Definicja SZKOLNICTWO

Co znaczy SZKOLNICTWO: Szkolnictwo epoki renesansu odziedziczyło sporo przedmiotów po epoce poprzedniej. Nadal istnieją i rozwijają się szkoły elementarne - parafialne, kolegiackie i katedralne, które przez wzgląd na rozwijającą się reformacją stanowią istotny obiekt podtrzymywania wpływów Kościoła. Realizuje się w nich program trivium (gramatyka, dialektyka, retoryka) z pewnymi elementami quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka), wprowadzane są także przedmioty lektury tekstów antycznych, które mogły być użyteczne z powodów moralnych i językowych. Nadal także rozwija się Akademia Krakowska, która pod koniec XV w., w pierwszej fazie renesansu, jest nie tylko istotnym europejskim ośrodkiem edukacji astronomii, lecz przeżywa także postęp nauk humanistycznych dzięki wykładowcom przybyłym regularnie z zagranicy, jak Konrad Celtis (zobacz Literatura w języku łacińskim), czy Jan Sommerfeld, którzy komentują literaturę klasyczną na zajęciach ze studentami Akademii. Trudno się do końca zgodzić ze stwierdzeniem, Iż Akademia Krakowska przeżywała w XVI w. kryzys i kompletnie odcinała się od humanistycznych nowinek. Prawdą jest jednak, Iż jako uczelnia konserwatywnie katolicka opierała nauczanie na scholastyce i była zamknięta na nowe potrzeby młodzieży szlacheckiej, dla której kształcenie było początkiem kariery politycznej i sądowniczej. Wydział teologiczny przesadnie dominował nad innymi wydziałami, rozbudowa nauk humanistycznych nie powiodła się, a zamknięcie na nowe prądy, coraz niższy poziom nauczania powodowały, Iż młodzież szlachecka wybierała uniwersytety zagraniczne, w szczególności włoskie (Padwa, Bolonia), lecz również niemieckie (Lipsk, Wittenberga). Te ostatnie - w okolicy Uniwersytetu w Królewcu założonego w 1544 r. poprzez księcia Albrechta - odegrały sporą rolę w szerzeniu nowinek głoszonych poprzez reformację luterańską. Warto przypomnieć, Iż Jan Kochanowski odbył typową dla ówczesnych ambitnych synów szlacheckich drogę edukacyjną - po studiach w Akademii Krakowskiej przebywał być może na jednym z uniwersytetów niemieckich (ten fakt jest jednak wątpliwy), otarł się o Królewiec, a dłuższe studia, które zapewniły mu wszechstronne wykształcenie humanistyczne, odbył w Padwie (zobacz Kochanowski)
Nowe prądy umysłowe i edukacyjne ujawniły się w tym czasie na ziemiach polskich w pierwszej kolejności w szkolnictwie średnim, do którego należały rozwijające się w Europie od końca XV w. gimnazja humanistyczne. Jednym z nich było założone w r. 1519 poprzez biskupa poznańskiego Jana Lubrańskiego kolegium w Poznaniu, gdzie uczył się między innymi Klemens Janicki. Szkoła ta posiadała trzy wydziały - humanistyczny, matematyczno astronomiczny i teologiczny. W dziedzinie studiów humanistycznych spory nacisk położono na nowoczesne nauczanie retoryki i dialektyki w okolicy szerokiego poznawania autorów klasycznych. Poprzez długi czas wykładał tu uczeń sławnego niemieckiego humanisty i reformatora, Filipa Melanchtona, znakomity pedagog Krzysztof Hegendorfer. Szkoła ta miała charakter zdecydowanie katolicki, podobnie jak szkolnictwo elementarne i Akademia Krakowska.
W skutku sukcesów odnoszonych poprzez reformację (zobacz) rozwijało się także szkolnictwo różnowiercze. Nowoczesne gimnazja humanistyczne założyli luteranie - w Gdańsku i w Toruniu. Stanowiły one istotne ośrodki kulturalne dla całego Pomorza. Gimnazjum humanistyczne o charakterze kalwińskim otwarto w roku 1551 w Pińczowie. Było ono nowocześnie zorganizowane, uczono tu języka greckiego, pewne wzory (także podręczniki) zostały przejęte z Francji. Bardzo wysoki poziom reprezentowała także Akademia Rakowska - szkoła średnia założona w roku 1602 w miasteczku, które było ośrodkiem działalności religijnej i kulturalnej braci polskich zwanych arianami. Istotną rolę w nauczaniu odgrywały tu edukacji przyrodnicze.
W drugiej połowie XVI w. inicjatywę w dziedzinie szkolnictwa średniego, a również wyższego przejęli jezuici. Sprawnie zorganizowany zakon, który wszystkie siły skierował na odzyskanie i umocnienie wpływów i znaczenia Kościoła, rozumiał, Iż nauka ma fundamentalne znaczenie dla tego zadania. W przekonaniu założeń jezuickiego humanizmu nie tworzono nowego modelu. Jak pisał badacz tych zagadnień, ks. Ludwik Piechnik: "Szkoły jezuickie i szkoły protestanckie były do siebie łudząco podobne. Wpływał na to ten sam przyjęty ideał wykształcenia: orator w ujęciu Cycerona, dla którego w okolicy wytwornej łaciny istotnym elementem była także zdolność argumentacji, a również postawa moralna człowieka [...]. Wspólne były także drogi osiągnięcia tego ideału: gruntowna znajomość gramatyki łacińskiej i greckiej, opracowania pisemne, próby pisania wierszem, częste występy publiczne, a również studium literatury klasycznej, która w okolicy wzorów poprawnego języka dawała pewien zakres informacje historycznych, geograficznych, etycznych i filozoficznych". Szkoły jezuickie, oparte na fundacjach, czyli bezpłatne, dawały wykształcenie nie tylko dzieciom szlachty katolickiej, lecz również różnowierczej i harmonijnie wpisały się w ówczesny schemat kultury szlacheckiej (zobacz). Mimo oporów ze strony Akademii Krakowskiej jezuici założyli drugą w Polsce Akademię o uprawnieniach uniwersyteckich - Akademię Wileńską. Jej pierwszym rektorem został w roku 1579 Piotr Skarga (zobacz Kazania sejmowe i Żywoty świętych Piotra Skargi). Założona w roku 1594 poprzez Jana Zamoyskiego Akademia w Zamościu mimo początkowego rozmachu błyskawicznie podupadła i nigdy nie uzyskała praw akademickich - na to zresztą nie pozwoliłaby nigdy strzegąca monopolu Akademia Krakowska, która także przeciwstawiała się planom Batorego i Zamoyskiego, aby założyć Collegium Regium w Krakowie, a potem także zamiarom jezuitów planujących również stworzyć tam konkurencyjny uniwersytet. Paradoks w dziejach szkolnictwa polegał na tym, Iż po okresie początkowego rozkwitu także kolegia jezuickie zaczęły w połowie XVII w. przeżywać kryzys, lecz jezuicki monopol na powszechne nauczanie został przełamany dopiero w połowie XVIII w.
Zobacz także: HUMANIZM RENESANSOWY