem przeniknięty tajemniczymi odgłosami. Oto przykład czysto "wizualnej" odmiany impresjonizmu poetyckiego - wiersz Tetmajera W lesie (fragment):
Niekiedy się zasrebrzy
pod słońca blask z ukosa
jaskółka śmigła, czarna
sunąca poprzez niebiosa.
Po łące cichej, jasnej
w srebrne objętej ramy
poprzez opalowy strumień
złote się kładą plamy.
"Błękitne zadumanie", które pojawia się w zakończeniu utworu to przykład ważnego środka stylistycznego - personifikacji nastroju obserwującego podmiotu (tu: rzeczownik odczasownikowy). Odpowiednikiem wybitnie "akustycznej" odmiany impresjonistycznego wiersza (z elementami symbolistycznej personifikacji) jest inny znany tekst Tetmajera: Na Anioł Pański z sugestywnym leitmotivem refrenem. Istotą impresjonizmu w literaturze i prozie wydaje się przenikanie emocji przeżywającego podmiotu w krajobraz. Tu świetnym odpowiednikiem są liryczne etiudy z powieści Żeromskiego, na przykład fragment rozdziału pt. Góry, doliny z Popiołów, gdzie miłość Heleny i Rafała przybiera postać kapryśnej gry jeziorka Zmiennego z lasem kochankiem. Impresjonizm przekształca tradycyjną konstrukcję bohatera powieściowego. W ramach impresjonistycznej, "lirycznej" powieści pełni on rolę tak zwany bohatera kierującego. Z tą kategorią łączy się powrót do paradokumentalnych form, takich jak: dziennik, pamiętnik, powieść w listach. Również w narracjach trzecioosobowych spotykamy monologi bohatera czy utrzymane w formie mowy z pozoru zależnej próby monologu wewnętrznego. Mowa z pozoru zależna staje się w owym czasie uprzywilejowaną metodą podawczą, która łączy pkt. widzenia narratora z perspektywą bohatera kierującego. W rezultacie zamiast przedmiotowo traktowanych informacji o rzeczywistości przedstawionej, otrzymujemy sprawozdanie z tego, jak odbija się ów świat w przeczulonej osobowości indywiduum. Proza impresjonistyczna interesuje się osobowością ludzką jako taką, częściowo uwalnia ją od socjalnych, obywatelskich i patriotycznych uwikłań. Koncentruje się na filozoficznych i egzystencjalnych, najściślej prywatnych niepokojach jednostki. Świat powieściowy oglądamy oczami bohatera. Nie to jest już racjonalny, zaopatrzony w spójną, przewidywalną osobowość bohater powieści realistycznej. Konstatujemy u niego właśnie niepokojący - brak charakteru. To typowy bierny podmiot percepcji impresjonistycznej, zmienny, podatny na wpływy z zewnątrz. Reaguje pod wpływem irracjonalnego impulsu. Jego osobowość - to pasmo następujących po sobie, regularnie krańcowo różnych, stanów emocjonalnych. Każdy z owych stanów funkcjonuje jako ośrodek (i powód sprawcza) quasi dramatycznej sceny (przeważnie pokrywającej się z rozdziałem powieści). Powieść staje się zespołem scen, szeregiem epizodów, połączonych (albo nie) osobą bohatera. Akcja jest fragmentaryczna, pełna luk i elips. Kompozycja otwarta, pozbawiona regularnie mocnego, jednoznacznego finału. Założona wieloznaczność powieści impresjonistycznej bywa wzmacniana dwu albo wielogłosowością struktury. Odpowiednikiem powieści dwugłosowej są Ludzie bezdomni Żeromskiego - fikcjonalna opowieść, w którą wmontowano quasi dokument (pamiętnik Joasi). Nieudane próby dialogizacji powieści podejmował Przybyszewski. Próchno Wacława Berenta jest wybitną powieścią wielogłosową (polifoniczną), opartą na dyskusjach bohaterów, których wypowiedzi pozbawione są poparcia narratora. W skutku powieść jest wieloznaczna i wymaga intelektualnej współpracy czytelnika.
W dramacie impresjonizm wyraża się, podobnie jak w literaturze i prozie, rozluźnieniem wiązadeł kompozycyjnych, zmniejszeniem znaczenia akcji, dążnością z jednej strony do liryzacji, z drugiej - do epizacji dramatu (por. wstawki liryczne w Wyzwoleniu Wyspiańskiego; kształt didaskaliów w dramatach Kisielewskiego). Charakterystyczne jest także ujawnianie się postaci autora tekstu, chwyt deziluzji - u obu autorów. We wszystkich rodzajach literackich impresjonizm zaciera dzielące je cechy, niweluje różnice (liryzacja prozy, prozaizacja liryki - poemat prozą; liryzacja i epizacja dramatu). Niewątpliwie zdarzenie to stanowi wyróżnik omawianej epoki, dlatego impresjonizm pretenduje do miana całego okresu (Marian des Loges, Jerzy Paszek).
(Krystyna Kralkowska Gątkowska)