Definicja WERSYFIKACJA, STROFIKA I GATUNKI LITERACKIE

Co znaczy WERSYFIKACJA, STROFIKA I GATUNKI LITERACKIE: Maciej Kazimierz Sarbiewski, najwybitniejszy barokowy teoretyk literatury, w łacińskiej rozprawie O literaturze doskonałej napisał:
Literatura zatem będzie sztuką, która naśladuje byty w materiale słownym nie wg tego, jak istnieją, ale jak powinny czy także mogą istnieć, względnie najprawdopodobniej istnieją, istniały albo istnieć będą.
Dla Sarbiewskiego oczywiste jest w teorii literaturze konstytutywne rozróżnienie materii (treści) i formy. Materią (treścią) jest wytworzona poprzez poetę, ale nie wyrażona jeszcze dzięki środków wersyfikacyjnych, fikcyjna rzeczywistość, czyli świat przedstawiony, wobec którego język mowa pełni funkcję narzędzia. Na ową potencjalną rzeczywistość fikcyjną artysta kunsztownie nakłada formę, czyli odpowiednie struktury językowe, wersyfikacyjne i gatunkowe. "Nie ma tu mowy - zaznacza Dorota Gostyńska - o eksponowaniu artystycznej wirtuozerii kosztem idei, ale o harmonijnym związku piękna wyrazu i przekazywanej myśli". W okolicy talentu i natchnienia od poety wymaga się więc bystrości myślenia, roztropności i rozsądku, znajomości i praktycznego opanowania reguł i naśladowania wzorów.
Nie ulega zastrzeżenia, Iż w poetykach barokowych sferze formalnej wypowiedzi poetyckiej poświęca się sporo uwagi, a budowa wierszowa tekstu nabiera szczególnego znaczenia. Już sam fakt podwójnego uporządkowania literaturze: składniowego i wierszowego pozwala na uwyraźnienie konceptu i puenty, na wyartykułowanie, uwypuklenie i udobitnienie związków czy przeciwstawień myślowych, na odświeżenie figur poetyckiego wyrazu, choćby inwersji i przerzutni, i wierszowych struktur, takich jak wielkość wersu, rym czy model stroficzny. Lucylla Pszczołowska przypuszcza, Iż "koncepcja barokowej poetyki jest wręcz uzależniona od układu wierszowego, jakby podsunięta poprzez ten układ". Nagminne zderzenia między skomplikowanym rozczłonkowaniem wierszowym a składniowym układają się w rebusy i zagadki, w poetyckie zadanie do rozwiązania. Podobna bywa rola niejasnych układów stroficznych, eksponujących ukryte sensy i znaczenia tekstu. Warunkiem barokowego eksperymentowania w dziedzinie form wierszowych stało się przyjęcie modelu wierszowania Jana Kochanowskiego: ścisłego sylabizmu i rymu "kobiecego", dokładnego.
Literatura wczesnego baroku, w szczególności liryczna, przedkłada wers 11 zgłoskowy (5 + 6) nad 13 zgłoskowy (7 + 6), aczkolwiek oba uważa za ukształtowane poprzez cenione wzory włoskie. Układ stroficzny tu jest wyjątkowo częsty, a najpopularniejszą strofą jest preferowana poprzez poezję epicką, w szczególności poprzez poemat bohaterski (Goffred Tassa Kochanowskiego), oktawa - strofa 8 wersowa o układzie rymów precyzyjnych ("kobiecych") abababcc, składająca się z 11 zgłoskowców (5 + 6):
Gdzie wszyscy władną, gdzie jeden nie rządzi,
Który ma w mocy kaźni i nagrody,
Tam rządu nie masz, tam każdy pobłądzi,
Tam rozerwanie i nastąpią szkody.
Niech jeden władnie, niech was jeden sądzi,
Tak staną waśni i spolne niezgody;
A wy mu złote sceptrum w rękę dajcie
I za pana go i wodza przyznajcie.
W dziedzinie kształtowania związków między tokiem wierszowym a składniowym poeci tworzący u progu XVII stulecia podążyli tropem Jana z Czarnolasu, czyli sięgnęli po przerzutnię i inwersję, wyeksponowali je jednak i wzmocnili - o czym przekonuje literatura Mikołaja Sępa Szarzyńskiego:
a) przerzutnia:
Pokój - szczęśliwość, lecz bojowanie
Byt nasz podniebny. [...]
b) inwersja:
"Farbę Bugowej, widziałem, krew wody
Nasza wymieniła, oprócz pohańskiej szkody,
Skryły się pola pod zacnemi ciały,
A mnie, niestetyż, kto w te zagnał wały?"
Szarzyński, jeden z w najwyższym stopniu twórczych prekursorów polskiego baroku, uznawany jest za arcymistrza przerzutni i inwersji.
W literaturze dojrzałego baroku udobitniają się i zagęszczają cechy charakterystyczne wiersza z początku XVII w. Następnie dominuje 11 zgłoskowiec (5 + 6). Karierę robi sonet, który w literaturze wczesnego baroku ograniczony był do tematyki religijnej, a to dzięki Janowi Andrzejowi Morsztynowi w ten układ stroficzny (złożony z 11 zgłoskowców ujętych w dwa czterowiersze o rymach: abba abba, i w dwie tercyny o rymach: ccd ddc, cdd dcc, cdc cdd, cde cde) wpisującemu tematykę miłosną. Najsłynniejszy w XVII stuleciu sonet autorstwa Morsztyna - opiewający "krzyżyk na piersiach jednej panny" - kunsztownie, aczkolwiek i bluźnierczo łączy motywy pasyjne i erotyczne:
O święta mego przyczyno zbawienia!
Któż cię wniósł na tę jasną Kalwaryją,
Gdzie dusze, które z łaski twojej żyją
W wolności, znowu sadzasz do więzienia?
Z którego jeżeli już oswobodzenia
Nie masz i tylko męki grzech omyją,
Proszę, niech na tym krzyżu ja pasyją
I krucyfiksem będę do wytchnienia.
A tam nie umrę, ponieważ patrząc ku tobie,
Już obumarła nadzieja mi wstaje
I serce rośnie rozgrzane piersiami.
Nie dziw, Iż zmarli podnoszą się w grobie,
Widząc, jak kiedyś, ten, co żywot daje,
Krzyż pomiędzy dwiema wystawion łotrami.
Sonet pozostaje w tym okresie przejawem literaturze wyszukanej i kunsztownej, konceptystycznej; podobnie ma się rzecz z utworami polimerycznymi, gdzie różnym formom podawczym (monologowi, dialogowi) i różnym postaciom przypisywano odmienne rozmiary i układy wierszowe. Wśród środków poetyckiego wyrazu specjalną wykwintnością odznacza się figura congeries, a więc rozliczenie, a właściwie nagromadzenie typu amplifikacyjnego. Układ bezrymowy proponuje w satyrach Krzysztof Opaliński; jego brat Łukasz uprawia z kolei satyrę menipejską, a więc wiersz przeplatany prozą.
W twórczości pisarzy przełomu XVII i XVIII w. cechy barokowego wierszowania przejawiają się z mniejszą wyrazistością i częstością niż poprzednio, w fazie szczytowej epoki. Dotyczy to w szczególności gry z dźwiękiem i słowem i konceptów wierszowo składniowych. Wyraźne staje się podówczas "uspokojenie" wiersza wyrażające się współbieżnością toku wierszowego i składniowego, a również skłonnością do rymowania zdecydowanie dokładnego pod względem fonetycznym. Krótki wers (ceniony poprzez Józefa Bakę) i rym męski stają się elementami preferowanego poprzez pisarzy stylu prostego, służącego w pierwszej kolejności utworom o charakterze moralizatorskim i perswazyjnym. Poeci późnobarokowi chętnie sięgają po wersy krótkie: 3 i 4 zgłoskowe; rzadsze wersy dłuższe: 6 i 8 zgłoskowe, wzbogacają rymami wewnętrznymi. "Śpiewność" wiersza z końca XVII i pierwszej połowy XVIII stulecia decyduje o przewadze układów stroficznych, wywiedzionych z tradycji łacińskiej pieśni religijnej. Szczególnie chętnie sięgali artysty, a w szczególności wspomniany Baka, po układy polimeryczne - sploty kilku, a nawet kilkunastu odmian strof. Rymy fonetyczno semantyczne przedkładają nad gramatyczne. W literaturze późnobarokowej krótkość zdań wersów i obfitość równoważników zdania wpływa na kondensację treści i znaczeń, rodzi poczucie poetyckiej "sutości".
Barokowa, podobnie jak średniowieczna i renesansowa, systematyka rodzajów i gatunków literackich uświęcona była tradycją antyczną. Ówczesne poetyki normatywne i opisowe respektowały trójdzielny podział rodzajowy, odpowiednio z którym istnieją:
1) literatura epicka,
2) literatura dramatyczna,
3) literatura liryczna.
Hierarchii rodzajów przyporządkowana była hierarchia gatunków, wedle której jeden urastał do rangi gatunku "wzorcowego":
a) epos, poemat bohaterski - to najwyżej ceniony gatunek literaturze epickiej;
b) tragedia - to "ucieleśnienie" ideału literaturze dramatycznej;
c) oda i elegia - to najdoskonalsze realizacje prawideł literaturze lirycznej.
Każdy człowiek parający się pisaniem i chcący zasłużyć sobie na nobilitujące miano "poety" musiał realizować swoje pasje twórcze w granicach wyznaczonych poprzez systematykę rodzajów i gatunków literackich.
Ludzie epoki baroku lubili nowości i eksperymenty; lubiła je także elita intelektualna i artystyczna. Poeci szczególnie chętnie uwypuklali korespondencję różnych dziedzin sztuki, penetrowali więc nie tylko inwencyjne możliwości samego słowa (choćby w wierszach wariacyjnych), lecz i jego tajemne związki z obrazem. Literatura wizualna staje się obsesją artystów barokowych, o czym świadczy nadzwyczajna kariera emblematu - gatunku sytuującego się na pograniczu literaturze i sztuk plastycznych. Emblemat największą popularnością cieszył się w epoce baroku; wówczas także ukształtowała się jego trójczłonowa konstrukcja, którą współtworzyły:
a) inskrypcja (epigraf, lemma) - napis przyjmujący postać motta, sentencji albo cytatu (czerpanych z Biblii i pism Ojców i Doktorów Kościoła);
b) ikon (pictura) - obraz plastycznie komentujący inskrypcję i eksponujący zawarte w niej treści, przedstawienie ikoniczne przeważnie w formie ryciny, którego celem było zabawienie, zainteresowanie i zatrzymanie wzroku odbiorcy;
c) subskrypcja - wierszowany podpis objaśniający zamieszczony obraz (rycinę), uwypuklający jego sensy ukryte, znaczenia głębinowe (polecane poprzez inskrypcję).
Arcymistrzem barokowego emblematu był bez wątpienia Zbigniew Morsztyn. "Emblemata - o Morsztynowym zbiorze (inspirowanym starotestamentową Pieśnią nad Pieśniami) pisze Janusz Pelc - ukazywały widnokręgi, dalekie i bliskie, fizycznego i metafizycznego świata i kosmosu". Bohaterem owego cyklu jest wrzucony w świat, w otaczającą rzeczywistość, człowiek, który niczym moralitetowy Każdy nieustannie dokonywać musi życiowych wyborów.
Zobacz także: PERIODY I NURTY POLSKIEJ LITERATURY BAROKOWEJ