Definicja REFORMACJA

Co znaczy REFORMACJA: Ogromnym ruchem religijnym i kulturalnym w XVI w. była reformacja. Przedstawiano ją nieraz jako zdarzenie społeczno polityczne czy socjologiczne. Reformacja europejska to jednak w pierwszej kolejności zdarzenie z zakresu życia duchowego - stanowiła część ogromnej reformy chrześcijaństwa, którą podjęli w XVI w. ludzie rozmaitych wyznań i poglądów: niektórzy z nich współdziałali przy zakładaniu nowych kościołów chrześcijańskich.
Kulminacja dzieła reformy Kościoła nastąpiła najpierw XVI w. Niemiecki mnich augustiański, lekarz teologii Marcin Luter miał wielu poprzedników - wymieńmy choćby Husa czy Wiklifa - lecz to jemu przyznaje się pierwszeństwo w dokonaniu zasadniczego przełomu. W swych 95 tezach, które miał wywiesić 31 października 1517 r. na drzwiach katedry w Wittenberdze, Luter dokonał przewartościowania edukacji katolickiej, na podstawie swoim rozumieniu Pisma świętego, lecz będąc także wyrazicielem pewnych dążeń tkwiących w socjalnej podświadomości. Są trzy fundamentalne zasady reformacji rozpoczętej poprzez Lutra - "tylko wiara, tylko łaska, tylko Pismo". Odpowiednio z zasadą sola fide (tylko wiara), Luter uznał za podwalinę teologii i wiary chrześcijańskiej słowa św. Pawła z Listu do Rzymian, Iż "człowiek osiąga usprawiedliwienie poprzez wiarę, z wyjątkiem pełnienia nakazów Prawa". Z powodu Luter doszedł do wniosku, Iż zbawia tylko wiara, a nie uczynki, a w szczególności "fałszywe dobre uczynki" nabyte za kapitał, ponieważ tak określał Luter odpusty, które rzeczywiście stały się wówczas obiektem nadużyć. Wiarę otrzymuje człowiek dzięki Bożej łasce - sola gratia. Natomiast - odpowiednio z hasłem sola Scriptura - jedynym źródłem wiary rozpoczyna być u Lutra, a później i u późniejszych reformatorów - Pismo święte. Uznawano, Iż bez całej tradycji kościelnej tekst biblijny ma dostateczną wiarygodność, aby stać się jedynym źródłem doktryny. Z niego Luter zaczerpnął, na podstawie pierwszym Liście św. Piotra, teorię powszechnego kapłaństwa, także nadzwyczajnie istotną dla wszystkich późniejszych reformatorów. Podstawą całej reformacji było więc hasło sola Scriptura - tylko Pismo święte stało się podstawą wiary, a nie orzeczenia papieskie i cała tradycja Kościoła rzymskokatolickiego. Luter chciał gdyż tylko zreformować Kościół, lecz po serii konfliktów, których nie sposób tu omówić, po potępieniu jego tez poprzez papieża etapowo zakładał (przy użyciu niemieckich książąt) odrębną wspólnotę kościelną. Podobny mechanizm ogarnął inne państwa, w tym Szwajcarię, gdzie chrześcijańscy humaniści Huldrych Zwingli, Teodor Beza i Jan Kalwin stworzyli podstawy do utworzenia nowego kościoła zwanego reformowanym, który przyjął nieco odmienne założenia doktrynalne i strukturę organizacyjną niż kościół nazwany potem ewangelicko augsburskim, a więc luterański.
Podwaliny pod nowe, reformacyjne rozumienie Pisma położyli humaniści. Stało się to dzięki takim dziełom, jak wydane poprzez Erazma z Rotterdamu w roku 1505 Annotationes ad Novum Testamentum (Uwagi do Nowego Testamentu), przygotowane poprzez włoskiego humanistę Lorenzo Vallę, ukazujące nieścisłości i sprzeczności w wykorzystywanym powszechnie w Kościele łacińskim tłumaczeniu św. Hieronima, a więc Wulgacie. Nie mniej istotne było dzieło samego Erazma - Novum Instrumentum, a więc wydanie Nowego Testamentu z określonym poprzez niego tekstem greckim i nowym przekładem łacińskim (1516 r.). Z tego nurtu poszukiwań bierze się wyjaśnienie Biblii na język niemiecki dokonane poprzez Lutra i sporo nowych przekładów na języki narodowe, w tym na j. polski. Relacja zwolenników reformacji do Biblii nie był jednak tak prosty, jak aby to mogło wynikać z powierzchownego zinterpretowania hasła sola Scriptura. Optymizm - opierający na twierdzeniu, Iż każdy człowiek jest zdolny zrozumieć Pismo - był charakterystyczny tylko dla ugrupowań w najwyższym stopniu radykalnych. Luter, Kalwin i inni "umiarkowani" reformatorzy już inicjalnie zauważyli, Iż musi istnieć droga pośrednia pomiędzy literalną i "naiwną" lekturą Pisma a bezkrytycznym przyjęciem wykładni proponowanej poprzez hierarchów Kościoła rzymskokatolickiego.
Najwybitniejszy humanista epoki renesansu, Erazm z Rotterdamu, który zapoczątkował "biblijną rewolucję" XVI w., był w tym zakresie optymistą - wierzył on, Iż prosty oracz może czytać Pismo i rozumieć je bez większej trudności. Erazm żył w latach 1467 (albo 1469) -1536. Ten największy, w najwyższym stopniu wszechstronny humanista ówczesnej Europy całe życie poświęcił na szerzenie idei humanistycznych i chrześcijańskich. Wiódł spór z bezdusznymi humanistycznymi formalistami - cycerończykami. Istnieli gdyż wówczas w Europie, lecz również w Polsce, artysty, dla których punktem honoru było naśladowanie prozy Cycerona, pisanie wręcz słowami ulubionego mistrza.
Erazm z Rotterdamu postawił słynne pytanie: "Ciceronianus vel Christianus?" Co jest ważniejsze - niewolnicze naśladowanie Cycerona czy także wierność wobec chrześcijańskich ideałów, która godzi jednak z nimi uwielbienie dla starożytności. Erazm oczywiście wybrał postawę chrześcijanina, nie cyceronianisty. Mimo to był nieufnie traktowany poprzez teologów Kościoła katolickiego, do którego całe życie należał. Bywał zwalczany także poprzez przedstawicieli reformacji, w szczególności Lutra, za to, Iż nie przyłączył się do radykalnych działań, które miały odnowić chrześcijaństwo. Sam był zwolennikiem irenizmu, a więc pokoju religijnego. Był niechętny średniowiecznym dyskusjom scholastycznym, wyśmiał obskurantyzm w swej satyrycznej Pochwale głupoty. Napisał słynny Książka żołnierza chrystusowego (Enchiridion militis Christiani), poradnik dla ludzi pragnących rozwijać własne życie duchowe. Największym osiągnięciem Erazma jako uczonego - filologa i teologa - było wspomniane krytyczne wydanie greckiego tekstu Nowego Testamentu. Erazm ukazał trudności, które wynikają z lektury różnych greckich rękopisów Nowego Testamentu: autentyczność licznych wersetów biblijnych, nawet tych posiadających podstawowe znaczenie, została podważona. Jak więc widać, religijny przełom w wieku XVI dokonał się w dużej mierze w zaciszu pracowni uczonych filologów.
Reformacja, ruch religijny wyrosły na podłożu konfliktów socjalnych i politycznych końca XV i początków XVI w., ?Xączący się z krytyką stosunków panujących w Kościele katolickim i z dążeniem do jego odnowy i naprawy był w znacznym stopniu opracowany poprzez humanizm i początkowo ściśle z nim związany. Zmierzając do reformy życia religijnego i organizacji kościelnej, krytykując zeświecczenie kleru, jego nadmierne przywileje polityczne i socjalne, reformacja doprowadziła do trwałego rozłamu w kościele i utworzenia nowych, niezależnych od Rzymu organizacji kościelnych, a również grup wyznaniowych, które nie uznawały w zasadzie ?Xadnych formalnych więzi organizacyjnych. Wywiedziona z Biblii luterańska doktryna usprawiedliwienia poprzez wiarę, kalwińska doktryna o predestynacji, radykalne ariańskie odrzucenie dogmatu o Trójcy Świętej, stawały się kolejnymi wstrząsami dla chrześcijańskiego świata. Ruch reformacyjny sprzyjał postępowi kultur narodowych, zwłaszcza postępowi literatury w języku narodowym, skoro języki narodowe zastąpiły łacinę w nauczaniu i liturgii.
Wielonarodowa i tolerancyjna Rzeczpospolita była terenem, na którym swobodnie rozwijały się różne kościoły wywodzące się z reformacji. Dlatego nastąpił wielki rozrost piśmiennictwa w j. polskim i łacińskim związanego z propagowaniem nowych idei. Pośród pisarzy różnowierczych jest niewielu poza Rejem autorów, którzy są szeroko znani. Wymieńmy nazwiska Andrzeja Trzecieskiego, Andrzeja Wolana, Grzegorza z Żarnowca i Cypriana Bazylika (kalwinistów) czy pisarzy ariańskich - Marcina Czechowica, Szymona Budnego, Erazma Otwinowskiego.
Prócz Krótkiej rozprawy... Reja, którą omawiamy tu osobno, warto przypomnieć jego Postyllę, a więc zestaw kazań realizujących założenia ideowe i socjalne protestantyzmu. Publikując te kazania, Rej najpełniej zrealizował reformacyjny postulat powszechnego kapłaństwa. Przełożył także biblijną Księgę Psalmów i opracował parafrazę Apokalipsy św. Jana, w utworze pt. Apocalypsis, tj. dziwna kwestia skrytych tajemnic Pańskich wykorzystał tekst Apokalipsy przeciw rzymskiemu katolicyzmowi, zgodnie zresztą z protestancką tradycją, która w upadającym Babilonie widziała Rzym, a w antychryście papieża etc. Wydał także Rej dwa dramaty - Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego i Kupiec. Życie Józefa, patriarchy ze Starego Testamentu, było regularnie używane poprzez protestanckich pisarzy owego okresu, bo - jak zauważył Jerzy Ziomek - niezwykłe dzieje biblijnego patriarchy można było łatwo zinterpretować w duchu fiducji, a więc - w luterańskim ujęciu przejętym także poprzez kalwinizm - "wiary jako aktu ufności człowieka w możliwości jego zbawienia dzięki dziełu Odkupienia Jezusa Chrystusa, a więc wiary w zbawienie niezależne od jego zasługi". Dzieje Józefa nie zostały jednak ujęte poprzez Reja w duchu ściśle protestanckim. Drugi dramat Reja to Kupiec - przeróbka utworu bawarskiego luteranina Thomasa Naogeorga. Bohater tego moralitetu, czyli gatunku sięgającego jeszcze do średniowiecza, to Kupiec, będący moralitetowym "każdym" dokonującym przed śmiercią rachunku sumienia. W utworze istotne są sceny, które - w duchu protestanckim - kwestionują wartość dobrych uczynków. Dramat ten - podobnie jak Krótka rozprawa - jest pełen rodzajowych scen, nierzadko humorystycznych, i potocznej, barwnej mowy. Inne utwory Reja - jak Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego, ¬wierzyniec czy ¬wierciadło nie są już tak ściśle powiązane z kwestiami religijnymi, aczkolwiek stale podejmują problemy życiowych, światopoglądowych wyborów.
W Polsce nie doszło do stworzenia wywodzącego się z reformacji kościoła narodowego, jak to stało się na przykład w Anglii, aczkolwiek idea zwołania soboru narodowego miała wielu entuzjastów. Reformacja zdobyła sobie w Polsce pierwszych zwolenników już w latach 20. XVI w., w szczególności pośród mieszczaństwa, szczególnie niemieckiego, które przyjmowało najczęściej luteranizm. Szlacheccy zwolennicy reformacji opowiedzieli się najczęściej za kalwinizmem i w połowie XVI w. protestanci stanowili około 20% ogółu szlachty. Szlachecki ruch reformacyjny miał jednak w sporym stopniu charakter walki społeczno ekonomicznej, zmierzającej do zniesienia przywilejów majątkowych kleru, a również jego sądownictwa nad świeckimi i odebrania Kościołowi stanowiska "państwa w kraju".
Ogromne zasługi dla kultury polskiej mieli bracia polscy zwani arianami a w XVII w. - socynianami, w najwyższym stopniu radykalny odłam polskiej reformacji. Warto im poświęcić przy tej okazji nieco miejsca. Znakomitych pisarzy wydali wprawdzie dopiero w wieku XVII - Zbigniewa Morsztyna i Wacława Potockiego, lecz już w wieku XVI z ich grona wywodzą się mistrzowie polskiej prozy - Szymon Budny i Marcin Czechowic i ciekawy pisarz Erazm Otwinowski. Sekta ta powstała w konsekwencji rozłamu w kościele kalwińskim w latach 1562-1565, gdy z kościoła tego odłączyła się ekipa duchownych i świeckich pod hasłem dostosowania bez ?Xadnych kompromisów życia i doktryny do słów zawartych w Biblii. Arianie odrzucili chrzest dzieci (podobnie jak inne radykalne ugrupowania w Europie), obecność Chrystusa w Eucharystii, a w pierwszej kolejności dogmat Trójcy Św., dla którego nie odnajdowali potwierdzenia w Biblii. Ich skrajny biblicyzm spowodował, Iż zaczęli wydawać swoje przekłady Biblii, w szczególności Nowego Testamentu, z których główne są przekłady Szymona Budnego (1574) i Marcina Czechowica (1577).
Reformacja była od początku zwalczana poprzez Kościół katolicki. Walka ta była elementem działań nazywanych nieraz poprzez historyków kontrreformacją. To ustalenie jest zbytnim uproszczeniem, bo wysiłek reformy Kościoła podjęty w połowie XVI w. poprzez Sobór Trydencki nie polegał tylko na walce z reformacją, lecz na głębokiej wewnętrznej reformie Kościoła, która znalazła swój słowo w poezji już w epoce następnej - baroku, choćby w pięknej literaturze religijnej Mikołaja Sępa Szarzyńskiego. Walka ze zwolennikami reformacji była w Polsce w pierwszej kolejności walką na pióra i prym wiedli tu jezuici - prężny zakon założony w 1540 r. i od czasu sprowadzenia do Polski w r. 1564 kierujący szeroką działalność edukacyjną, między innymi przez zakładanie szkół średnich - kolegiów. Natomiast niekończące się polemiki znakomitych pisarzy jezuickich - Piotra Skargi czy Jakuba Wujka - z kalwinistami, luteranami, a w szczególności arianami przyczyniły się do rozwoju literackiej polszczyzny. Przez postęp literatury pięknej, piśmiennictwa polemicznego, drukarstwa i szkolnictwa reformacja wspólnie z podejmowanymi poprzez katolików próbami reformy przyczyniła się w znaczny sposób do rozwoju kultury polskiej.
Zobacz także: BIBLIA A Poezja, HUMANIZM RENESANSOWY, KSIˇŻKA I DRUKARSTWO