Definicja BAROK EUROPEJSKI I POLSKI

Co znaczy BAROK EUROPEJSKI I POLSKI: Barok to epoka w historii kultury trwająca od połowy XVI do końca XVII stulecia; w Polsce tendencje barokowe pojawiają się w ostatnim dwudziestoleciu XVI i trwają po schyłek pierwszego trzydziestolecia XVIII w. Wspólnie z załamaniem się humanistycznego optymizmu i renesansowych "snów o potędze" uporządkowana i harmonijna, klasyczna sztuka coraz mniej odpowiadała chaotycznej i niespokojnej rzeczywistości. Pierwsze oznaki przemian pojawiły się we Włoszech - kolebce europejskiego odrodzenia.
Nowa sztuka była początkowo skomplikowana i trudna, odwoływała się do intelektu odbiorcy. Regularnie dzieła były oparte na jakimś nadzwyczajnie zaskakującym pomyśle, który ówcześni teoretycy sztuki nazywali konceptem. Od artysty wymagano gdyż wysokiej sprawności intelektualnej i artystycznej, błyskotliwej zdolności dostrzegania i eksploatowania podobieństw pomiędzy rzeczami i zjawiskami. Ową sprawność umysłu twórcy określano mianem dowcipu; temu ostatniemu zaś w najwyższym stopniu odpowiadała poetyka paradoksu, najpełniej realizująca się w literackiej puencie. Najwybitniejszy teoretyk literaturze tej epoki, Maciej Kazimierz Sarbiewski, dowodził, Iż puenta jest w słownym wypowiedzeniu "zgodną niezgodnością" i "niezgodną zgodnością", która najlepiej, najśmielej i w najwyższym stopniu zaskakująco wyraża niezrozumiałą i zawikłaną naturę rzeczywistości.
Świat objawia się ówczesnym artystom jako intrygująca i zadziwiająca niespodzianka, jako region nietrwały i niepewny, pogrążony w nieustannych przemianach i chaotycznym ruchu, region, gdzie "wszystko płynie lata i wymienia się". Artyści barokowi, aby wyrazić amorficzną naturę universum, sięgają po kunsztowne, programowo niejasne, trudne i skomplikowane formy. To, co prawdziwe, wydaje im się ukryte w alegorycznych związkach i symbolicznych podobieństwach, w tajnych analogiach pomiędzy rzeczami.
Sztukę baroku tworzy napięcie pomiędzy sprzecznymi elementami: przeżycia duchowe ujmowane są na sposób zmysłowy, ekstatyczna religijność miesza się z wybujałym erotyzmem, bogactwu materialnego świata towarzyszy wezwanie do surowej ascezy. XVII stulecie usiłuje przezwyciężyć te sprzeczności pełnymi napięcia formułami równowagi. Zdaniem Krzysztofa Mrowcewicza "wymyślne koncepty i paradoksy - tak charakterystyczne dla poetyki tej epoki - budują nowy obraz świata, pełnego tajemnic i konfliktów, zachwycającego swoim pięknem i fascynującego brzydotą".
Włochy ofiarowały barokowej Europie talent Giambattisty Marina (1569-1625), który celem swojej zintelektualizowanej literaturze (zgromadzonej w tomie Lira) uczynił świat kultury i dworu - odizolowany od otaczającej rzeczywistości i zamknięty na odgłosy codzienności. Zdaniem neapolitańskiego artysty w literaturze nie liczą się ?Xadne reguły, poza jedną: łamaniem wszystkich reguł. Pisarz z maestrią najwyższej próby winien zadziwiać niewyczerpaną pomysłowością i zdumiewać mistrzowskim opanowaniem języka i wiersza. Marino to mistrz konceptu i wirtuoz najtrudniejszych form poetyckich (na przykład sonetu). W świecie jego liryki nie obowiązują ?Xadne wartości moralne; ich miejsce zajmują kategorie estetyczne. Jedynym celem - czytamy w Adonie, "poemacie pięciu zmysłów" - staje się zaspokojenie sensualnych potrzeb, a kult miłości i wybujały erotyzm urastają do rangi nowej religii. Marino doczekał się całego grona naśladowców, wśród których znalazł się Jan Andrzej Morsztyn. Od nazwiska Mariniego ukuto termin "marinizm", określający jeden z wielu nurtów literaturze barokowej.
Swoistość literatury angielskiej XVII w. najpełniej wyraziła się w literaturze metafizycznej i dramacie elżbietańskim John Donne (1573-1631) - najznakomitszy wśród angielskich pisarzy metafizycznych - pozostawił wiersze religijne i erotyczne, które obsesyjnie rozwijały opozycje: Bóg - człowiek, dobro - zło, miłość - Zgon:
Jestem światem maleńkim, zlepionym misternie
Z materialnych żywiołów, z anielskiego ducha,
Ale zdradliwy grzech sprawił, Iż noc wchłonie głucha
Świata mego dwie części w własne martwe czernie.
Donne celowo miesza różne sfery ludzkich doświadczeń, aby zatrzeć wyrazistość granic sądzenia i wyostrzyć wątpliwość norm. "Niepokojące" wiersze angielskich pisarzy z początku XVII stulecia znakomicie współgrały z atmosferą sceptycyzmu charakterystyczną dla czasów kryzysu, który nastąpił po gwałtownym zmierzchu idei renesansowych. Także William Shakespeare (1564-1616), podobnie jak poeci metafizyczni, łamie klasyczne reguły i wprowadza do swych dramatów język edukacji, filozofii i teologii. W Hamlecie, Makbecie i wielu innych sztukach bada upojenie człowieka niszczącymi namiętnościami i uwodzącymi złudzeniami, aby odnaleźć w nim częściej potwora niż anioła.
Werniksem barokowym pokryli literaturę hiszpańską Miguel de Cervantes (1547-1616) i Pedro Calderon de la Barca (1600-1681). Omyłkowy i szalony zarazem rycerz z Don Kichote´a Cervantesa - walczący z wiatrakami - staje się symbolem człowieka marzyciela, który nie godzi się na pospolity kształt świata. Równie filozoficzne nastawienie do otaczającej rzeczywistości prezentował Calderon, którego dramat Życie jest snem w sposób najpełniejszy ujawnia barokowe obsesje: iluzoryczność świata i lęk przed wolnością.
Poezja francuska XVII w. żyje własnym rytmem; po krótkim triumfie wykwintnego baroku, który królował na dworze królewskim i w modnych salonach, górę zaczynają brać w sztuce tendencje klasycystyczne. Pisarze tej epoki - Pierre Corneille (1606-1684), Jean Racine (1639-1699) i Molier (1622-1673) - nie tylko porównują życie do teatru, lecz także lubią bawić się w teatr. XVII stulecie to epoka monumentalnych spektakli, maskarad i gestów, gdzie uroczystości dworskie inscenizuje się jak teatralne widowiska, spektakle teatralne zaś naśladują przepych dworu. W cieniu "teatru świata" dojrzewa francuska poezja filozoficzna, dla której nieocenioną inspiracją stały się Próby Michela de Montaigne´a (1533-1592) - manifest późnorenesansowego sceptycyzmu, wyrażający kryzys wiary w człowieka i jego możliwości poznawcze. Sceptycyzm opanował XVII w. wbrew zawieszającej go formule Kartezjusza (1596-1650): "Myślę, więc jestem". Tropem Montaigne´a podążył Blaise Pascal (1623-1662), który w Myślach dowodził, Iż wobec potęgi i nieskończoności Boga człowiek jest niczym: "trzciną najsłabszą w przyrodzie, lecz trzciną myślącą", istotą słabą wewnętrznie rozdartą, podzieloną pomiędzy ciało i duszę, ograniczoną zmysłami i podatną na zniszczenie. Myśli podobne odnajdujemy w Maksymach i rozważaniach moralnych Francois´a de La Rochefoucaulda (1613-1680).
Świt baroku w Polsce miał charakter uniwersalny, europejski; współtworzyła go ówczesna elita umysłowa wykształcona na wzorach klasycznych i świadoma kryzysu renesansowego obrazu świata. Kierunek przemian wskazał Jan Kochanowski (1530-1584) w Trenach, przesiąkniętych atmosferą humanizmu chrześcijańskiego (humanizmu pełni człowieczeństwa), i we Fragmentach, owianych melancholią poetyckich refleksjach o Bogu, człowieku i świecie. Tropem Jana z Czarnolasu podążyli poeci doby porenesansowej (bliscy angielskim poetom metafizycznym): Mikołaj Sęp Szarzyński (1550-1581), w którego Rytmach abo wierszach polskich surowa, intelektualna dyscyplina służy wykreowaniu wizerunku człowieka "wątłego, niebacznego, rozdwojonego w sobie" i wyrażania gwałtownych uczuć: rozpaczy, strachu i miłości, i Sebastian Grabowiecki (1543-1607), który Setnikiem rymów duchownych rozwiewał obawy grzesznego człowieka ze spokojem oczekującego na łaskę Stwórcy rozwiązującego jednym słowem wszelakie sprzeczności świata.
Tendencje klasyczne - z pietyzmem pielęgnowane poprzez renesans - nie zamierają w Polsce epoki baroku. Mają one swego zagorzałego zwolennika w osobie Macieja Kazimierza Sarbiewskiego (1595-1640). Wśród piewców klasycznych ideałów ładu i harmonii miejsce poczesne zajął Szymon Szymonowic (1558-1629), który z Sielanek uczynił antidotum na bolączki niespokojnej rzeczywistości, nimi odkrywał tajemnice natury, wyrażał ludzkie uczucia, ratował przed rozpaczą, przywracał wreszcie światu zagubiony porządek. Ton krytyczny wobec zastanej rzeczywistości odnajdziemy także u braci Opalińskich: Krzysztof (1609-1655) w Satyrach nakreślił pesymistyczny obraz Rzeczypospolitej szlacheckiej, Łukasz (1612-1662) zaś w Poecie nowym potępił przesadną ozdobność pleniącą się w barokowej literaturze polskiej.
W kręgu pisarzy polskich twórczo wyzyskujących europejskie "nowinki" literackie, w okolicy powinowatych Giambattisty Marina: Jana Andrzeja Morsztyna (1621-1693) i Stanisława Herakliusza Lubomirskiego (1641-1702), wymienić należy Daniela Naborowskiego (1573-1640) - poetę wirtuoza i uczonego myśliciela, który w konceptystycznej "monografii cienia" ujawnił zgodne oblicze człowieka i prawdziwą naturę świata:
Lecz próżno wspominać cień naszego wieka
I igrzysko niestałej fortuny - człowieka;
Ten, który z cienia powstał, świat nieogarniony,
Będzie z nami w cień srogi znowu obrócony.
Wg Krzysztofa Mrowcewicza doskonałość formalna i artystyczne bogactwo wierszy Naborowskiego skrywa tragiczną świadomość: "literatura jest bezradna wobec niezrozumiałego świata. Pisarz odwraca się więc z lękiem od chaotycznej rzeczywistości. [...] Chaosowi świata uparcie przeciwstawia dokładny porządek wiersza".
O "pięknie wielorakim" literatury polskiego baroku zdecydowali artysty, których domeną stała się literatura działająca na wyobraźnię i zmysły odbiorców, i tym metodą przekonująca ich do kreowanej wizji świata (a to jest świat licznych konfliktów i napięć, przedziwnie i cudownie zarazem uładzony, paradoksalną harmonią sprzeczności). Na przełomie XVI i XVII w. specjalną popularnością cieszyli się Hieronim Morsztyn (1581-1623) i Szymon Zimorowic (1608-1629), programowo nasycający swą poezję wanitatywną aurą rozważań o znikomości człowieka i przemijaniu wszystkiego (bliską Montaigne´owi i Pascalowi). W Światowej rozkoszy Morsztyn, podążając tropem Księgi Koheleta, roztacza przed człowiekiem czar doczesnych przyjemności, zaprasza do zanurzenia się w darach Stwórcy. W części finalnej poematu, skandującej przypisywaną Salomonowi maksymę: "marność nad marnościami i wszystko marność", ujawni prawdę o nietrwałej naturze ziemskich dóbr i przyjemności, przypomni także człowiekowi, Iż jako dzierżawca zdać musi Bogu rachunek z ich zastosowania. W Roksolankach z szerokiego repertuaru rozkoszy świata, jakie widział Morsztyn, wybrał Zimorowic jedną - rozkosz miłości, i dał jej za towarzyszkę Zgon. "Logika cyklu - pisze Czesław Hernas - prowadzi poprzez różne przypadki jedności szczęścia i cierpienia, aby w ostatniej pieśni przypomnieć, Iż świat miłości to świat nadziei, który "zgon wespół z prochem rozwieje".
Cudowność i wyobraźnia - ujmowane na sposób Cervantesa i Calderona - zyskały najzdolniejszego ucznia w osobie Samuela Twardowskiego (1600-1661), który stał się wirtuozem plastycznego opisu wyczulonym na zmysłowe piękno świata, kreującym olśniewająco bujne, kształtne i barwne pejzaże. W sielance Dafnis drzewem bobkowym pisarz opiewa cudowną moc miłości, przywołując mit o Apollinie i Dafne, a w finale konstatuje, Iż przywodzi ona człowieka do szaleństwa, odbiera spokój, nigdy właściwie nie jest spełniona i dlatego trzeba ją odrzucić i zniszczyć. W poemacie Nadobna Paskwalina bohaterka odbywa podróż, która przeistacza się w triumf nad światową miłością i Kupidynem. Dostrzegający przepych doczesności pisarz każe odrzucić jej zgubne piękno, zdusić w sobie miłość do świata w imię miłości do Boga.
W drugiej połowie XVII w., po "potopie" szwedzkim (1655-1660), kultura i poezja polska zamknęły się na wpływy europejskie i rozwijały się w cieniu nierozłącznej pary: katolicyzmu i sarmatyzmu. Część pisarzy (byli pośród nich Stanisław Herakliusz Lubomirski, zobacz Biblia i Stanisław Herakliusz Lubomirski, Wespazjan Kochowski, zobacz Mesjanizm sarmacji i Wespazjan Kochowski) chciała zastąpić miłość światową umiłowaniem Stwórcy, a zmysłowość i erotyzm - religijną ekstazą. Byli i tacy (pośród nich miejsce znaleźli Wacław Potocki, zobacz Religijność polskiego baroku i Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek, zobacz Pamiętnikarz sarmacki - Jan Chryzostom Pasek), którym wystarczała kondycja szlachcica ziemianina, których widnokrąg myślowy określało sarmackie "tu i teraz".
Barok, w szczególności sarmacki, trwał w kulturze polskiej aż po schyłek XVIII stulecia. Najwybitniejszą indywidualnością pisarską doby późnobarokowej był bez wątpienia Józef Baka (1707-1780, zobacz Poetyckie osobliwości i Józef Baka). Jego Uwagi Zgonu niechybnej - utrzymane w poetyce groteski - pomyślane zostały jako próba odświeżenia skonwencjonalizowanego języka i spetryfikowanych form i tematów literackich. Ponura wizja triumfującej Zgonu - upiornej kostuchy zapraszającej do makabrycznego tańca, szalonego wirowania, w okresie którego zapomina się o rozkoszach światowego życia i strachu przed nieuchronnym przemijaniem - zamyka polski barok.
Zobacz także: ADON - "POEMAT PIĘCIU ZMYSŁÓW"