Definicja TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK W WARSZAWIE (1800-183

Co znaczy TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK W WARSZAWIE (1800-183: Była to pierwsza polska interdyscyplinarna akademia nauk o charakterze ogólnonarodowym. Towarzystwo, powołane w Warszawie pod koniec 1800 r. z inicjatywy Stanisława Sołtyka, działało do 1832 r. Skupiało znakomitych uczonych reprezentujących poszczególne dyscypliny naukowe, najznakomitszych pisarzy, a również działaczy, miłośników i opiekunów literatury, kultury i edukacji z całego terenu dawnej Rzeczypospolitej. Instytucji tej kolejno przewodniczyli: J. Albertrandi, S. Staszic i J.U. Niemcewicz. Po kilkakrotnych zmianach ostatecznie ustaliły się w Towarzystwie dwa działy: Edukacji (obejmujący dyscypliny humanistyczne, w tym również literaturę) i Zdolności (zajmujący się naukami ścisłymi i przyrodniczymi i techniką). Celem działalności warszawskiej instytucji było organizowanie życia naukowego i umysłowego Polaków po utracie samodzielnego bytu państwowego. W wypadku politycznej zależności od zaborców dążono do ocalenia i utrwalenia narodowej tradycji, pamięci o przeszłości, do ratowania i doskonalenia j. polskiego i rodzimej literatury, a również do rozwoju krajowej gospodarki.
W pierwszym okresie działalności Towarzystwa pośród członków przeważali i wykazywali się największą aktywnością ludzie pióra, przedstawiciele "nauk pięknych" i "amatorzy nauk" z kręgów magnaterii. Z kolei w ostatnim dziesięcioleciu decydującą rolę odegrali przedstawiciele nauk ścisłych - zawodowi uczeni, najczęściej profesorowie uniwersyteccy. Towarzystwo od początku utrzymywało ścisły kontakt z wileńskim i krzemienieckim ośrodkiem naukowym i kulturalnym. Stosunkowo czasu poszerzyło zasięg oddziaływania na resztę państwie. Nawiązało kontakt z polskimi uczonymi, literatami i działaczami kultury, którzy przebywali za granicą. Podjęło także współpracę z przedstawicielami świata edukacji i kultury z państw słowiańskich i krajów zachodnich. W drugim dziesięcioleciu XIX w. pod wpływem warszawskiej instytucji powstało Towarzystwo Naukowe Krakowskie (1815), Lubelskie Towarzystwo Naukowe (1818) i Towarzystwo Naukowe Płockie (1820).
Aby sprostać ambitnym zadaniom planowano i organizowano szereg prac o charakterze zespołowym, ogłaszano konkursy naukowe i literackie. Istotną rolę w działalności Towarzystwa pełniły tak zwany sesje publiczne (pierwsza odbyła się 9 V 1801 r.). Ich celem było inspirowanie przedsięwzięć o charakterze intelektualnym i naukowym. Starano się także w ten sposób zainteresować społeczeństwo pracami inicjowanymi poprzez Towarzystwo i pozyskać szerokie poparcie dla działalności tej ważnej narodowej instytucji. Na publiczne posiedzenia w czasach Księstwa Warszawskiego przybywali przedstawicie ówczesnej elity politycznej i kulturalnej, z kolei w sesjach organizowanych w momencie późniejszym pośród publiczności przeważała młodzież uniwersytecka. Stałym punktem programu, uatrakcyjniającym wielogodzinne obrady, były recytacje wierszy członków Towarzystwa. Na posiedzeniach odczytywano również nagrodzone prace konkursowe (w 1802 r. prezentowana była głośna rozprawa konkursowa J. Śniadeckiego o Koperniku) i "pochwały" zmarłych członków (między innymi w 1801 r. F.K. Dmochowski przedstawił sylwetkę I. Krasickiego, a S.K. Potocki poświęcił rozważania J. Szymanowskiemu). Rangę doniosłego wydarzenia zdobyła sesja rocznicowa (3 V 1831), zorganizowana u schyłku działalności Towarzystwa. W okresie jej obrad K. Brodziński wygłosił Mowę o narodowości Polaków.
Do sukcesów Towarzystwa należy zaliczyć rozpoczęcie prac nad tak zwany "pieśnioksięgiem narodowym". Projekt tego ambitnego przedsięwzięcia zarysował J.P. Woronicz w trzech Rozprawach o pieśniach narodowych, czytanych na posiedzeniach w 1803 i 1805 r. Pierwotne plany ostatecznie przybrały kształt Śpiewów historycznych (1816) Niemcewicza. Z inspiracji Towarzystwa powstały także monograficzne prace systematyzujące teoretyczną wiedzę o rodzimej poezji, między innymi Niemcewicz opracował bajkę (1814), J. Lipiński sielankę (1815), a K. Brodziński elegię i satyrę (1822). Sukcesem było także uporządkowanie zasad polskiej ortografii poprzez komisję powołaną spośród członków Towarzystwa (Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej, 1830). Ponadto przygotowywano plany przedsięwzięć o charakterze słownikowym i encyklopedycznym, między innymi słownika zwyczajów i obyczajów polskich, katalogu druków polskich, zbiorowej historii polskiej i historii rodzimej literatury, "biografii sławnych Polaków". Towarzystwo gromadziło także książki i pamiątki (między innymi z darowizn J.H. Dąbrowskiego i A. Sapiehy), a również inspirowało przedsięwzięcia edytorskie. Sfinansowało między innymi w 1824 r. wydanie Kroniki polskiej Galla Anonima i pierwszego tomu Historii narodu polskiego A. Naruszewicza.
Po stworzeniu listopadowym decyzją cara Mikołaja I (18 IV 1832) Towarzystwo uległo likwidacji. Zebrane zbiory zostały wywiezione do Petersburga. W powyżej 30 letniej działalności Towarzystwo odniosło ogromne zasługi w programowo podjętym dziele ocalenia narodu, jego języka, literatury i edukacji po klęsce rozbiorów, utrwalenia pamięci o przeszłości i wielostronnego rozwoju rodzimej kultury.
(Bożena Mazurkowa)
Zobacz także: MECENAT