Co znaczy WIERSZ ROMANTYCZNY:
Poeci, krytycy i czytelnicy doby romantyzmu posługiwali się określeniem ´wiersz´ w takich samych dwóch zakresach, które obowiązywały w obrębie oświecenia. Po pierwsze, pisano więc i mówiono o wierszach - utworach poetyckich, po drugie - o formie wierszowej (wiersz utożsamiano z wersem, miarą wierszową). Tradycyjne przeciwstawienie ´Literaturze´ i ´prozy´, oparte na antynomiczności pojęć: mowy wiązanej (wiersza) i niewiązanej, utraciło sedno. Wiersz w obrębie nowego prądu organizował wypowiedzi liryczne, epickie i dramatyczne - każdy z tych rodzajów w romantyzmie stawał się poetyczny, gdyż w utworach romantyków nie przestrzegano klasycystycznych zasad oddzielania gatunków i rodzajów literackich, miały one prawo a nawet wymóg wzajemnie się przenikać. Ponadto literatura taka była wynikiem procesu twórczego o ambicjach artystycznych, jej źródłem było natchnienie. Prozie pozostawiono cele użytkowe, przyziemne.
Romantyzm wyeksponował przekonanie o wzmożonym oddziaływaniu na czytelnika literaturze wierszowanej, podtrzymywał także potoczne mniemanie, że pisanie wierszem jest trudniejsze niż formułowanie myśli prozą. Z racji na szczupłość miejsca przewidzianego na to hasło pominiemy tu polemiki XIX wiecznych teoretyków literaturze dotyczące wersyfikacji, kodyfikujących zasady sylabizmu regularnego i polski wiersz sylabotoniczny (tj. uwzględniający stopy i metra antyczne zastępowane w mowie naszej poprzez sylaby akcentowane i nieakcentowane). Zwrócimy jedynie uwagę na praktykę, gdzie obserwujemy bodaj unikalną w historii literatury polskiej rozmaitość form.
W romantyzmie przedlistopadowym dominują dwa nowe gatunki: ballada i powieść poetycka. Ballady pisane były przeważnie w formie stroficznej, preferowano zwrotkę 4 wersową, gdzie przeplatały się wersy 10 zgłoskowe (5+5) i 8 zgłoskowe (bezśredniówkowe). Była to tak zwany "strofa stanisławowska", odziedziczona po oświeceniu, można więc powiedzieć, że romantyczna rewolucja poetycka w tym gatunku dotyczyła w pierwszej kolejności treści, nie formy. W powieści poetyckiej dominował 11 zgłoskowiec, pamiętać jednak należy i o tym, Iż w tym gatunku spotykamy przeważnie wtręty pieśniowe o niekiedy bardzo kunsztownej budowie (w Marii Malczewskiego i Żmii Słowackiego; Konradowi Wallenrodowi poświęcimy dalej osobno nieco więcej uwagi).
W obrębie dramatu romantycznego obserwujemy zrazu dość wyraźnie manifestowaną opozycję wobec tradycyjnej formy 13 zgłoskowca (to wiersz Barbary Radziwiłłównej A. Felińskiego). Niemal regularny 8 zgłoskowiec Dziadów części II, charakterystyczny dla twórczości ludowej, jest jednym z wskaźników takiej właśnie, świadomie zasygnalizowanej, ludowej stylizacji. W Dziadów części IV mamy już wiersz sylabiczny nieregularny, w Dziadów części III zauważamy powrót do dawnego 13 zgłoskowca. Dla odmiany Słowacki w Kordianie, aczkolwiek dominuje tu 13 zgłoskowiec, niemal równorzędną funkcję powierza 11 zgłoskowcowi. We wszystkich tych dramatach pojawiają się jakże liczne wtręty ściślej poetyckie, o zróżnicowanych miarach wierszowych, charakterystycznych dla tradycji komediowej, form melicznych. I tu rzecz charakterystyczna - o ile Mickiewicz swą twórczość dramatyczną rozpoczynał od stylizacyjnego użycia 8 zgłoskowca i ewoluował w stronę 13 zgłoskowca, o tyle Słowacki odwrotnie, dopiero w dramacie mistycznym sięgnął po miarę spopularyzowaną poprzez Dziadów część II (w Księdzu Marku, w Śnie srebrnym Salomei, w tłumaczonym z hiszp. Księciu Niezłomnym, ponadto w wierszu Sowiński w okopach Woli). Trudno tu mówić wyłącznie o funkcji stylizacyjnej. Naukowcy domyślają się raczej, że Słowackiemu chodziło raczej o zasygnalizowanie prostoty formy - w przeciwieństwie od kunsztowności wersyfikacyjnej swych poprzednich dramatów i epickiej oktawy - harmonizującej z przekazem genezyjskiej filozofii i historii pokornego bohatera.
W obrębie epiki romantycy oficjalnie nader chętnie nawiązywali do tradycji: preferują 13 zgłoskowiec, dawny "wiersz bohatyrski" (Pan Tadeusz Mickiewicza) i 11 zgłoskowiec skontaminowany z oktawą - strofą ośmiowersową o rymach abababcc (Beniowski Słowackiego). Ogólniejszej tendencji romantycznej, jaką było odchodzenie od sylabizmu regularnego ku sylabotonizmowi, zdawał się przeciwstawiać Cyprian Norwid, który przeważnie używał wiersza nieregularnego, 9 i 12 zgłoskowego, bezśredniówkowego, czyli form trudnych w odbiorze, wręcz arytmicznych. Arytmiczności służyło także w różnomiarowych wierszach Norwida niekonsekwentne wykorzystywanie rymu.
Odrębnym, zasługującym tu na uwagę definicją jest termin ´heksametr polski´. Zwykliśmy kojarzyć definicja "heksametru", czyli sześciostopowego wiersza daktylicznego (sześciokrotnie powtórzonego rytmu składającego się z jednej sylaby długiej i dwóch krótkich) z miarą wierszową epopei, z epickim dziełami Homera, a przecież występował on także w literaturze bukolicznej i religijnej, odmiennie wykonywany był Iliadzie i Odysei (tam w przeważającej części z dierezą, jest to "przestankiem" po czwartej stopie, a więc z tak zwany dierezą bukoliczną), odmiennie pojmował go pisarz aleksandryjski Kallimach, odmiennie wreszcie liczni poeci łacińscy (na przykład Wergiliusz jako artysta Bukolik). Gdy mówimy o heksametrze w kontekście polskiej literaturze romantycznej, myślimy w pierwszej kolejności o wierszu zawierającym sześć akcentów.
Istotą heksametru polskiego, wzorowanego oczywiście na heksametrze antycznym, jest wymiana sylaby długiej na akcentowaną, krótkiej zaś na nieakcentowaną, co prowadzi do powstawania wiersza o przybliżonej jedynie regularności, zawierającej się między 13 a 17 sylabami (w twórczości Mickiewicza rozziew jest nieco mniejszy: od 14 do 16 sylab). Wiersz ten przeważnie stosowany był poprzez pisarzy dla podkreślenia jego archaicznej epickości, powagi wypowiedzi, średniowiecznego nieledwie rodowodu tekstu; jednakże próbowali się nim posługiwać artysty tej miary, co Stanisław Staszic i Kazimierz Brodziński, przecież wyżyn artyzmu w tej mierze wierszowej sięgnęli jedynie dwaj romantycy Mickiewicz i Norwid. Pierwszy zastosował te miarę w Powieści Wajdeloty - epickiej opowieści Halbana z pieśni IV Konrada Wallenroda:
Skąd Litwini wracali? Z nocnej wracali wycieczki,
Wieźli łupy bogate, w zamkach i cerkwiach pozyskane.
Tłumy brańców niemieckich z powiązanymi rękami,
Ze stryczkami na szyjach, biegą przy koniach
[zwyciężców (...).
Mickiewicz podał nawet w Objaśnieniach [poety] zasady naśladowania heksametru greckiego i przykłady skandowania kilku wierszy, poprzedzając je uwagą ogólną: "Lubo rodzaj wiersza użyty w Powieści Wajdeloty niewiele jest znany, nie chcemy wykładać powodów, które nas do tej nowości skłoniły, by nie uprzedzać zdania czytelników. Za miarę zgłosek uważaliśmy akcent, zachowujący się w wymawianiu" i dodał, Iż opierał się na rozprawie Józefa Franciszka Królikowskiego (Prozodia polska, a więc o śpiewności i miarach j. polskiego z odpowiednikiem o notach muzycznych, Poznań 1821). To romantyczna nowość inspirowana literaturą antyczną. Jeszcze jeden paradoks romantycznej poetyki. Nawiasem warto wtrącić, Iż w następnych wydaniach Słownika teorii literatury (Wrocław 1976, 1988) mylnie podaje się jako przykład heksametru polskiego Mickiewiczowską Pieśń Wajdeloty, która pisana jest przecież regularnym, epickim jedenastozgłoskowcem ("Kiedy zaraza Litwę ma uderzyć, / Jej przyjście wieszcza odgadnie źrenica").
Natomiast Cyprian Norwid posłużył się heksametrem polskim w Bema pamięci żałobnym rapsodzie:
Czemu, Cieniu, odjeżdżasz, ręce załamawszy na pancerz,
Przy pochodniach, co skrami grają około twych kolan? -
Miecz wawrzynem zielonym i gromnic płakaniem dziś
[polan,
Rwie się sokół i koń twój podrywa stopę jak tancerz.
Jak więc widzimy, ustalenie "heksametr polski" w większym stopniu oddaje intencje artystów, chcących podkreślić antyczny rodowód tej miary wierszowej, nie oddaje w pełni jej realnej postaci rytmicznej.
Przywołane tu (w czterowersowych raptem wyimkach) dwie wybitne realizacje Mickiewicza i Norwida (Pieśń wajdeloty liczy 341 wersów, Bema pamięci - 34), nie były w stanie zmienić procesu historycznoliterackiego, w ramach którego rzeczywistym polskim przykładem antycznego heksametru stał się nie heksametr polski, a sylabiczny, epicki trzynastozgłoskowiec, niekiedy pojawiający się także w literaturze opisowej, wiersz, jakim Wacław Potocki niegdyś opiewał Wojnę chocimską, Stanisław Trembecki Sofiówkę, Kajetan Koźmian Ziemiaństwo polskie, Antoni Malczewski Marię i wreszcie Mickiewicz własną Litwę Ojczyznę w Panu Tadeuszu.
(Marek Piechota)
Zobacz także: BALLADA, BEMA PAMIĘCI ŻAŁOBNY RAPSOD , Literatura MICKIEWICZA, Literatura SŁOWACKIEGO, Literatura NORWIDA, POWIEŚĆ POETYCKA
Romantyzm wyeksponował przekonanie o wzmożonym oddziaływaniu na czytelnika literaturze wierszowanej, podtrzymywał także potoczne mniemanie, że pisanie wierszem jest trudniejsze niż formułowanie myśli prozą. Z racji na szczupłość miejsca przewidzianego na to hasło pominiemy tu polemiki XIX wiecznych teoretyków literaturze dotyczące wersyfikacji, kodyfikujących zasady sylabizmu regularnego i polski wiersz sylabotoniczny (tj. uwzględniający stopy i metra antyczne zastępowane w mowie naszej poprzez sylaby akcentowane i nieakcentowane). Zwrócimy jedynie uwagę na praktykę, gdzie obserwujemy bodaj unikalną w historii literatury polskiej rozmaitość form.
W romantyzmie przedlistopadowym dominują dwa nowe gatunki: ballada i powieść poetycka. Ballady pisane były przeważnie w formie stroficznej, preferowano zwrotkę 4 wersową, gdzie przeplatały się wersy 10 zgłoskowe (5+5) i 8 zgłoskowe (bezśredniówkowe). Była to tak zwany "strofa stanisławowska", odziedziczona po oświeceniu, można więc powiedzieć, że romantyczna rewolucja poetycka w tym gatunku dotyczyła w pierwszej kolejności treści, nie formy. W powieści poetyckiej dominował 11 zgłoskowiec, pamiętać jednak należy i o tym, Iż w tym gatunku spotykamy przeważnie wtręty pieśniowe o niekiedy bardzo kunsztownej budowie (w Marii Malczewskiego i Żmii Słowackiego; Konradowi Wallenrodowi poświęcimy dalej osobno nieco więcej uwagi).
W obrębie dramatu romantycznego obserwujemy zrazu dość wyraźnie manifestowaną opozycję wobec tradycyjnej formy 13 zgłoskowca (to wiersz Barbary Radziwiłłównej A. Felińskiego). Niemal regularny 8 zgłoskowiec Dziadów części II, charakterystyczny dla twórczości ludowej, jest jednym z wskaźników takiej właśnie, świadomie zasygnalizowanej, ludowej stylizacji. W Dziadów części IV mamy już wiersz sylabiczny nieregularny, w Dziadów części III zauważamy powrót do dawnego 13 zgłoskowca. Dla odmiany Słowacki w Kordianie, aczkolwiek dominuje tu 13 zgłoskowiec, niemal równorzędną funkcję powierza 11 zgłoskowcowi. We wszystkich tych dramatach pojawiają się jakże liczne wtręty ściślej poetyckie, o zróżnicowanych miarach wierszowych, charakterystycznych dla tradycji komediowej, form melicznych. I tu rzecz charakterystyczna - o ile Mickiewicz swą twórczość dramatyczną rozpoczynał od stylizacyjnego użycia 8 zgłoskowca i ewoluował w stronę 13 zgłoskowca, o tyle Słowacki odwrotnie, dopiero w dramacie mistycznym sięgnął po miarę spopularyzowaną poprzez Dziadów część II (w Księdzu Marku, w Śnie srebrnym Salomei, w tłumaczonym z hiszp. Księciu Niezłomnym, ponadto w wierszu Sowiński w okopach Woli). Trudno tu mówić wyłącznie o funkcji stylizacyjnej. Naukowcy domyślają się raczej, że Słowackiemu chodziło raczej o zasygnalizowanie prostoty formy - w przeciwieństwie od kunsztowności wersyfikacyjnej swych poprzednich dramatów i epickiej oktawy - harmonizującej z przekazem genezyjskiej filozofii i historii pokornego bohatera.
W obrębie epiki romantycy oficjalnie nader chętnie nawiązywali do tradycji: preferują 13 zgłoskowiec, dawny "wiersz bohatyrski" (Pan Tadeusz Mickiewicza) i 11 zgłoskowiec skontaminowany z oktawą - strofą ośmiowersową o rymach abababcc (Beniowski Słowackiego). Ogólniejszej tendencji romantycznej, jaką było odchodzenie od sylabizmu regularnego ku sylabotonizmowi, zdawał się przeciwstawiać Cyprian Norwid, który przeważnie używał wiersza nieregularnego, 9 i 12 zgłoskowego, bezśredniówkowego, czyli form trudnych w odbiorze, wręcz arytmicznych. Arytmiczności służyło także w różnomiarowych wierszach Norwida niekonsekwentne wykorzystywanie rymu.
Odrębnym, zasługującym tu na uwagę definicją jest termin ´heksametr polski´. Zwykliśmy kojarzyć definicja "heksametru", czyli sześciostopowego wiersza daktylicznego (sześciokrotnie powtórzonego rytmu składającego się z jednej sylaby długiej i dwóch krótkich) z miarą wierszową epopei, z epickim dziełami Homera, a przecież występował on także w literaturze bukolicznej i religijnej, odmiennie wykonywany był Iliadzie i Odysei (tam w przeważającej części z dierezą, jest to "przestankiem" po czwartej stopie, a więc z tak zwany dierezą bukoliczną), odmiennie pojmował go pisarz aleksandryjski Kallimach, odmiennie wreszcie liczni poeci łacińscy (na przykład Wergiliusz jako artysta Bukolik). Gdy mówimy o heksametrze w kontekście polskiej literaturze romantycznej, myślimy w pierwszej kolejności o wierszu zawierającym sześć akcentów.
Istotą heksametru polskiego, wzorowanego oczywiście na heksametrze antycznym, jest wymiana sylaby długiej na akcentowaną, krótkiej zaś na nieakcentowaną, co prowadzi do powstawania wiersza o przybliżonej jedynie regularności, zawierającej się między 13 a 17 sylabami (w twórczości Mickiewicza rozziew jest nieco mniejszy: od 14 do 16 sylab). Wiersz ten przeważnie stosowany był poprzez pisarzy dla podkreślenia jego archaicznej epickości, powagi wypowiedzi, średniowiecznego nieledwie rodowodu tekstu; jednakże próbowali się nim posługiwać artysty tej miary, co Stanisław Staszic i Kazimierz Brodziński, przecież wyżyn artyzmu w tej mierze wierszowej sięgnęli jedynie dwaj romantycy Mickiewicz i Norwid. Pierwszy zastosował te miarę w Powieści Wajdeloty - epickiej opowieści Halbana z pieśni IV Konrada Wallenroda:
Skąd Litwini wracali? Z nocnej wracali wycieczki,
Wieźli łupy bogate, w zamkach i cerkwiach pozyskane.
Tłumy brańców niemieckich z powiązanymi rękami,
Ze stryczkami na szyjach, biegą przy koniach
[zwyciężców (...).
Mickiewicz podał nawet w Objaśnieniach [poety] zasady naśladowania heksametru greckiego i przykłady skandowania kilku wierszy, poprzedzając je uwagą ogólną: "Lubo rodzaj wiersza użyty w Powieści Wajdeloty niewiele jest znany, nie chcemy wykładać powodów, które nas do tej nowości skłoniły, by nie uprzedzać zdania czytelników. Za miarę zgłosek uważaliśmy akcent, zachowujący się w wymawianiu" i dodał, Iż opierał się na rozprawie Józefa Franciszka Królikowskiego (Prozodia polska, a więc o śpiewności i miarach j. polskiego z odpowiednikiem o notach muzycznych, Poznań 1821). To romantyczna nowość inspirowana literaturą antyczną. Jeszcze jeden paradoks romantycznej poetyki. Nawiasem warto wtrącić, Iż w następnych wydaniach Słownika teorii literatury (Wrocław 1976, 1988) mylnie podaje się jako przykład heksametru polskiego Mickiewiczowską Pieśń Wajdeloty, która pisana jest przecież regularnym, epickim jedenastozgłoskowcem ("Kiedy zaraza Litwę ma uderzyć, / Jej przyjście wieszcza odgadnie źrenica").
Natomiast Cyprian Norwid posłużył się heksametrem polskim w Bema pamięci żałobnym rapsodzie:
Czemu, Cieniu, odjeżdżasz, ręce załamawszy na pancerz,
Przy pochodniach, co skrami grają około twych kolan? -
Miecz wawrzynem zielonym i gromnic płakaniem dziś
[polan,
Rwie się sokół i koń twój podrywa stopę jak tancerz.
Jak więc widzimy, ustalenie "heksametr polski" w większym stopniu oddaje intencje artystów, chcących podkreślić antyczny rodowód tej miary wierszowej, nie oddaje w pełni jej realnej postaci rytmicznej.
Przywołane tu (w czterowersowych raptem wyimkach) dwie wybitne realizacje Mickiewicza i Norwida (Pieśń wajdeloty liczy 341 wersów, Bema pamięci - 34), nie były w stanie zmienić procesu historycznoliterackiego, w ramach którego rzeczywistym polskim przykładem antycznego heksametru stał się nie heksametr polski, a sylabiczny, epicki trzynastozgłoskowiec, niekiedy pojawiający się także w literaturze opisowej, wiersz, jakim Wacław Potocki niegdyś opiewał Wojnę chocimską, Stanisław Trembecki Sofiówkę, Kajetan Koźmian Ziemiaństwo polskie, Antoni Malczewski Marię i wreszcie Mickiewicz własną Litwę Ojczyznę w Panu Tadeuszu.
(Marek Piechota)
Zobacz także: BALLADA, BEMA PAMIĘCI ŻAŁOBNY RAPSOD , Literatura MICKIEWICZA, Literatura SŁOWACKIEGO, Literatura NORWIDA, POWIEŚĆ POETYCKA
- Co znaczy WERSYFIKACJA POLSKA:
- Porównanie ciągle istniały modele wiersza odziedziczone po średniowieczu. Wiersz asylabiczny, gdzie wersy wypełniane były poprzez następne zdania, bezwzględnie na ich długość i liczba sylab, był stosowany wiersz romantyczny co znaczy.
- Krzyżówka WAŻNE WYDARZENIA HISTORYCZNE:
- Dlaczego XVII stulecia - srebrnego okresu dziejów Rzeczypospolitej szlacheckiej - Władysław Czapliński stwierdza, iż właśnie ten wiek pozostawił po sobie głębokie ślady, Iż był to z trzech stuleci dziejów wiersz romantyczny krzyżówka.
- Co to jest WALLENRODYZM:
- Jak lepiej definicja eponimiczne utworzone jeszcze w epoce romantyzmu od nazwiska tytułowej postaci powieści poetyckiej Adama Mickiewicza Konrad Wallenrod. Powieść z dziejów litewskich i pruskich, pisanej w wiersz romantyczny co to jest.
- Słownik WĘGIERSKI TOMASZ KAJETAN (1756-1787):
- Kiedy lecz niepokornym pisarzem Warszawy. Jako uczeń Collegium Nobilium zwrócił na siebie uwagę w okresie szablonowych popisów szkolnych. Miał raptem 15 lat, gdy zadebiutował w Zabawach Przyjemnych i wiersz romantyczny słownik.
- Czym jest WIELKA PODRÓŻ BALIŃSKIEGO:
- Od czego zależy Stanisława Balińskiego to zestaw literaturze charakterystycznej dla tego nurtu wojennej liryki, który z pełną świadomością odwoływał się do tradycji romantycznej i dziejów emigracji polistopadowej wiersz romantyczny czym jest.
Czym jest wiersz romantyczny znaczenie w Motywy literatura W .
