Co znaczy PROZATORSKIE ROZLICZANIE SIĘ Z WOJNA:
Po zakończeniu II wojny światowej problematyka związana z tym doświadczeniem zdobyła w oczach pisarzy i krytyków uprzywilejowaną pozycję. Koniecznością okazało się podjęcie wysiłku obrachunku z "czasami pogardy". Barbarzyństwo, a zarazem metodyczność zagłady prowokowała do zdiagnozowania kultury zdolnej - jak się okazało - do zaprzeczenia wartościom, na których została ufundowana. Także do próby wskazania na podstawę decydującą o niezbywalności humanizmu, pomagającą odbudować zaufanie do człowieczeństwa. Niemniej ważne wydało się rozważanie czy bodaj literackie przedstawienie szczególnie istotnych dla Polski i Polaków epizodów wojny.
Takie właśnie - powszechne w pierwszych powojennych latach - rozumienie pisarskich powinności skłaniało do opowiedzenia się po stronie realizmu (co nie miało nic wspólnego z późniejszym ogłoszeniem realizmu socjalistycznego za jedynie obowiązującą doktrynę pisarską). Realizm - utrzymywał Kazimierz Wyka w artykule Tragiczność, drwina i realizm - miał niejako zastąpić dominujące pośród pisarzy lat 30. postawy: tragiczną i drwiącą, dziedzicząc zarazem najcenniejsze rezultaty poprzednich rozpoznań i przeczuć.
Jedną z pierwszych prozatorskich prób zmierzenia się z tematyką okupacyjną podjął Jerzy Andrzejewskiw zborze Noc i inne opowiadania. To potwierdził sformułowaną w latach 30. opinię o Andrzejewskim jako pisarzu - moraliście. W dwóch pierwszych nowelach autor przedstawia bohaterów znajdujących się w przypadkach granicznych. Andrzejewski próbuje odsłonić motywację zachowań, na które zdobywa się człowiek w obliczu Zgonu. Panoramę takich zachowań przynosi szczególnie Apel, opowiadający o katordze więźniów oświęcimskiego obozu w trakcie wielogodzinnego karnego apelu. Nie brak tu gestów zdeterminowanych zwyczajnie samozachowawczym instynktem. Pisarza interesuje w szczególności postawa bohaterów szczególnie odczuwających swoją bezsilność, egzystencjalny absurd, obojętność bytu na los jednostki (nabierające symbolicznego charakteru motywy nocy, odległego i obojętnego nieba powiązane są z polemiką z Kantowskim definicją "prawa moralnego"), a mimo wszystko gotowych do heroicznego zaprzeczenia tezie o znikomości człowieka. Kluczowym wątkiem obszernego opowiadania Ogromny Tydzień są natomiast mizerne i - ostatecznie - bezowocne wysiłki głównego bohatera, aby uratować znajomą Żydówkę. Utwór ukazuje obojętność ulicy na los Żydów, powierzchownie kamuflowaną nieskutecznymi aktami pomocy bądź objaśnianą antysemickimi sloganami, pod którymi zresztą kryją się osobiste idiosynkrazje.
Prozę o tematyce wojennej najłatwiej podzielić można na przeznaczona polskiemu wysiłkowi militarnemu, okupacyjnej codzienności i doświadczeniu obozowemu. Dominują tu formy reportażowe, zbiory opowiadań czy nowelistyczne cykle (regularnie stylizowane na quasi dokument) i stosunki wspomnieniowe. Zdecydowanie rzadziej autorzy sięgali po powieść. Nietrudno objaśnić ten fakt troską pisarzy o prawomocność perspektywy narracyjnej. Utożsamiony z autorem opowiadacz przeważnie występuje jako świadek bądź współuczestnik wydarzeń. Nawet w razie narracji trzecioosobowej autor stara się podkreślić duchową autonomię postaci, która regularnie wyraża się w symbolicznej scenie. Tym samym pisarze rezygnują z epickiego dystansu, pozycji pozwalającej na wartościowanie zachowań bohaterów, ich tłumaczenie i uporządkowanie. Rozwiązanie takie wskazuje na specjalny charakter wypadków, ich nieoswajalność, czyli - poznawczy dyskomfort, wynikły ze zdarzenia z rzeczywistością umykającą uznanym kwalifikacjom. Ściśle z tym związana bywała stylistyczna powściągliwość, jaką dyktowało dążenie do podkreślenia niezwykłości zdarzeń (tragiczność, wzniosłość) i nieprzystawalności słowa do "nieludzkiego" świata.
Pośród utworów o tematyce obozowej znajdujemy tomy wspomnień, których autorzy, manifestując katolicki światopogląd, uznają go za ważne źródło nadziei, pozwalającej zachować godność w ekstremalnych uwarunkowaniach (Zofii Kossak Szczuckiej Z otchłani, Gustawa Morcinka Listy spod morwy, Dziewczyna z Pól Elizejskich). Specjalną dbałością o kompletność stosunku, ukazanie wielu wariantów losu oświęcimiaków odznacza się podręcznik Seweryny Szmaglewskiej Dymy nad Birkenau. Trwałe miejsce w historii literatury zdobyły Medaliony, cykl miniatur Zofii Nałkowskiej. Pośród ośmiu nowel dominują charakterologiczne portrety i sytuacyjne obrazki. Autorka umiejętnie spożytkowała poprzednie doświadczenia (przedwojenny tom Charaktery), a świetne artystycznie rezultaty dał stylistyczny i formalny ascetyzm. W niewielkiej objętościowo książce kompozycyjny rygor i precyzja pozwoliły pisarce wprowadzić domyślną - bo brak tutaj bezpośredniego komentarza - perspektywę zadumy nad potwornością lagrowego fenomenu, podkreślić gorycz wypływającą z lekcji o ludzkiej naturze, wskazać na wewnętrzne spustoszenia, jakie regularnie stały się udziałem tych więźniów, którym powiodło się przetrwać. Do wyprowadzenia najdalej idących wniosków oświęcimskie doświadczenie skłoniło jednak Tadeusza Borowskiego, który w swoich opowiadaniach lagrowych (omówionych w osobnym miejscu) prowokował do przemyślenia zasadności humanistycznych wmówień kulturowej tradycji. We wspomnieniowych stosunkach wydanych poza państwem dominuje, co zrozumiałe, temat sowieckich obozów pracy, i szerzej, losów Polaków w ZSRR. Spośród nich warto przypomnieć książki znakomitego malarza i eseisty Józefa Czapskiego (Wspomnienia starobielskie, Na nieludzkiej ziemi), W domu niewoli Beaty Obertyńskiej, Ludzi sponiewieranych Herminii Naglerowej.
O działaniach Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie pisali w pierwszej kolejności znakomici reporterzy. Za najciekawsze spośród tych utworów uznawane są książki Ksewerego Pruszyńskiego (Droga wiodła poprzez Narvik, Trzynaście opowieści), Po Narviku był Tobruk Janusza Jasieńczyka (właśc. Janusz Poray Biernacki) i monumentalna, trzytomowa Bitwa o Monte Cassino Melchiora Wańkowicza. Charakterystyczny tu jest gawędowy tryb opowieści. U Pruszyńskiego faktograficzna stosunek stanowi pkt. odniesienia dla rozważań publicystycznych, ideowych debat pomiędzy bohaterami, refleksji nad wojną jako dziedziną próby charakterów, lecz także jako sprawdzeniem idei i tradycji motywujących do oporu. Pkt. widzenia żołnierza dominuje także u pozostałych autorów. Wartością fundamentalną tu jest solidaryzm. Nie tylko żołnierski, który jest wszak oczywistym warunkiem dla powodzenia akcji wojskowej, lecz także - solidarność za wszystkimi okupowanymi narodami. W ten sposób wojenne reportaże pełnią funkcję "krzepiącą", przydając polskim żołnierzom rangę wyzwolicieli. Ukazany w wymienionych książkach wojenny etos sporo zresztą zawdzięcza utrwalonemu w polskiej tradycji wizerunkowi, który podnosi takie cechy żołnierskie, jak: ofiarność, brawura czy fantazja, wypływająca z typowo polskiego indywidualizmu. Dodajmy, że w przyszłości Jasieńczyk miał opublikować Wyraz o bitwie, panoramiczną powieść o luźnej, epizodycznej kompozycji - jeden z najciekawszych utworów batalistycznych w powojennej prozie.
Do epizodów z kampanii wrześniowej nawiązują najciekawsze opowiadania zgromadzone w tomie Wojciecha Żukrowskiego Z państwie milczenia (tu między innymi słynna z ekranizacji Wajdy Lotna). Żukrowski przedstawił żołnierski etos podobnie do przedtem wymienionych autorów, co zresztą ściągnęło nań zarzuty nie wszystkich krytyków o nazbyt sienkiewiczowski obraz wojny, o przedstawienie wizji spod znaku "szabli i ryngrafu". Przyznać trzeba, że w zestawieniu ze wspomnianymi reportażami podręcznik Żukrowskiego wydaje się niewiele sproblematyzowana, co tylko w pewnym stopniu usprawiedliwiać można gatunkową konwencją - brakiem płaszczyzny dyskursywnej. Pozostałe opowiadania z tomu autor poświęcił problematyce okupacyjnej. Z wydanych przed rokiem 1948 książek podejmujących tę kwestię warto wspomnieć, prócz Nocy Andrzejewskiego, debiutancki zestaw opowiadań Kornela Filipowicza Krajobraz niewzruszony i powieść Stanisława Rembeka Wyrok na Franciszka Kłosa. Ten ostatni poeta, który przed wojną wydał między innymi wybitną powieść W polu, osnutą na tle zmagań polsko bolszewickich, tym wspólnie dał studium moralnej degrengolady tytułowego bohatera, granatowego policjanta. "Winą" Kłosa jest ubóstwo jego zmysłu moralnego i brak woli. Potem bohater staje się niejako zakładnikiem swoich poprzednich uczynków, które popychają go do następnych, coraz bardziej bestialskich zbrodni. Powieść Rembeka przynosi obraz immoralizmu wyrosłego w pierwszej kolejności z ludzkiej słabości.
(Krzysztof Uniłowski)
Zobacz także: PROZATORSKIE "ROZRACHUNKI INTELIGENCKIE", Poezja WOBEC WOJNY, Poezja FAKTU, Literatura ROZLICZEŃ Z WOJNˇ
Takie właśnie - powszechne w pierwszych powojennych latach - rozumienie pisarskich powinności skłaniało do opowiedzenia się po stronie realizmu (co nie miało nic wspólnego z późniejszym ogłoszeniem realizmu socjalistycznego za jedynie obowiązującą doktrynę pisarską). Realizm - utrzymywał Kazimierz Wyka w artykule Tragiczność, drwina i realizm - miał niejako zastąpić dominujące pośród pisarzy lat 30. postawy: tragiczną i drwiącą, dziedzicząc zarazem najcenniejsze rezultaty poprzednich rozpoznań i przeczuć.
Jedną z pierwszych prozatorskich prób zmierzenia się z tematyką okupacyjną podjął Jerzy Andrzejewskiw zborze Noc i inne opowiadania. To potwierdził sformułowaną w latach 30. opinię o Andrzejewskim jako pisarzu - moraliście. W dwóch pierwszych nowelach autor przedstawia bohaterów znajdujących się w przypadkach granicznych. Andrzejewski próbuje odsłonić motywację zachowań, na które zdobywa się człowiek w obliczu Zgonu. Panoramę takich zachowań przynosi szczególnie Apel, opowiadający o katordze więźniów oświęcimskiego obozu w trakcie wielogodzinnego karnego apelu. Nie brak tu gestów zdeterminowanych zwyczajnie samozachowawczym instynktem. Pisarza interesuje w szczególności postawa bohaterów szczególnie odczuwających swoją bezsilność, egzystencjalny absurd, obojętność bytu na los jednostki (nabierające symbolicznego charakteru motywy nocy, odległego i obojętnego nieba powiązane są z polemiką z Kantowskim definicją "prawa moralnego"), a mimo wszystko gotowych do heroicznego zaprzeczenia tezie o znikomości człowieka. Kluczowym wątkiem obszernego opowiadania Ogromny Tydzień są natomiast mizerne i - ostatecznie - bezowocne wysiłki głównego bohatera, aby uratować znajomą Żydówkę. Utwór ukazuje obojętność ulicy na los Żydów, powierzchownie kamuflowaną nieskutecznymi aktami pomocy bądź objaśnianą antysemickimi sloganami, pod którymi zresztą kryją się osobiste idiosynkrazje.
Prozę o tematyce wojennej najłatwiej podzielić można na przeznaczona polskiemu wysiłkowi militarnemu, okupacyjnej codzienności i doświadczeniu obozowemu. Dominują tu formy reportażowe, zbiory opowiadań czy nowelistyczne cykle (regularnie stylizowane na quasi dokument) i stosunki wspomnieniowe. Zdecydowanie rzadziej autorzy sięgali po powieść. Nietrudno objaśnić ten fakt troską pisarzy o prawomocność perspektywy narracyjnej. Utożsamiony z autorem opowiadacz przeważnie występuje jako świadek bądź współuczestnik wydarzeń. Nawet w razie narracji trzecioosobowej autor stara się podkreślić duchową autonomię postaci, która regularnie wyraża się w symbolicznej scenie. Tym samym pisarze rezygnują z epickiego dystansu, pozycji pozwalającej na wartościowanie zachowań bohaterów, ich tłumaczenie i uporządkowanie. Rozwiązanie takie wskazuje na specjalny charakter wypadków, ich nieoswajalność, czyli - poznawczy dyskomfort, wynikły ze zdarzenia z rzeczywistością umykającą uznanym kwalifikacjom. Ściśle z tym związana bywała stylistyczna powściągliwość, jaką dyktowało dążenie do podkreślenia niezwykłości zdarzeń (tragiczność, wzniosłość) i nieprzystawalności słowa do "nieludzkiego" świata.
Pośród utworów o tematyce obozowej znajdujemy tomy wspomnień, których autorzy, manifestując katolicki światopogląd, uznają go za ważne źródło nadziei, pozwalającej zachować godność w ekstremalnych uwarunkowaniach (Zofii Kossak Szczuckiej Z otchłani, Gustawa Morcinka Listy spod morwy, Dziewczyna z Pól Elizejskich). Specjalną dbałością o kompletność stosunku, ukazanie wielu wariantów losu oświęcimiaków odznacza się podręcznik Seweryny Szmaglewskiej Dymy nad Birkenau. Trwałe miejsce w historii literatury zdobyły Medaliony, cykl miniatur Zofii Nałkowskiej. Pośród ośmiu nowel dominują charakterologiczne portrety i sytuacyjne obrazki. Autorka umiejętnie spożytkowała poprzednie doświadczenia (przedwojenny tom Charaktery), a świetne artystycznie rezultaty dał stylistyczny i formalny ascetyzm. W niewielkiej objętościowo książce kompozycyjny rygor i precyzja pozwoliły pisarce wprowadzić domyślną - bo brak tutaj bezpośredniego komentarza - perspektywę zadumy nad potwornością lagrowego fenomenu, podkreślić gorycz wypływającą z lekcji o ludzkiej naturze, wskazać na wewnętrzne spustoszenia, jakie regularnie stały się udziałem tych więźniów, którym powiodło się przetrwać. Do wyprowadzenia najdalej idących wniosków oświęcimskie doświadczenie skłoniło jednak Tadeusza Borowskiego, który w swoich opowiadaniach lagrowych (omówionych w osobnym miejscu) prowokował do przemyślenia zasadności humanistycznych wmówień kulturowej tradycji. We wspomnieniowych stosunkach wydanych poza państwem dominuje, co zrozumiałe, temat sowieckich obozów pracy, i szerzej, losów Polaków w ZSRR. Spośród nich warto przypomnieć książki znakomitego malarza i eseisty Józefa Czapskiego (Wspomnienia starobielskie, Na nieludzkiej ziemi), W domu niewoli Beaty Obertyńskiej, Ludzi sponiewieranych Herminii Naglerowej.
O działaniach Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie pisali w pierwszej kolejności znakomici reporterzy. Za najciekawsze spośród tych utworów uznawane są książki Ksewerego Pruszyńskiego (Droga wiodła poprzez Narvik, Trzynaście opowieści), Po Narviku był Tobruk Janusza Jasieńczyka (właśc. Janusz Poray Biernacki) i monumentalna, trzytomowa Bitwa o Monte Cassino Melchiora Wańkowicza. Charakterystyczny tu jest gawędowy tryb opowieści. U Pruszyńskiego faktograficzna stosunek stanowi pkt. odniesienia dla rozważań publicystycznych, ideowych debat pomiędzy bohaterami, refleksji nad wojną jako dziedziną próby charakterów, lecz także jako sprawdzeniem idei i tradycji motywujących do oporu. Pkt. widzenia żołnierza dominuje także u pozostałych autorów. Wartością fundamentalną tu jest solidaryzm. Nie tylko żołnierski, który jest wszak oczywistym warunkiem dla powodzenia akcji wojskowej, lecz także - solidarność za wszystkimi okupowanymi narodami. W ten sposób wojenne reportaże pełnią funkcję "krzepiącą", przydając polskim żołnierzom rangę wyzwolicieli. Ukazany w wymienionych książkach wojenny etos sporo zresztą zawdzięcza utrwalonemu w polskiej tradycji wizerunkowi, który podnosi takie cechy żołnierskie, jak: ofiarność, brawura czy fantazja, wypływająca z typowo polskiego indywidualizmu. Dodajmy, że w przyszłości Jasieńczyk miał opublikować Wyraz o bitwie, panoramiczną powieść o luźnej, epizodycznej kompozycji - jeden z najciekawszych utworów batalistycznych w powojennej prozie.
Do epizodów z kampanii wrześniowej nawiązują najciekawsze opowiadania zgromadzone w tomie Wojciecha Żukrowskiego Z państwie milczenia (tu między innymi słynna z ekranizacji Wajdy Lotna). Żukrowski przedstawił żołnierski etos podobnie do przedtem wymienionych autorów, co zresztą ściągnęło nań zarzuty nie wszystkich krytyków o nazbyt sienkiewiczowski obraz wojny, o przedstawienie wizji spod znaku "szabli i ryngrafu". Przyznać trzeba, że w zestawieniu ze wspomnianymi reportażami podręcznik Żukrowskiego wydaje się niewiele sproblematyzowana, co tylko w pewnym stopniu usprawiedliwiać można gatunkową konwencją - brakiem płaszczyzny dyskursywnej. Pozostałe opowiadania z tomu autor poświęcił problematyce okupacyjnej. Z wydanych przed rokiem 1948 książek podejmujących tę kwestię warto wspomnieć, prócz Nocy Andrzejewskiego, debiutancki zestaw opowiadań Kornela Filipowicza Krajobraz niewzruszony i powieść Stanisława Rembeka Wyrok na Franciszka Kłosa. Ten ostatni poeta, który przed wojną wydał między innymi wybitną powieść W polu, osnutą na tle zmagań polsko bolszewickich, tym wspólnie dał studium moralnej degrengolady tytułowego bohatera, granatowego policjanta. "Winą" Kłosa jest ubóstwo jego zmysłu moralnego i brak woli. Potem bohater staje się niejako zakładnikiem swoich poprzednich uczynków, które popychają go do następnych, coraz bardziej bestialskich zbrodni. Powieść Rembeka przynosi obraz immoralizmu wyrosłego w pierwszej kolejności z ludzkiej słabości.
(Krzysztof Uniłowski)
Zobacz także: PROZATORSKIE "ROZRACHUNKI INTELIGENCKIE", Poezja WOBEC WOJNY, Poezja FAKTU, Literatura ROZLICZEŃ Z WOJNˇ
- Co znaczy POEZJA POLITYCZNA:
- Porównanie politycznej ustala się zazwyczaj utwory, które są wobec polityki instrumentalne . W najprostszym rozumieniu chodzi o utwory, których tematem jest polityka, a zatem pełniące w pierwszej kolejności prozatorskie rozliczanie się z wojna co znaczy.
- Krzyżówka POWIEŚĆ HISTORYCZNA:
- Dlaczego wojnie w prozie historycznej dominowała dziedzina związana z początkami państwa polskiego. Serię bardzo popularnych powieści osnutych na tle historii Polski X-XIV w. i walki z naporem niemieckim prozatorskie rozliczanie się z wojna krzyżówka.
- Co to jest PAN TADEUSZ, CZYLI OSTATNI ZAJAZD NA LITWIE. HIST:
- Jak lepiej po raz pierwszy wydany w Paryżu w roku 1834, jako jedyny w historii literatury polskiej doczekał się miana arcypoematu, co zresztą oddaje nie tylko wyjątkowość jego pozycji wobec pozostałych dzieł (i prozatorskie rozliczanie się z wojna co to jest.
- Słownik PIEŚNI RELIGIJNE:
- Kiedy średniowiecznej pieśni religijnej wyrastają z hebrajskiej tradycji śpiewu synagogalnego (psalmy, kantyki, aklamacje amen, alleluja), wzbogaconej w późniejszym okresie o przedmioty formalne (na prozatorskie rozliczanie się z wojna słownik.
- Czym jest POEZJA SKAMANDRYCKICH SATELITÓW:
- Od czego zależy ogromnej piątki Skamandra z ekipą związani byli poeci drukujący na łamach Skamandra i informacje Literackich . Związek ten daje się określić w dwojaki sposób: jako towarzyski i poetycki prozatorskie rozliczanie się z wojna czym jest.
Czym jest prozatorskie rozliczanie się z wojna znaczenie w Motywy literatura P .
