Definicja SOMNI DESCRIPTIO - OPIS SNU

Co znaczy SOMNI DESCRIPTIO - OPIS SNU: Tradycyjnie przypisywany Stanisławowi Herakliuszowi Lubomirskiemu cykl wariacji lirycznych, zatytułowany Somni descriptio, współtworzy - wspólnie z elegią Sen o różnoistotności Fortun i Cnoty (De Virtutis et Fortunae differentia somnium) Jana Dantyszka, Trenem XIX i fraszką Do snu (II, 37) Jana Kochanowskiego, pieśnią Binedy (II, 18) z Zimorowcowych Roksolanek i Traktatem o snach Stanisława Samuela Szemiota - niewielką grupę tekstów staropolskich wyzyskujących antyczne ujęcia snu uśpienia (somnus) i snu widzenia (somnium) i biblijną formułę snu objawienia (apocalypsis). Z potoku obrazów niejednorodnych i wieloznacznych - wypełniających pięć barokowych miniatur somnambulicznych - wyłania się nadrealny pejzaż uformowany z materii wrażeń zmysłowych: to kreacja uśpionego ciała i marzenia sennego równocześnie wkomponowana w kunsztowną imitację starożytnego wizerunku Hypnosa. Z chaosu pierwiastków świadomych i nieświadomych powstaje ucieleśniona i utkana rozkoszami kraina Snu, gdzie jaźnią śpiącego zawładnęło pragnienie senne, a jego ciałem tchnienie chwilowego niebytu; rodzi się domena hedonistycznych pragnień:
Łoże łabęcim wysypane puchem
Miękkimi rozkosz wyścieła naspami.
Głowa w nich tonie jako w morzu suchem,
Skubanych gęsi zgrążona wałami.
Tu sen głębokim tchnie w pierzynach duchem
I wczas pełnymi wyziewa piersiami,
Cielesność - ponurzona w wyrafinowanym zbytku, spowita w woal rozkoszy, gnuśna i rozleniwiona - przenika każdą cząstkę uwewnętrznionej przestrzeni: niepostrzeżenie pogrąża się w sennym odurzeniu, przekracza niewidzialną granicę jawy i snu, określając świat nadrealny, wysnuty z materii wrażeń zmysłowych i sedno skrytej i dziwnej logiki marzenia onirycznego. W otoczeniu sugestywnych dekoracji, wśród "płynnych" obrazów, "spowolnionych" postaci i "miękkich" rekwizytów (obdarzonych niezwykłą mocą hipnotyczną), pojawia się centralna figura fantazmatycznej wizji sennej - Hypnos Somnus. Nieskrępowana wyobraźnia wizjonera sprawia, Iż obwiedziony granicą zapomnienia region sennych rozkoszy wypełniają byty urealnione: Somnus - uśpiona postać spoczywająca w "łabęcim" łożu - to prefiguracja marzenia sennego, barokowy ikon wystylizowany na mityczny wizerunek helleńskiego bożka snu Hypnosa, bliźniaczego brata Tanatosa Zgonu. To jest obraz sytuujący alegoryczno emblematyczny cykl oniryczny w kręgu inspiracji antycznych.
Wizerunek Hypnosowego królestwa - ów iluzoryczny pejzaż obleczony w kształty zaczarowanego "pałacu snów" - znają poeci barokowi z opisu pomieszczonego w Metamorfozach Owidiusza. Przemiany - znane w XVII wiecznej Polsce dzięki tłumaczeniom Józefa Moczydłowskiego, Jakuba Żebrowskiego (Przeobrażenia) i Waleriana Otwinowskiego (Przemiany) - nie były jedynym źródłem inspiracji dla pisarzy barokowych, wyzyskujących motywy oniryczne; sięgali oni również po Homera, Wergiliusza i Lukiana. Antyczną genealogię snu odnotowuje w traktacie Bogowie pogan Maciej Kazimierz Sarbiewski. Feerię barokowych inkarnacji topiki onirycznej wieńczy Somnus - bodaj jedyny tekst staropolski, który w inwencyjnych wariacjach manifestacyjnie eksponuje literacką autonomię motywu snu. Z osiągnięć XVII wiecznej literaturze sensualistycznej czerpie podniety autor miniatur onirycznych, kreując sugestywne pejzaże utkane z sieci sennych afektów; dyskretnie żongluje metaforyką synestezyjną, osiągając - w okolicy wrażenia miękkości i płynności - także sukces sennego spowolnienia, ciszy, chłodu i mroku (obliczony na wywołanie u odbiorcy pożądanej reakcji emocjonalnej: somnambulicznego odurzenia).
W cyklu Somni descriptio świat zmysłowy nabiera osobliwie nierzeczywistych kształtów, rodzi się jako przestrzeń nadrealna - fantazmatyczna kompozycja szczególna, gdzie ciągłe "przetasowywanie" przedmiotów świadomych i nieświadomych i swobodne kojarzenie obrazów i rekwizytów "oscyluje nieustannie między przekonaniem a fantazją, między zabawą i powagą". Wszystko wydaje się tu nieprawdziwe, każdy obiekt tego świata zdaje się igraszką rozpasanej wyobraźni, a równocześnie świadectwem ontycznej samoistności i odrębności wizji. Sypialnia Snu, "łoże łabęcim wysypane puchem", "miękkie naspy", "na bawełnianych stróże nogach" i wreszcie fantastyczne przemiany tonącej w somnambulicznym odrętwieniu krainy rozkoszy - to byty iluzoryczne, które powołuje do istnienia chwilowa potrzeba, cel doraźny (i tylko on zapewnia im to ułamkowe trwanie), to złudzenia, które stają się feerią nowej rzeczywistości, stwarzane i materializowane po to, aby wyrazić sedno tego, co niewyrażalne, aby pokazać to, czego w żaden sposób dojrzeć nie można. Jedynie ciało, chronione pełnią fizycznego istnienia, nie poddaje się paradoksalnej logice sennych miraży - trwa nieodmienne w rejestrze oniryczności.
Osnuty wokół literacko stopizowanego motywu snu barokowy Somnus jest wierszem wariacyjnym - cyklem epigramatycznych miniatur podejmujących temat usypiania i marzenia sennego. Wstępne etiudy - ujęte w formę bezpośredniej stosunku z zabiegu autohipnozy - zawierają zliryzowane rojenia sybaryty i estety, sprowokowane sytuacją "gnuśnego drzymania". Dla barokowego poety "wczas pełnymi wyziewany piersiami" - imitacja snu Hypnosa - jest stanem pozostającym poza jakimikolwiek uwznioślającymi motywacjami: to przyjemność sama w sobie (rzec aby można: autonomiczna), emocja pozytywna ułatwiająca emigrację w strefy kojących miraży, w podświadome obszary wolne od zgiełku rzeczywistości. Lirycznej obróbce poddał XVII wieczny piewca onirycznych rozkoszy terapeutyczno ewazyjny aspekt snu. Ikonosferę kreowanej wizji (scenerię, rekwizyty, czyny i postacie) i metaforykę i poetykę tekstu (synestezje, aliteracje, peryfrazy i composita) podporządkował estetycznej zasadzie sugestii - ograniczającej suwerenność ontyczną osoby, tłumiącej działania jej intelektu i woli. Poetycki szlak wiodący do wysublimowanego świata sennych iluzji znaczą obrazy umyślnie spowolnione i niedookreślone. Ich status w autorskim seansie hipnotycznym ustala opozycja: jawa - sen. Przekraczanie ulotnej granicy czuwania i uśpienia - rzeczywistości i marzenia - dokonuje się tu płynnie i niezauważalnie, spełnia się w akcie bezwiednym i pozaświadomym. To ustawiczne zapadanie w sen objawia się przez subtelne wnikanie podmiotu bohatera w strefę sennych miraży. Konceptystyczne niedookreślenie impresji - znamienne dla poetyki barokowych miniatur onirycznych - służy budowaniu aury nastrojowej. Estetyzująca wizja krainy snu, mrocznej sypialni i niemego otoczenia - wysnuta z materii natury i kultury - istnieje wbrew regułom prawdopodobieństwa, wyłącznie dla "smaczniejszego snu przysposobienia".
W niezwykłym świecie sennych iluzji obowiązuje także paradoksalna ontologia: narrator utożsamia się z bohaterem (wystylizowanym na zniewolone "lubieżnym drzymaniem" ciało Hypnosa), ten zaś zdaje się identyfikować ze swym marzeniem. Świadomość relacjonującego "ja" ulega medium somnambulicznemu - byt ludzki zostaje zniesiony poprzez byt snu. Rozbicie postaci znaczy podporządkowanie logice onirycznych miraży. Podjęcie maski Hypnosa znamionuje nową wartość: trwanie wśród materializujących się fenomenów psychicznych. Królestwo Snu objawia się jako miejsce przyjemne i miłe, region "pierwospów cukrowych" (nie podlegający rejestrowi ziemskich przypadłości), krystalizuje się jako pejzaż fantastyczny (urzeczywistniający wolność duchową). Jest emanacją przestrzeni mentalnej - projekcją wysnutą z wewnętrznej mocy twórczej, skomponowaną z materii znaczeń nieoczywistych i skojarzeń nieznanych. Zjawiska onirycznej krainy są jakby znane i oswojone, lecz także przeistoczone - budzą nowe, odmienne skojarzenia: "źródło wdzięcznomruczne", "kryształowa ryna", "dyjamentowe dno", "morskie boginie" - Nereidy, i maki - kwiaty snu (przywołane w Metamorfozach Owidiusza), to urojenia i byty realne, fantazmaty i zjawiska materialne, które niepokoją, aczkolwiek w pierwszej kolejności dają radość, intelektualnie i estetycznie fascynują, aczkolwiek służą "odetchnieniu" (relaxatio).
W miniaturach, opatrzonych wspólnym tytułem Somni descriptio, sen - uszlachetniony krystalicznością szkła i blaskiem szlachetnych kamieni, płynnością źródlanej wody i lekkością wietrznych tchnień - staje się cząstką osobowości "zliryzowanego" narratora; wpisany w strefy podświadomości przenika jaźń osoby uśpionej kreacjami odrealnionych pejzaży, wizjami owianymi aurą niezwykłości. Odbiorca współuczestniczy w procesie śnienia i marzenia - godzi się na "świat", którego kształt określają senne elementy, figury i paradoksy. Fascynująca, tajemnicza i nieprzewidywalna cudowność onirycznego misterium poczyna opalizować "pięknem wielorakim" w aurze kameralności i intymności. Somni descriptio - cykl kunsztownych etiud, wariacji na temat marzenia sennego - nawiązuje do ideałów hedonizmu estetycznego i do wizji sztucznego, wysubtelnionego i wysublimowanego dominium dworskich rozkoszy, odsyła więc do zjawisk zapowiadających prymat "upozowanego" piękna sztuki rokokowej. "Belwederowy gaj", "pienia kanarów", zawodzenia synogarlicy i słowicze trele współtworzą miniaturowy pejzaż pełen wyrafinowanego wdzięku i afektowanej delikatności, kunsztownie układają się w ekskluzywną dekorację wysnutą z wykwintnego imaginarium liryki madrygałowej, zapowiadającą eleganckie bibeloty rokoka. W krąg błyskotliwej i wyrafinowanej sztuki słowa wprowadził barokowy pisarz kapryśny żywioł snu, obłaskawił go dekoracyjnością ogrodowego pawilonu, bogactwem wypieszczonego rekwizytorium i wytwornością finezyjnego ornamentu. Dla prywatnej satysfakcji wykreował umowny świat doznań onirycznych - wiotki, łagodny i nadzwyczajnie bogaty, obcy szarej potoczności codziennego bytowania jednostki, wolny od powszechnych trosk zbiorowości, szczególnie bliski z kolei libertyńskiej, epikurejskiej apoteozie "konsumpcyjnego" modelu życia zorientowanego jedynie na zakosztowanie rozkoszy. Owo niezwykłe arcydzieło iluzji i imaginacji - sukces harmonijnego powiązania idei otium z twórczością literacką - poświadcza tę odmianę czasu wolnego i towarzyszących mu przyjemności, która znamionuje mechanizmy: autorski i odbiorczy, w ich najwyraźniej indywidualnym wymiarze. Somnus byłby więc dyskretną "zabawą w maszkary", grą w umowność maski i kostiumu, zaproszeniem na karnawał metamorfoz i kreacji.
Zobacz także: MOTYWY, TEMATY I WˇTKI POLSKIEJ Literaturze BAROKOWEJ