Co znaczy PROZA NOSTALGICZNA:
"poezja małych ojczyzn", "proza mitograficzna", "proza korzenna", "proza nostalgiczna" - takie ustalenia zdają się odnosić do jednego nurtu polskiej prozy. A nurt ów można uznać za główny w obrazie literatury powstającej od lat 90., a na pewno - wyraźnie wyodrębniony i "zasilony" pisarskimi osobowościami i dziełami najwyższej miary. Wystarczy wymienić choćby Wiesława Myśliwskiego, Pawła Huellego, Stefana Chwina, Andrzeja Stasiuka, Jerzego Pilcha, Włodzimierza Odojewskiego czy Włodzimierza Kowalewskiego.
Jednak zdarzenie, o którym mowa, jest wewnętrznie zróżnicowane. O jego niejednorodności świadczy nie tylko fakt, Iż kreują go odmienni pisarze: pochodzący z rozmaitych pokoleń, zaopatrzeni w wielorakie życiowe doświadczenia, dążący do realizacji odmiennych artystycznych celów i posługujący się inną poetyką. Ważniejsza jednak wydaje się złożoność samego nurtu, w którego ramach spotykają się niezależne perspektywy spojrzenia. Syntetycznego i wszechstronnego opisu nurtu dokonał Przemysław Czapliński w książce Wzniosłe tęsknoty. Nostalgie w prozie lat dziewięćdziesiątych (2001). Rozważania badacza pozwalają zgromadzić ciąg skojarzeń czy wręcz pole semantyczne organizujące nurt nostalgiczny. Wszystkie książki, które spaja wyraz klucz - nostalgia - krążą wokół tęsknoty, poczucia straty, pielęgnowania wspomnień, idealizacji przeszłości, przemijania, lęku przed przyszłością, nareszcie - powrotu, który zapewnia ocalenie. W zasadzie każda z przywołanych wyżej kategorii uzyskać może nieco inną realizację, lecz w pierwszej kolejności organizowana może być w dwu fundamentalnych wymiarach: czasowym i przestrzennym. W złożonym nurcie Przemysław Czapliński wyodrębnia po pierwsze grupę tekstów ukierunkowaną na "poszukiwanie przeszłości", której znamienną właściwością jest szczególne wartościowanie, konkretnie - uwznioślenie. Jednak ta w najwyższym stopniu oczywista część literatury nostalgicznej nie wyczerpuje jej możliwości. Na tych samych prawach kształtują ją teksty nie tyle wskrzeszające przeszłość, ile próbujące połączyć nostalgię z teraźniejszością i wymaganiami realizmu. I wreszcie trzecie wskazane poprzez badacza ujęcie, które nakazuje zmianę punktu widzenia: z czasowego na przestrzenny, i naszkicowanie nostalgicznej mapy polskiej prozy.
Geograficzny aspekt nurtu nostalgicznego wiąże się raczej z burzliwą historią XX w. i doświadczeniem wymuszonych okolicznościami wędrówek, koniecznością porzucania rodzinnych stron i zasiedlania innych. Nie było to rzecz jasna odkrycie lat 90. - poezja polska miała w tym zakresie znakomite osiągnięcia; wystarczy wymienić książki Andrzeja Kijowskiego, Tadeusza Konwickiego, Czesława Miłosza, Józefa Mackiewicza, Włodzimierza Odojewskiego, Jerzego Stempowskiego czy Stanisława Vincenza. Gdyby nakreślić mapę takich nostalgicznych punktów, to zdecydowana przewarzająca część lokowałaby się w kierunku wschodnim: Wilno, Lwów, Podole, Huculszczyzna. Prozaicy ostatnich lat dodali do niej swoje punkty. Jednym z ważniejszych będzie na pewno Gdańsk, aktualny w powieściach Hanemann Stefana Chwina i Weiser Dawidek Pawła Huellego. Własną "małą ojczyznę" ma również Jerzy Pilch, z upodobaniem opisujący teren Śląska Cieszyńskiego. Andrzej Stasiuk natomiast zaznaczył na mapie własny pkt. między innymi za sprawą Opowieści galicyjskich, a jego nazwisko kojarzyć się będzie w pierwszej kolejności z okolicą Beskidu Niskiego.
Nie tylko geografia narzuca prozie nostalgicznej konkretne ramy. Organizują je ponadto inne kategorie, splatające się z kreowanymi przestrzeniami w specyficzne całości. Do najistotniejszych należy na pewno mit dzieciństwa, gdyż wskrzeszanie przeszłości regularnie znaczy przywoływanie tego szczególnego okresu, postrzeganego jak arkadia, świat bez wad. Z takim podejściem mamy do czynienia w Weiserze Dawidku Huellego i powieści Andrzeja Stasiuka Biały kruk. Wydaje się zresztą, Iż obie wymienione powieści Stasiuka - Biały kruk i Opowieści galicyjskie - służyć mogą za szczególnie wyrazisty przykład współistnienia kilku nostalgicznych wskaźników. Przestrzeń Białego kruka budowana jest wokół wycieczki bohaterów w Bieszczady; Bieszczady, które w oczach nie wszystkich badaczy urastają do rangi mitycznych Kresów, a co najmniej ich imitacji. Perypetie przedstawianych postaci odsyłają natomiast ku powieści inicjacyjnej i rozwojowej, wzmacniając znaczenie tak istotnych dla nurtu nostalgii motywów wtajemniczania, przekraczania pewnych granic, zdobywania wiedzy, dojrzewania. Ujawnia się ponadto kategoria wygnania, w szczególności w Opowieściach galicyjskich. Nie chodzi tutaj wyłącznie o wygnanie rozumiane jako sukces ingerencji historii w życie ludzi, lecz jako wyrzucenie poza nawias, na margines (obrzeża społeczeństwa czy prowincję). Ów margines staje się jednak dla Stasiuka centrum świata, swoistym "mikrokosmosem", organizowanym wg własnych, znów w pierwszej kolejności przestrzennych, zasad. Warto wspomnieć o jeszcze jednym istotnym chwycie nurtu nostalgicznego - otóż te szczególne nici łączące teraźniejszość z przywoływaną w różnych formach przeszłością mają wyraźne cechy literackie. W ten sposób nostalgia zostaje powołana do życia dzięki wyrazom, funduje ją opowieść, nadając jej wymiar "literackości" i odsyłając ku kontekstom metaliterackim.
Tak obszerny i zróżnicowany nurt w poezji współczesnej prowokuje do zadania właściwie fundamentalnych pytań: z czego wypływa jego obecność i popularność?; jakie impulsy wypada uznać za ważne dla decyzji pisarskich? W odpowiedzi zacytujmy fragment przywoływanej już książki Przemysława Czaplińskiego:
Nostalgia to [...] tarcza wystawiona przeciw dotkliwej bezpośredniości czasu. Gdy przemijanie budzi w nas lęk, gdy teraźniejszość nie daje się lubić, a przyszłość rodzi jedynie obawy, po pomoc zwracamy się do czasów minionych, upatrując w nich nie tylko magazyn trwałych wartości, ale również sposobów zagospodarowywania czasu.
(Monika Peter)
Zobacz także: HANEMANN STEFANA CHWINA, Poezja POLSKA NA PRZEŁOMIE WIEKÓW, PISARSKIE OSOBOWOŚCI, PROZA PO ROKU 1989, TEMAT KRESOWY, WEISER DAWIDEK PAWŁA HUELLEGO
Jednak zdarzenie, o którym mowa, jest wewnętrznie zróżnicowane. O jego niejednorodności świadczy nie tylko fakt, Iż kreują go odmienni pisarze: pochodzący z rozmaitych pokoleń, zaopatrzeni w wielorakie życiowe doświadczenia, dążący do realizacji odmiennych artystycznych celów i posługujący się inną poetyką. Ważniejsza jednak wydaje się złożoność samego nurtu, w którego ramach spotykają się niezależne perspektywy spojrzenia. Syntetycznego i wszechstronnego opisu nurtu dokonał Przemysław Czapliński w książce Wzniosłe tęsknoty. Nostalgie w prozie lat dziewięćdziesiątych (2001). Rozważania badacza pozwalają zgromadzić ciąg skojarzeń czy wręcz pole semantyczne organizujące nurt nostalgiczny. Wszystkie książki, które spaja wyraz klucz - nostalgia - krążą wokół tęsknoty, poczucia straty, pielęgnowania wspomnień, idealizacji przeszłości, przemijania, lęku przed przyszłością, nareszcie - powrotu, który zapewnia ocalenie. W zasadzie każda z przywołanych wyżej kategorii uzyskać może nieco inną realizację, lecz w pierwszej kolejności organizowana może być w dwu fundamentalnych wymiarach: czasowym i przestrzennym. W złożonym nurcie Przemysław Czapliński wyodrębnia po pierwsze grupę tekstów ukierunkowaną na "poszukiwanie przeszłości", której znamienną właściwością jest szczególne wartościowanie, konkretnie - uwznioślenie. Jednak ta w najwyższym stopniu oczywista część literatury nostalgicznej nie wyczerpuje jej możliwości. Na tych samych prawach kształtują ją teksty nie tyle wskrzeszające przeszłość, ile próbujące połączyć nostalgię z teraźniejszością i wymaganiami realizmu. I wreszcie trzecie wskazane poprzez badacza ujęcie, które nakazuje zmianę punktu widzenia: z czasowego na przestrzenny, i naszkicowanie nostalgicznej mapy polskiej prozy.
Geograficzny aspekt nurtu nostalgicznego wiąże się raczej z burzliwą historią XX w. i doświadczeniem wymuszonych okolicznościami wędrówek, koniecznością porzucania rodzinnych stron i zasiedlania innych. Nie było to rzecz jasna odkrycie lat 90. - poezja polska miała w tym zakresie znakomite osiągnięcia; wystarczy wymienić książki Andrzeja Kijowskiego, Tadeusza Konwickiego, Czesława Miłosza, Józefa Mackiewicza, Włodzimierza Odojewskiego, Jerzego Stempowskiego czy Stanisława Vincenza. Gdyby nakreślić mapę takich nostalgicznych punktów, to zdecydowana przewarzająca część lokowałaby się w kierunku wschodnim: Wilno, Lwów, Podole, Huculszczyzna. Prozaicy ostatnich lat dodali do niej swoje punkty. Jednym z ważniejszych będzie na pewno Gdańsk, aktualny w powieściach Hanemann Stefana Chwina i Weiser Dawidek Pawła Huellego. Własną "małą ojczyznę" ma również Jerzy Pilch, z upodobaniem opisujący teren Śląska Cieszyńskiego. Andrzej Stasiuk natomiast zaznaczył na mapie własny pkt. między innymi za sprawą Opowieści galicyjskich, a jego nazwisko kojarzyć się będzie w pierwszej kolejności z okolicą Beskidu Niskiego.
Nie tylko geografia narzuca prozie nostalgicznej konkretne ramy. Organizują je ponadto inne kategorie, splatające się z kreowanymi przestrzeniami w specyficzne całości. Do najistotniejszych należy na pewno mit dzieciństwa, gdyż wskrzeszanie przeszłości regularnie znaczy przywoływanie tego szczególnego okresu, postrzeganego jak arkadia, świat bez wad. Z takim podejściem mamy do czynienia w Weiserze Dawidku Huellego i powieści Andrzeja Stasiuka Biały kruk. Wydaje się zresztą, Iż obie wymienione powieści Stasiuka - Biały kruk i Opowieści galicyjskie - służyć mogą za szczególnie wyrazisty przykład współistnienia kilku nostalgicznych wskaźników. Przestrzeń Białego kruka budowana jest wokół wycieczki bohaterów w Bieszczady; Bieszczady, które w oczach nie wszystkich badaczy urastają do rangi mitycznych Kresów, a co najmniej ich imitacji. Perypetie przedstawianych postaci odsyłają natomiast ku powieści inicjacyjnej i rozwojowej, wzmacniając znaczenie tak istotnych dla nurtu nostalgii motywów wtajemniczania, przekraczania pewnych granic, zdobywania wiedzy, dojrzewania. Ujawnia się ponadto kategoria wygnania, w szczególności w Opowieściach galicyjskich. Nie chodzi tutaj wyłącznie o wygnanie rozumiane jako sukces ingerencji historii w życie ludzi, lecz jako wyrzucenie poza nawias, na margines (obrzeża społeczeństwa czy prowincję). Ów margines staje się jednak dla Stasiuka centrum świata, swoistym "mikrokosmosem", organizowanym wg własnych, znów w pierwszej kolejności przestrzennych, zasad. Warto wspomnieć o jeszcze jednym istotnym chwycie nurtu nostalgicznego - otóż te szczególne nici łączące teraźniejszość z przywoływaną w różnych formach przeszłością mają wyraźne cechy literackie. W ten sposób nostalgia zostaje powołana do życia dzięki wyrazom, funduje ją opowieść, nadając jej wymiar "literackości" i odsyłając ku kontekstom metaliterackim.
Tak obszerny i zróżnicowany nurt w poezji współczesnej prowokuje do zadania właściwie fundamentalnych pytań: z czego wypływa jego obecność i popularność?; jakie impulsy wypada uznać za ważne dla decyzji pisarskich? W odpowiedzi zacytujmy fragment przywoływanej już książki Przemysława Czaplińskiego:
Nostalgia to [...] tarcza wystawiona przeciw dotkliwej bezpośredniości czasu. Gdy przemijanie budzi w nas lęk, gdy teraźniejszość nie daje się lubić, a przyszłość rodzi jedynie obawy, po pomoc zwracamy się do czasów minionych, upatrując w nich nie tylko magazyn trwałych wartości, ale również sposobów zagospodarowywania czasu.
(Monika Peter)
Zobacz także: HANEMANN STEFANA CHWINA, Poezja POLSKA NA PRZEŁOMIE WIEKÓW, PISARSKIE OSOBOWOŚCI, PROZA PO ROKU 1989, TEMAT KRESOWY, WEISER DAWIDEK PAWŁA HUELLEGO
- Co znaczy POEZJA PROLETARIACKA:
- Porównanie polityczna po pierwszej wojnie światowej - odzyskanie niepodległości i stworzenie w najbliższym sąsiedztwie państwa socjalistycznego bezpośrednio wpłynęło na oblicze polskiej literaturze proza nostalgiczna co znaczy.
- Krzyżówka PARNASIZM:
- Dlaczego literaturze francuskiej z połowy XIX w., będący reakcją na subiektywizm romantyzmu. Za prekursorów parnasizmu uważane jest Teofila Gautier, głoszącego kult formy i Teodora de Banville z jego hasłem proza nostalgiczna krzyżówka.
- Co to jest POWIEŚĆ TZW. NURTU WIEJSKIEGO:
- Jak lepiej nurtu wiejskiego w prozie powojennej zdecydowały nie tylko kryteria tematyczne. W latach 60. mieliśmy do czynienia ze swoistą inwazją prozaików o wiejskiej genealogii socjalnej i kulturowej proza nostalgiczna co to jest.
- Słownik PROZA MITOGRAFICZNA:
- Kiedy zobacz PROZA NOSTALGICZNA proza nostalgiczna słownik.
- Czym jest POEZJA EKSPRESJONISTYCZNA:
- Od czego zależy ekspresjonizm jako odrębny kierunek literacki pojawił się już na przełomie XIX i XX w., programową i teoretyczną samoświadomość zdobył dopiero na gruncie niemieckim u schyłku pierwszej dekady naszego proza nostalgiczna czym jest.
Czym jest proza nostalgiczna znaczenie w Motywy literatura P .
