Definicja RELIGIJNOŚĆ POLSKIEGO BAROKU I WACŁAW POTOCKI

Co znaczy RELIGIJNOŚĆ POLSKIEGO BAROKU I WACŁAW POTOCKI: Wielowątkowy dramat rozdarcia chrześcijaństwa - pogłębiony poprzez reformę protestancką (w XVI w.) i katolicką (na przełomie XVI i XVII w.) - ujawnił w pierwszej kolejności zachwianie równowagi prawd i proporcji norm, kryzys uniwersaliów i relatywizm wartości. Wyszukiwanie i rozwijanie poprzez poszczególne wyznania tego, co je różni i dzieli, a nie upodabnia i łączy, budowało konfrontacyjny schemat utrwalania poprzez nie własnej odrębności i tożsamości. Religijność polskiego baroku - suma postrzeganych sub specie theologiae moralis i powiązanych ze sobą poglądów antropologicznych i egzystencjalnych (skierowanych nie tylko ku obszarom eschatologii) - charakteryzowała się wyrazistym nacechowaniem wyznaniowym. Dawni innowiercy i katolicy zapominali regularnie o cnocie tolerancji, dowodzili swoich prawd obrzucając się inwektywami, wszczynając burdy i tumulty, nierzadko sięgając po broń; confessio fidei przeistoczyła się podówczas z głęboko uwewnętrznionego aktu wiary w deklarację wyznaniową - niejednokrotnie powierzchowną, ponieważ poprzez członków wspólnoty religijnej oczekiwaną, a nawet wymuszaną.
1658 r. był dla autora Transakcyi wojny chocimskiej istotny, lecz nie przełomowy; wtedy właśnie Potocki arianin - w niebezpieczeństwie banicją (którą na wiernych własnemu wyznaniu braci polskich nakładały konstytucje sejmowe z lat 1658 i 1659) - przeobraził się w Potockiego katolika. Przypadek konwertyty i neofity była w momencie "potopu" szwedzkiego przynajmniej kłopotliwa, oznaczała balansowanie między odrzuceniem i oskarżeniami o zdradę (ze strony arian) a nieufnością i wrogością katolików (poszukujących "kozła ofiarnego", który krwią okupi pohańbienie ojczyzny poprzez heretyków). Drogę ciernistą pisarza jako świeżo nawróconego katolika skomplikował dodatkowo upór wyznaniowy jego towarzyszki życia. Katarzyna z Morsztynów pozostała nieugięta, deklarując wierność socynianizmowi, co (jak się miało okazać w niedalekiej przyszłości) przysporzyło Potockiemu wielu kłopotów, zaowocowało procesami zażegnywanymi poprzez poetę zapewnieniami o katolickiej prawowierności.
Poza źródłowo udokumentowanym aktem konwersji wpływ katolickiego "przebudzenia" Potockiego na jego życie i twórczość pozostanie tajemnicą. Nie sposób gdyż opierając się na enigmatycznych napomknień i bardziej głośnoretorycznych niż żarliwych deklaracji poetyckich wyrokować, w jakim stopniu przejście poety na katolicyzm oznaczało powrót "do źródeł" prawdy (epistrophe) i odrodzenie, "wyrwanie się ze stanu wynaturzenia i grzechu, pokutę i skruchę" (metanoia), "absolutną i wyłączną wiarę w wyraz Boże i w Bożą wolę zbawienia". Retoryka ekspiacji, topika pokuty i skruchy - czerpane w pierwszej kolejności z Biblii - tłumiły szczerość wypowiedzi, owo "piętno osobowe" tak wyraziste w późnej, w szczególności żałobnej literaturze rodzinnej Potockiego.
Z całą pewnością istotnym, jeżeli nie głównym argumentem przemawiającym za zmianą wyznania było - w okolicy obawy przed losem wygnańca - przywiązanie do ziemi ojców (pielęgnowane w kulcie rodowego gniazda). Horyzont sarmackiego orbis terrarum zaspokajał ambicje XVII wiecznego Polaka i chrześcijanina, zaspokajał także potrzeby autora Moraliów, który nade wszystko pragnął spokojnej egzystencji ziemiańskiej, oczekiwał od Boga (i jako arianin, i jako katolik) zabezpieczenia "wieśnych wczasów i pożytków":
Ten u mnie szczęścia prawdziwym odpowiednikiem,
Który na swoim się zagonie zstarzał,
Ten, co dziecięciem, widział go dom dziadem,
[ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ]
Wody oprócz jednej nie kosztował studnie,
Gdzie zrodziwszy kąpała go matka.
Kontekst sarmacki, szlachecko ziemiański, zarysował się w barokowej religijności ze zmysłową wyrazistością i określił wspólnotowy charakter modelu życia chrześcijańskiego, którego centrum stanowił katolicyzm, a na obrzeżach coraz częściej sytuowane były wyznania protestanckie albo z reformą protestancką kojarzone (jak między innymi bracia polscy). Atrakcyjny dla Potockiego szlachcica stereotyp Polaka katolika, który rodzi się i umiera na ziemi przodków, staje się godny nieba poprzez kultywowanie tradycji rodzinnych i rodowych, poprzez obecność w zbiorowości parafialnej i uczestnictwo w bractwach pobożnych, poprzez żołnierskie gesty i poprzez praktyki liturgiczne, sporo mówi o stanowym zakorzenieniu religijności pana na Łużnej, jej sarmackim nacechowaniu, sile tradycji, zdolnej stłumić dylematy wyznaniowe.
Autor Ogrodu fraszek, ukształtowany poprzez kulturę i doktrynę ariańską (wszak katolicyzm przyjął dopiero jako dojrzały człowiek), daleki był od bezkrytycznej akceptacji wszystkiego, co oferowała mu nowa konfesja i czego od niego wymagała. Z trudnością, jeżeli w ogóle, godził się na ograniczanie powinności świeckiego chrześcijanina do okazjonalnego praktykowania najprostszych uczynków miłosierdzia i powstrzymywania się od grzechów (w szczególności głównych) i odkupowania ich należytymi legatami testamentowymi i fundacjami kościelno klasztornymi. Piętnował w szczególności pychę, "miłość własnej wspaniałości" (św. Tomasz z Akwinu) i gnuśność religijną, grzeszną acedia, która kryje się w nadmiarze praktyk dewocyjnych. Potocki hołdował religijności stonowanej i pobożności wyciszonej. Zdawał się powątpiewać w mistyczne uniesienia i histeryczno ekstatyczne "rozstania" z doczesnością, zalecał z kolei ustawiczną pamięć o tym, "iż się tu nie światu, / ale niebu rodzim" (Pieśń VI. Żywot ziemiański spokojny i szczęśliwy, w. 108-109).
Naturalnym kontekstem dla religijności, która to, co duchowe, wyraża tym, co piękne, a nie tym, co bogate, uczynił autor Moraliów praktyczną filozofię życiowego poprzestawania na małym, ową opiewaną poprzez barokowych spadkobierców horacjańsko czarnoleskiej tradycji aurea mediocritas, która najpewniej kieruje do "portu zbawiennego". Żywot ziemianina zdawał się sprzyjać ewazyjno terapeutycznej consolatio: od gwaru życia publicznego uciekał Potocki w zacisze własnego majątku, rozterki wyznaniowe łagodziła uprawiana na przeznaczenie własny "medycyna duchowa". W "twierdzy wewnętrznej" własnego sumienia poeta ów mógł nie akceptowany poprzez siebie minimalizm religijny katolików zastąpić kojącą koncepcją egzystencji podporządkowanej czasowi chrześcijanina, ziemianina i obywatela. Ogród fraszek i Moralia - zbiory poetyckie naznaczone wyrazistym "piętnem osobowym" - są jak dawne autobiografie kreowanymi zapisami drogi życia przemierzanej poprzez wędrowca, który w pewnym momencie odwraca się ku miejscu wyjściowemu wędrówki i kontempluje to, co już minął. Stara się równocześnie nadać doznaniom przebytej drogi spójność logiczną poprzez literackie świadectwa dramatycznych zmagań samotnego człowieka, który usiłuje w pewnym momencie swej egzystencji uformować siebie na obraz i podobieństwo własnych wobec siebie oczekiwań, który boryka się z przedsięwzięciem ukonstytuowania jedności swego istnienia, który wreszcie podejmuje trud odzyskania bezpowrotnie minionego czasu przez ponowne uświadomienie sobie własnych przypadków i doświadczeń.
Trudno oprzeć się wrażeniu, Iż to właśnie konwersja przeistoczyła życie Wacława Potockiego w wędrówkę "drogą ciernistą" oczyszczeń i zaprzeczeń - drogą znaczoną wyobcowaniem, udręką i samotnością, śmiercią, bólem i cierpieniem. Potocki katolik pozostał wierny Erazmowi i jego Podręcznikowi żołnierza Chrystusowego. Dostrzegając utożsamienie religii z jej rytmem liturgicznym i pobożności z obrzędem, a rzadziej z pytaniami o moralność wiernych, pisarz przypomniał nawoływania Rotterdamczyka do skupienia się na życiu ewangelicznym (wyprowadzonym z prawd wiary i powiązanym z niezbyt wystawnym kultem).
Enchiridion militis christiani. Bój rycerza Chrystusowego z Ogrodu fraszek (II, 511), dedykowany Sewerynowi Morsztynowi, ponawia biblijny topos, aczkolwiek jego alegoryczna "czystość", klarowność (tak jak w dziele Erazma) zmącona zostaje licznymi dygresjami, osnutymi w szczególności wokół problemu dwoistości natury ludzkiej, jej duchowo cielesnej konstytucji. W tym wierszu Potocki przeniósł pkt. ciężkości z figury rycerza na osobę chrześcijanina, z abstrakcyjnego wzorca osobowego na konkretny, realny byt ludzki. Potocki podjął myśl Rotterdamczyka o człowieku jako istocie harmonijnej, aczkolwiek dwoistej: cielesnej i duchowej, o skażeniu natury ludzkiej (ułomnej poprzez grzech pierworodny) i o jej niebezpiecznej uległości wobec afektów i pokus. Rycerz z Rozkoszy światowej - rozkoszy duchownej (poematu podporządkowanego "alfabetowi zmysłów": zewnętrznych i wewnętrznych) i Pielgrzym z Rozboju duchownego na drodze zbawiennej ("parabolicznej fabuły" parafrazujące biblijną przypowieść o miłosiernym Samarytaninie, czyli o "nawróceniu powrocie") - oto bohaterzy, którzy podążają "drogą ciernistą" świata, walczą z nieokiełznaną umiłowaniem rozkoszy, i zwyciężają dla smaku "chleba sytego, chleba anielskiego" (w. 130), którzy "tam bieżą, tam się kwapią, gdzie [...] wieczny z chlebem / żywot czeka" (w. 149-150). Walka ze światem i ciałem nie jest w takich utworach tożsama z walką ze złem; rozkosz doczesna i cielesna nie tu jest także rozumiana wyłącznie w kategoriach grzechu.
Po roku 1658 w twórczości Wacława Potockiego jako bohater poczyna dominować szlachcic ziemianin, tata rodziny i katolik (porte parole autora). Moment ariański pozostawił w jego literaturze już tylko ślad w formie uwrażliwienia na sprawy socjalne. Jedną z cech wyróżniających to pisarstwo z okresu "wieśnych wczasów i pożytków" stało się większe niż u innych artystów konwertytów nasycenie tekstów osobistymi refleksjami religijnymi. Decyma pieśni pokutnych kreśli wizerunek "człowieka grzechem pomazanego" (I, w. 2), który "wspomina [...] / Na przeszłe marnie strawione swe lata" (III, w. 2). Potocki coraz konsekwentniej czyni "prywatność" właściwością charakterystyczną swojej religijności. Jego "ja" liryczne najpełniej ujawniło się - aby nie powiedzieć: obnażyło się - w literaturze funeralnej. Upamiętniające Zgon syna Stefana Periody eksponują religijny wymiar żalu, są próbą odnalezienia w Bogu tyleż partnera bolesnej rozmowy o nieszczęściu, trwodze, cierpieniu, rozpaczy i nadziei, co adresata ekspiacyjnych próśb i źródło ukojenia.
Cóż wżdy jest człek? nic: sen, mara,
Głos, wiatr, lód, cień, dźwięk, czcza para.
Ten ostatni motyw rozwinie Abrys ostatniego żalu, napisany po Zgonu następnego syna, Jerzego. Myśl o Miłosierdziu Bożym, które koi i zbliża do Stwórcy - znamienna dla religijności późnego Potockiego - dopełniła żałobne strofy aurą pobożnej rezygnacji i pogodzenia się z ciężkim losem. W Periodach, w okolicy akcentów religijnych i motywów biblijnych (współtworzących "przestrzeń" żałoby), istotne są rozważania o marności i doczesności, nędzy i znikomości ludzkiego bytowania na ziemskim padole, zwieńczone wanitatywną konkluzją (jakże zbieżną z dykcją wierszy Daniela Naborowskiego Krótkość żywota i Na toż).
Ogród fraszek, realizujący twórczy postulat "literaturze prywatnej", kreśli obraz człowieka mikrokosmosu (III, 30), człowieka, który wiedzie żywot mizerny i krótkotrwały, zdominowany oczekiwaniem na Zgon (II, 429-438), w świecie będącym tyleż "księgą" (II, 232), co "szachownicą" (I, 40) i "turmą" (I, 204). Równość wszystkich wobec Stwórcy (II, 447) znaczy dla grzesznej istoty ludzkiej (I, 214), "igrzyska Bożego" (I, 40) równość w cierpieniu, bólu i rozpaczy. Człowiekowi cierpiącemu pozostaje zatem oczekiwanie na szturm Zgonu, grzechu i świata, które dążą do zdobycia ciała fortecy (I, 213) - poddanego żądzom (I, 245) i marności (III, 154). W tak ustawionych kontekstach: egzystencjalnym i antropologicznym - pogłębionych w Moraliach, parafrazujących Erazmowe Adagia - religijność Potockiego nabrała znamion ponadwyznaniowych, nieortodoksyjnych i niedogmatycznych, poczęła po koniec życia poety krystalizować się jako intymny i emocjonalny kontakt człowieka z Bogiem, powstania ze Stwórcą. Osamotniony i starzejący się pisarz - vir dolorum, doświadczony na podobieństwo biblijnego Hioba - mógł jak nikt inny u schyłku XVII stulecia powtórzyć za św. Augustynem, również konwertytą: "Jakże ogromny jesteś, Panie. [...] Stworzyłeś nas gdyż jako skierowanych ku Tobie. I niespokojne jest serce nasze, dopóki w Tobie nie spocznie".
Religijność Potockiego nie była ani zdecydowanie ariańska, ani także wyłącznie katolicka. Żadna z tych doktryn nie okazała się dla niego na tyle atrakcyjna, aby opanować jego mentalność, aby zawładnąć życiem duchowym, aby wreszcie narzucić mu mechanizm prawd i wartości. Autor Ogrodu fraszek w sprawie wiary wykazywał sporą niezależność i samodzielność; jego religijność miała charakter zhumanizowany, prywatny i ponadwyznaniowy, była w w najwyższym stopniu ogólnych zarysach zgodna z doktryną (na początku ariańską, później katolicką). Trudno zaprzeczyć, Iż socynianizm wywarł niezatarty wpływ na późną twórczość Potockiego - widać to w jego specjalnym relacji do Biblii. Jako arianinowi i katolikowi bliska była poecie idea miłości bliźniego, wspólna dla wszystkich odłamów chrześcijaństwa. Późna twórczość łączy tę ideę z zasadą tolerancji. Potrydencki katolicyzm - respektujący ideały sarmackie - zdawał się zresztą pociągać Potockiego, który jako szlachcic i ziemianin dążył do zharmonizowania dwóch sfer życia: religijnej i świeckiej.
Zobacz także: MESJANIZM SARMACKI I WESPAZJAN KOCHOWSKI