Definicja BIBLIA A LITERATURA

Co znaczy BIBLIA A LITERATURA: Biblia w renesansie pozostawała nadal jednym z głównych źródeł inspiracji literackiej.
Jak zauważył Janusz Pelc w swej rozprawie o Miejscu "Biblii" w tradycji wg artystów literatury polskiego renesansu: "Dla artystów renesansu Biblia była ogromnym autorytetem religijnym, moralnym, społecznym. Były to księgi objawienia, mądrości i równocześnie księgi literatury urzekającej pięknem słowa i myśli. Były to księgi pouczające, poruszające i sprawiające w odbiorze zadowolenie estetyczne w przekonaniu założeń retorycznej i poetyckiej perswazji. Były to księgi przeszłości i współtworzące wspólnie z dziełami filozoficznymi i poetyckimi starożytnych Greków i Rzymian aktualną wówczas - jest to w dobie renesansu - współczesność; były żywą tradycją ówczesnej współczesności".
Przypomnieć tu może warto, Iż zestaw ksiąg uważanych poprzez chrześcijan za natchnione był tworzony poprzez całe wieki - od XIII w. przed naszą erą, kiedy najprawdopodobniej powstał Pięcioksiąg Mojżesza, do I w. n.e., kiedy zostały napisane księgi Nowego Testamentu. Długo także kształtował się kanon biblijny, a więc zatwierdzony poprzez Kościół zbiór ksiąg składający się właśnie na Biblię. Kanon był ustalony już w zasadzie w V w., lecz z racji na to, Iż jego skład był kwestionowany poprzez reformację, zatwierdził go jeszcze powszechny Sobór Kościoła katolickiego obradujący w Trydencie w połowie XVI w. W kanonie tym znajduje się 46 ksiąg Starego Testamentu i 27 ksiąg Nowego Testamentu. W poezji najczęstszym źródłem inspiracji był Pięcioksiąg Mojżesza (z Księgą Rodzaju na czele), księgi: Tobiasza, Judyty, Estery i Hioba, które opowiadają o losach znakomitych bohaterów biblijnych, Pieśń nad Pieśniami w alegoryczny sposób mówiąca o miłości Boga i ludu wybranego, czy także księgi proroków (Izajasza, Jeremiasza) i Księga Psalmów. Z ksiąg Nowego Testamentu najpopularniejszym źródłem motywów i tematów literackich były Ewangelie. Trzeba dodać od razu, Iż wyobraźnię pisarzy kształtowały nie tylko księgi z oficjalnego kanonu, lecz także utwory powstałe w tym samym czasie, co księgi kanoniczne i opowiadające o podobnych kwestiach, lecz nie uznane poprzez kościoły za autentyczne i wyłączone z kanonu. Te tak zwany apokryfy (na przykład Protoewangelia Jakuba, Ewangelia Nikodema, Ewangelia Tomasza) przynosiły sporo szczegółów nieobecnych w ewangeliach kanonicznych - na przykład życie Matki Boskiej czy dzieciństwo Jezusa - i inspirowały sporo utworów literackich także nazywanych apokryficznymi, które powstawały w pierwszej kolejności w epoce średniowiecza, aczkolwiek były popularne także w renesansie (jak obszerny polski apokryf późnośredniowieczny Rozmyślanie przemyskie znany z kopii powstałej około 1500 r., czy także Żywot Pana Jezu Krysta Baltazara Opeca wydany w 1522 r.).
Renesans był epoką wielkiego rozwoju przekładów Biblii z języków oryginalnych na języki narodowe, co stało się możliwe zarówno dzięki osiągnięciom renesansowej filologii, jak i postulatom ówczesnych reformatorów chrześcijaństwa. Księgi biblijne były spisywane w trzech językach - aramejskim i hebrajskim (Stary Testament) i greckim (Nowy Testament). Łaciński przekład św. Hieronima z V w., tak zwany Wulgata, okazał się niezbyt precyzyjny i zaczęto wyjaśniać Biblię bądź wprost z nowo opracowanych edycji w językach oryginalnych (tak w kościołach protestanckich) albo z poprawionej Wulgaty wzbogaconej wiedzą o językach oryginalnych (tak od połowy XVI w. w Kościele katolickim).
Pierwszy nowożytny przekład Nowego Testamentu na j. polski wyszedł ze środowiska luterańskiego. Jego autorem był Stanisław Murzynowski. Przekład ów ukazał się w Królewcu w latach 1551-1552. Kolejny był katolicki przekład Nowego Testamentu z roku 1556, a później już przekłady całej Biblii. W roku 1561 pojawił się katolicki przekład pt. Biblia, tj. księgi Starego i Nowego Zakonu na polski język z pilnością wg łacińskiej Biblii od Kościoła krześcijańskiego powszechnie przyjętej, nowo wyłożone. Przekład ten znany jest pod nazwą Biblii Jana Leopolity. W roku 1563 ukazała się w kręgu Kościoła reformowanego (tak zwany kalwińskiego) przełożona poprzez kilku znakomitych wyjaśnia kalwińska Biblia tak zwany brzeska (albo radziwiłłowska - od nazwiska Mikołaja Radziwiłła Czarnego) tłumaczona nie z łacińskiej Wulgaty św. Hieronima, lecz z języków oryginalnych, tzn. hebrajskiego, aramejskiego i greckiego, odpowiednio z humanistyczną zasadą, którą wprowadzili artysty reformacji (Biblia święta, tj. księgi Starego i Nowego Zakonu, właśnie z żydowskiego, greckiego i łacińskiego nowo na polski z pilnością wyłożone). Później zaczęli wydawać swe przekłady bracia polscy, w najwyższym stopniu radykalny odłam polskiej reformacji, zwani także arianami, a w XVII w. - socynianami. W roku 1572 wyszedł przekład całej Biblii (tak zwany Biblia nieświeska) dokonany w duchu ariańskim poprzez Szymona Budnego. Tekst został jednak tak zmieniony przed drukiem poprzez wydawców, Iż Budny nie uznawał go już za własny. Budny był wybitnym biblistą: wkrótce ukazał się jego przekład Nowego Testamentu. Z kręgu ariańskiego wyszedł także Nowy Testament w przekładzie Marcina Czechowica (1577).
Najwybitniejszym katolickim przekładem Biblii w XVI w. było dzieło jezuity, księdza Jakuba Wujka. W roku 1593 wyszedł Nowy Testament, w roku 1594 Psałterz Dawidów, a w roku 1599, już po Zgonu Wujka, całość pt. Biblia, tj. księgi Starego i Nowego Testamentu wg łacińskiego przekładu starego w Kościele powszechnym przyjętego na polski język [...] przełożone, z dokładaniem tekstu żydowskiego i greckiego i z wykładem katolickim trudniejszych miejsc [...]. Wydanie to zostało opracowane do druku po Zgonu tłumacza poprzez pięcioosobową komisję jezuicką, która starała się uczynić ten przekład jak w najwyższym stopniu wiernym wobec obowiązującej wówczas poprawionej wersji Wulgaty (tak zwany Wulgaty Sykstyńsko Klementyńskiej). W skutku powstał tekst znacząco zmieniony, który jest różna od wersji księdza Wujka, lecz - wydany po raz pierwszy w roku 1599 - do dziś funkcjonuje w obiegu czytelniczym jako tak zwany Biblia Wujka. Przekład ten był poprzez wieki powszechnie stosowany i wpłynął na polski styl biblijny, między innymi Mickiewicza i innych pisarzy. W uzupełnieniu tej informacji dodajmy, Iż w roku 1632, czyli już w epoce baroku, ukazał się w Gdańsku pełny przekład Biblii dokonany poprzez Daniela Mikołajewskiego na potrzeby polskich kościołów protestanckich, zwany Biblią gdańską, pełniący w kościołach wywodzących się z reformacji tę samą funkcję przekładu "kanonicznego", jaką pełniła w Kościele katolickim Biblia Wujka. Był on zatytułowany Biblia święta, tj. księgi Starego i Nowego Przymierza z żydowskiego i greckiego języka na polski pilnie i wiernie przetłumaczone. Biblia gdańska to ulubiony przekład Cypriana Kamila Norwida.
W poezji dawnej powstawały także literackie parafrazy poszczególnych ksiąg biblijnych. Specjalne pole do popisu dla pisarzy renesansowych w całej Europie stanowiła Księga Psalmów. Ten zestaw hymnów religijnych o różnym charakterze - wielbiących, błagalnych, pokutnych, dziękczynnych - był przekładany i parafrazowany na różne języki, w pierwszej kolejności na łacinę, lecz również na języki narodowe. W poezji polskiej specjalną rolę odegrała poetycka parafraza Jana Kochanowskiego. Pisarz nie znał najprawdopodobniej języka hebrajskiego i korzystał z różnych przekładów łacińskich, w szczególności z przekładu szkockiego pisarza George´a Buchanana. Powstało dzieło znakomite, gdzie tłumacz, trzymając się wiernie oryginału, równocześnie przekształcał go w duchu humanistycznej religijności - łagodząc obraz surowego Boga czy wprowadzając figury stylistyczne, które bardziej przypominają poezję antyczną niż hebrajską. Takie zmiany są charakterystyczne dla epoki, a sam Kochanowski w liście do swojego przyjaciela, Stanisława Fogelwedera, obrazowo przedstawił własne dylematy jako tłumacza, pisząc, Iż równocześnie ukazują się mu dwie boginie: "Necessitas clavos trabales et cuneos gestans ahena" (Konieczność trzymająca w ręku haki i liny) i "Poetica nescio quid blandum spirans" (literatura tchnąca niewysłowionym czarem). Ten dylemat pomiędzy koniecznością wierności oryginałowi a swobodą twórczą sztuki poetyckiej pisarz rozwiązał po mistrzowsku i nieprzypadkowo właśnie w liście dedykacyjnym do Psałterza Dawidowego, skierowanym do biskupa Piotra Myszkowskiego, znajdują się słynne słowa: "I wdarłem się na skałę pięknej Kallijopy, / Gdzie dotychmiast nie było znaku polskiej stopy". Psalmy w przekładzie Kochanowskiego weszły do śpiewników religijnych, katolickich i protestanckich, a do dziś śpiewa się sporo z nich nawet bez świadomości, Iż mamy do czynienia z utworem autorstwa Kochanowskiego, jak na przykład w razie Psalmu XCI "Kto się w opiekę poda Panu swemu...".
Inspiracje biblijne w poezji to nie tylko parafrazy psalmów. Biblia była niewyczerpanym źródłem dla literatury parenetycznej, a więc przekazującej wzorce osobowe godne naśladowania. Tu odpowiednikiem może być także utwór Kochanowskiego - poemat Zuzanna oparty na Księdze Daniela i opowiadający o cnotliwej Zuzannie, która wolała ponieść Zgon niż utracić cześć, oddając się lubieżnym starcom. Równie popularna była starotestamentowa opowieść o patriarsze Józefie - znana z anonimowej Istoryji o świętym Józefie, z dramatu Reja Żywot Józefa i dramatu Szymonowica Castus Joseph. Wątki i postacie biblijne funkcjonowały także w innych dramatach, w szczególności o charakterze misterium, zakorzenionego jeszcze w średniowieczu, jak Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka., czy w dramatach wystawianych poprzez uczniów kolegiów jezuickich. Liczne, parenetyczne wizerunki biblijnych niewiast odnajdujemy także w literaturze ariańskiej, na przykład w książce Erazma Otwinowskiego Kwestie abo historyje znaczących niewiast (1589). Motywy, tematy i postacie biblijne występowały także w niezliczonej ilości innych utworów, warto tu w pierwszej kolejności przypomnieć o ogromnej tradycji literaturze hymnicznej - łacińskiej i polskiej (hymny Jana Dantyszka, hymn Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary Jana Kochanowskiego).
W pierwszej kolejności jednak Biblia była obecna w prozie i literaturze jako niewyczerpane źródło cytatów, sentencji, maksym moralnych. Cała przecież chrześcijańska liryka religijna jest oparta na Biblii - wystarczy przypomnieć tu liczne utwory z dwu ksiąg zbioru Pieśni Kochanowskiego. W utworach takich regularnie religijne inspiracje biblijne łączą się z wątkami filozofii renesansowej. Biblia była również fundamentalnym źródłem motywów i exemplów (przykładów) w renesansowych kazaniach (dość przypomnieć Kazania sejmowe Skargi stylizowane na biblijne proroctwa), a nie wszystkie gatunki biblijne (psalm, tren, przypowieść i parabola) stały się pierwowzorami nowożytnych gatunków literackich.
Zobacz także: HUMANIZM RENESANSOWY, KSIˇŻKA I DRUKARSTWO, REFORMACJA