Definicja POWIEŚCI I OPOWIADANIA ŻEROMSKIEGO

Co znaczy POWIEŚCI I OPOWIADANIA ŻEROMSKIEGO: Żeromski debiutował opowiadaniami publikowanymi od 1890 r. w "Głosie". Te pierwsze teksty to: Po Sedanie, Złe przeczucie, Pokusa, Cokolwiek się zdarzy, niech uderza we mnie, Ananke, Zapomnienie, Siłaczka. Wyrastały one z obserwacji, które młody wychodźca ze środowiska zubożałej szlachty poczynił na wsi, podzielonej ekonomiczną i socjalną nierównością, i na prowincji polskiej, której synonimem stał się Obrzydłówek z Siłaczki. I tam jednak, pośród martwoty i powszechnej obojętności pojawiają się wyjątkowi ludzie, wrażliwi na cierpienie, nędzę i ciemnotę. Ofiarnej nauczycielce, Stanisławie Bozowskiej, która wyrzekła się miejskich wygód, osobistego szczęścia, udziału w życiu kulturalnym, ?Xeby zanieść iskrę "światła" na zabitą deskami wieś, przeciwstawia Żeromski porastającego w piórka dobrobytu doktora Obareckiego. Zapomniał on o radykalnym idealizmie młodości - dopiero ponowne zetknięcie z umierającą Stasią uświadamia mu niechlubną drogę, którą przeszedł. Inicjalna nowelistyka Żeromskiego pozostaje pod wpływem polskich pozytywistów, w szczególności E. Orzeszkowej i B. Prusa, korzysta także z doświadczeń prozy I. Turgieniewa. On sam wnosi do polskiej literatury nie spotykaną w niej dotąd, empatyczną wrażliwość na cierpienie wszystkich żyjących istot, którego odwrotną stroną jest wyczulenie na wszelakie przejawy zmysłowej urody i rozkoszy ziemskiej egzystencji. Zaangażowanie socjalne bohaterów od początku staje w kolizji z naturalną potrzebą osiągnięcia prywatnego szczęścia. Służba w interesie zbiorowości przewiduje nawet ofiarę życia (Rozdzióbią nas kruki, wrony... 1896), gdy powinnością bohatera okazuje się walka w interesie skrzywdzonego i poniżonego narodu.
Nadzwyczajna miękkość i łatwość wzruszania się urodzonego liryka powściągana jest w tej prozie nonszalancją, dowcipem i autoironią (M. Podraza Kwiatkowska 1992: 193). Obiektywizm Prusa, nie sentymentalizm Konopnickiej (mimo tematycznych pokrewieństw na przykład Stacha Szafarczyka i Cokolwiek się zdarzy...) wydaje się patronować literackim początkom Żeromskiego. Na tle literatury pozytywistycznej młody Żeromski jawi się współczesnym sobie odbiorcom jako poeta nowoczesny, odważnie, a nawet brutalnie odsłaniający podłość i brzydotę stosunków socjalnych, powody klęski następnego stworzenia, skutki niewoli (Feldmann 1985: I 76). Obejmuje swoim zainteresowaniem rozległą problematykę: ideologiczną bezkompromisowość i zapał społecznikowski studenckich "czwartaków" (Siłaczka), wyzysk i moralną poniewierkę chłopów (Zmierzch, Zapomnienie), dramatyczną walkę unitów o zachowanie religii (Do swego Boga), wstydliwy temat zapierania się polskości z przyczyn ekonomicznych (Ananke), metafizyczną "podszewkę" codzienności (Złe przeczucie). Na czoło wysuwa się zagadnienie stanu świadomości narodowej społeczeństwa. W demaskatorskim opowiadaniu, które w syntetycznym skrócie przedstawia socjalne źródła klęski stworzenia styczniowego, samotna Zgon Szymona Winrycha na wiejskim trakcie nie jest najsilniejszym i najtragiczniejszym akcentem tekstu. Drastyczna scena obdzierania zamordowanego w nierównej walce z Rosjanami poprzez chłopów rodaków, z wszelkich rzeczy, które mogą się przydać w gospodarstwie funkcjonuje jako wymowny i gorzki komentarz na temat prawidłowości polskiej historii. Chłopi nie rozumieją wojny "panów", nie identyfikują się z hasłami powstańczymi, gdyż powstańcy nie troszczą się o ulżenie ich doli (spóźniony czyn zniesienia pańszczyzny, jak na ironię, w 1864 r. usankcjonowała administracja carska). Chroniczna bieda dyktuje chłopom ten bezdusznie praktycystyczny postępek.
Wątek chłopski, odmiennie związany z tematem niepodległościowym powraca w noweli O żołnierzu tułaczu (1898), gdzie żołnierz napoleoński, były pańszczyźniany chłop z Galicji, świadomy swoich ludzkich i obywatelskich praw, czerpiący własną godność osobistą z faktu uczestniczenia w europejskiej wojnie w imię demokratycznych haseł, po powrocie do rodzinnej wsi zostaje oddany katu poprzez dziedzica, który widzi w nim tylko zbiegłego poddanego i niebezpiecznego buntownika (podobny los spotka w Popiołach bohaterskiego żołnierza kościuszkowskiego - Michcika, którego Piotr Olbromski wyzwolił i oczynszował wspólnie z całą dzierżawioną poprzez siebie wsią; po Zgonu Piotra następny dzierżawca próbuje przywrócić dawne porządki, a sprzeciw Michcika, "człowieka wolnego" karze chłostą).
Różnice pokoleniowe okazują się przyczyną różnego relacji bohaterów ds. socjalnych. Wysadzony z siodła Dominik Cedzyna wyzyskuje bez skrupułów teorię nadwartości, opłacając kosztowne studia medyczne syna pieniędzmi "zaoszczędzonymi" na robotniczych wypłatach. Piotr, przedstawiciel radykalizującej się młodej inteligencji pochodzenia szlacheckiego, nie chce cynicznie używać z owoców pracy ludzi biednych. Zrywa z ojcem, postanawia zwrócić wyzyskiwanym nieświadomie zaciągnięty dług. W Doktorze Piotrze pojawia się interesująca postać inżyniera Bijakowskiego - przedstawiciela wykształconego i bogacącego się drobnomieszczaństwa, a zarazem - karykatury szlachetnych haseł programowych pozytywizmu. Podobne, kontrowersyjne postaci awansujących społecznie i materialnie chłopów, drobnomieszczan, zasymilowanych Żydów pojawiają się na kartach Mogiły i noweli Oko za oko.
Pierwsza i od razu bardzo udana powieść Żeromskiego Syzyfowe prace czerpie obficie z biografii autora. Szeroko ówcześnie dyskutowana problematyka nowoczesnego wychowywania młodzieży nabiera wyrazistości w zestawieniu z obrazem dydaktyki i metod pedagogicznych szkoły zaborczej. Zarówno na poziomie wiejskiej szkółki powszechnej, jak i w gimnazjum mechanizm szkoły rosyjskiej objawia własne braki: niewłaściwy dobór kadry, przestarzałe sposoby nauczania; dobrze i sprawnie funkcjonuje z kolei machina rusyfikacyjna, której zadanie ułatwia zakaz udostępniana młodzieży obiektywnie podanych informacje z zakresu ojczystej historii i zakaz poznawania polskiej literatury, w szczególności romantycznej (regulaminowo uznanej za wywrotową i niebezpieczną). Niechętnie widziane jest także nadmierne zainteresowanie kulturą Zachodu. W tej sytuacji nietrudno przyciągnąć chłonnych intelektualnie, młodych ludzi do znakomitego dorobku literatury rosyjskiej. Syzyfowe prace są ujętą w model powieści rozwojowej historią budzenia się patriotyzmu w młodzieży forsownie i efektywnie wynaradawianej. Marcinek Borowicz - kluczowy bohater - z dziecka o wyjątkowo bogatej emocjonalności (uczucie do matki, związek z przyrodą "państwie lat dziecinnych") przedzierzga się we wrażliwego intelektualistę; przeżywa platoniczną inicjację miłosną, niemo adorując niefortunną pół Rosjankę Birutę. Ten faworyt inspektora Zabielskiego wykładającego język rosyjski zakłada kółko samokształceniowe dla doskonalenia znajomości rosyjskiej literatury i biegłości wysławiania się w języku zaborcy. "Przebudzenie się" Marcinka następuje na jednej z nudnych dotąd lekcji języka "miejscowego", gdy nowo przybyły uczeń, Bernard Zygier przejmująco recytuje Redutę Ordona. Bohater przypieczętowuje swój odzyskany patriotyzm, składając symboliczny pocałunek na powstańczej mogile z 1864 r. W tej samej powieści występuje jeden z ulubionych typów Żeromskiego, nauczyciel idealista, Antoni Paluszkiewicz, zwany Kawką. Jemu zawdzięcza Andrzej Radek, fornalski syn, własne uparte dążenie do wiedzy. Pełne prawdy i plastyki obrazy z życia uczniów klerykowskiego gimnazjum, zapadające w pamięć wizerunki pedagogów (na przykład renegata Majewskiego, którego obrzuca błotem przywrócony polskości Marcin), świeżość i dowcip sztubackiego języka, zwartość kompozycji - czynią tę powieść atrakcyjną również dla współczesnego odbiorcy.
W 1900 r. Żeromski publikuje chyba najszerzej dyskutowaną powieść - Ludzi bezdomnych. Wyczulenie pisarza na rozmaite aspekty socjalnej niesprawiedliwości znajduje tu dobitny słowo. Lekarz Tomasz Judym, syn warszawskiego szewca, wykształcony dzięki kaprysowi bogatej ciotki (pani podejrzanej konduity), pragnie spłacić "dług przeklęty" klasie, z której pochodzi. Chce wprowadzić elementarną higienę i bezpłatną pomoc medyczną do biednych dzielnic Warszawy. Osobowość Judyma nie bardzo predestynuje go do prowadzenia spraw, którym zamierza się poświęcić. Nie wyróżnia się wytrwałością, nie umie dyplomatycznie zjednywać sojuszników. Apodyktyczny i bezkompromisowy, arbitralnie narzuca starszym, doświadczonym kolegom własne racje (por. zgromadzenie lekarzy, na którym Judym opowiada o innowacjach paryskich). Ten typowy bohater impresjonistyczny działa pod wpływem wzruszenia, silnego emocjonalnego impulsu. Nie dane mu będzie doprowadzić żadnej istotnej pracy do końca. Zrażony nieżyczliwym przyjęciem porzuca Warszawę, przystępuje do realizacji nowatorskich projektów w Cisach (szpital dla chłopów, przekształcenie zbiorników wody w parku, żeby nie zatruwały okolicy) - ale i Cisy opuszcza po awanturze z Krzywosądem. Skłonność do zrywania wszelkich stosunku socjalnych deformuje życie uczuciowe Judyma. Zauroczony Natalią, rychło po jej ucieczce dostrzega Joasię. Następny neurotyczny bodziec nakazuje mu zniszczyć ten związek, co motywuje koniecznością całkowitego poświęcenia się służbie socjalnej. Tradycyjnie wyjaśniano ten czyn bohatera podstawową antynomią prozy Żeromskiego: jego samotni ofiarnicy muszą wybierać między "urodą życia" a społecznym albo patriotycznym obowiązkiem (można w tym widzieć spuściznę po polskiej odmianie bohatera romantycznego, który jak Konrad Wallenrod "szczęścia w domu nie znalazł, / ponieważ go nie było w ojczyźnie"). Slawiści obcy - Hultberg, Sorensen - wiążą konstrukcję postaci Judyma z wskaźnikami powieści impresjonistycznej. Powołując się na nich, Jerzy Paszek widzi w Judymie paradoksalną figurę pozytywnego społecznika improduktywa. Przychylny odbiór bohatera wynika z delikatnej stylizacji Judyma na Chrystusa ("dobry doktor"), czego nie dostrzegła krytyka, usiłująca czytać Ludzi bezdomnych jak tradycyjną powieść realistyczną (J. Paszek s. 80-81).
Popioły - ogromna epopeja napoleońska i zarazem powieść panorama życia różnych warstw narodu w latach 1897-1812 stawia Żeromskiego w rzędzie najwybitniejszych artystów powieści historycznej. Retrospekcje sięgają wydarzeń insurekcji kościuszkowskiej, której uczestnikami byli książę Gintułt, Piotr Olbromski i chłop Michcik. Bohaterzy pierwszego planu to przedstawiciele różnych szczebli stanu szlacheckiego: Rafał Olbromski reprezentuje drobną zubożałą szlachtę, Krzysztof Cedro - szlachtę zamożną o pretensjach wielkopańskich (na życzenie ojca kupuje w Wiedniu tytuł hrabiowski), książę Gintułt należy do magnaterii. Wszystkich tych bohaterów łączy młodość i kategoryczny imperatyw służby ojczyźnie. Powinność patriotyczna pozostaje tu poza dyskusją; wzmacnia ją kult Napoleona i przekonanie o pozytywnych rezultatach jego wojen w Europie, mimo wszelkich zastrzeżeń natury etycznej, które budzą w bohaterach poszczególne fakty. Tu rzecznikiem Napoleona staje się między innymi jego adiutant Sułkowski, apologeta czynu, pozytywnie zmieniającego oblicze świata, a nawet subtelny Cedro, buntujący się przeciwko okrucieństwom wojny w Hiszpanii, a jednak wiążący się z Cesarzem niemym "słowem honoru" w ostatniej scenie powieści. Ten finalny akcent anuluje niejako liczne w Popiołach sygnały krytycznego relacji do Napoleona. Bilans epoki okazuje się dla Polaków nieujemny (Hutnikiewicz 1987: 200). Gest militarny uwalnia polskie społeczeństwo od demoralizacji, towarzyszącej niewoli. Tu szczególną wymowę mają sceny "zabaw" złotej młodzieży w pruskiej Warszawie, gdzie Rafał Olbromski z kolegą uniwersyteckim Jarzymskim uprawia hazard i odwiedza domy rozpusty. Natomiast Cedrę upokarza antyszambrowanie w wiedeńskich salonach i urzędach, zaś Gintułt ucieka od pustki próżniaczego życia w Grudnie, studiując pisma mistyków, a później wplątując się w wypadki kampanii włoskiej. Gdy Sienkiewicz w Trylogii czyni gmin szlachecki jedyną reprezentacją walczącego narodu, Popioły przedstawiają epokę napoleońską jako czas obywatelskiego przebudzenia warstwy chłopskiej. W okolicy świetnie zindywidualizowanych postaci wiernego, bohaterskiego Michcika i starego wiarusa, sierżanta Gajkosia (mentora Cedry), Żeromski wprowadza tłum chłopów wojaków, na początku przemocą wcielanych w austriackie "glidy", później świadomie już uciekających pod polskie sztandary. Pokazuje narastające obycie, wiedzę i polityczne poglądy tych ludzi, demokratyczne stosunki pomiędzy prostymi żołnierzami a dowódcami, rodzące się w boju braterstwo i przyjaźń ludzi różnych stanów. Cedro, który dosługuje się szlifów oficerskich, walcząc jako zwyczajny żołnierz, zdobywa autorytet i miłość właśnie pośród wojennego pospólstwa. Wojna w Popiołach niczym nie przypomina pięknej, porywającej przygody rycerzy bez skazy, zapamiętanej z Trylogii Sienkiewicza. Regularnie jawi się jako pasmo bezsensownych, niepotrzebnych okrucieństw i destrukcji. Moraliście sekunduje tu esteta, wyczulony na piękno artystycznej harmonii i ładu w świecie. Protestuje, gdy wartości te są bezmyślnie niszczone - jak książę Gintułt, świadek kradzieży koni Aleksandra Macedońskiego z bazyliki św. Marka w Wenecji, jak Cedro, zafascynowany urodą i bohaterską postawą doncelli. Miejsce monumentalnych herosów Sienkiewicza zajmują w Popiołach bohaterzy nieheroiczni, zagubieni. Nie rozumieją oni sensu posunięć taktycznych, gdzie biorą udział. Są przerażeni ekspresją własnego i cudzego sadyzmu, który wyzwala się w boju. Rozziew pomiędzy imperatywem walki a moralnym sprzeciwem wobec jej okrutnych konsekwencji staje się ich udziałem. Jest on także sygnałem poetyki sprzeczności, która ustala tę nowatorską powieść. W odróżnieniu do licznych w momencie Młodej Polski powieści napoleońskich, Żeromski celowo pomija bezsporne sukcesy militarne Polaków, jak na przykład szarża w wąwozie Somosierra. Opisuje klęski (hańbiące poddanie Mantui) albo fakty o kontrowersyjnej wymowie, na przykład udział polskich wojsk w brutalnym stłumieniu buntu Murzynów na San Domingo. Z drugiej strony pamiętamy, Iż oba te wydarzenia były wynikiem zdrady albo podstępu dowódców. W normalnych uwarunkowaniach polscy żołnierze demonstrują bezprzykładne męstwo, dzielność, wytrwałość. Z racji na swą poetykę powieść jest odpowiednikiem stopu sprzecznych założeń. Linearnie rozwijającą się fabułę, opartą na następstwie powody i skutku, zastępuje luźno powiązany ciąg epizodów (to jest kompozycja typowa dla powieści impresjonistycznej). Czasami, jak w powieści awanturniczej czy sensacyjnej, występują zdarzenia nieoczekiwane, zaskakujące, na przykład spotkanie z Heleną w loży profanki, napaść bandytów, zetknięcie Rafała z Cedrą na trakcie do Tarnowa. Brakuje w powieści niezawodnego czynnika integrującego, jakim jest osoba głównego bohatera. Żeromski zrezygnował także z posłużenia się wątkiem erotycznym jako szkieletem konstrukcyjnym fabuły, co w powieści sienkiewiczowskiej, opartej na wzorach Waltera Scotta i Dumasa, ułatwiało konstruowanie zajmującej akcji. Ośrodkiem personalnej narracji są na przemian Rafał Olbromski, Krzysztof Cedro, książę Gintułt, a wątki wiążące się z tymi postaciami toczą się normalnie w różnych czasach i przestrzeniach. Spoiwem fabularnym stają się retrospekcje, dowód wzajemnej pamięci postaci o sobie. W Popiołach zaznacza się napięcie między subiektywną perspektywą narracyjną bohatera - uczestnika i świadka wydarzeń historycznych a obiektywnym zdystansowanym spojrzeniem pojawiającego się również narratora wszechwiedzącego, który dysponuje pełną wiedzą o faktach (poprzez bohatera postrzeganych fragmentarycznie). Takie napięcie rysuje się również pomiędzy liryzmem partii powieści, obrazujących stan duszy bohatera przeżywającego uniesienia miłosne w obliczu natury (rozdział Góry, doliny) a dokumentaryzmem części opartych na współczesnych pamiętnikach, protokołach czy późniejszych opracowaniach historycznych (Bartoszyński).
Wierna rzeka (1912) to najwybitniejsza polska powieść o stworzeniu styczniowym. Pisarza od dawna zaprzątał pomysł epopei wyzwoleńczej polskiego narodu. Popioły, Wszystko i nic, dramat Turoń, Wierna rzeka, Uroda życia i dramat Róża - składają się na fresk historyczny, gdzie stworzenie listopadowe, rabacja galicyjska, stworzenie styczniowe, rewolucja 1905 r. i I wojna światowa świadczą o żywotności i ofiarności Polaków. Jak trafnie zauważa Hutnikiewicz: "Jedyną przestrzenią powieści jest pobojowisko" (1987: 191). Daje to wyobrażenie o tonacji utworu, którego akcja zaczyna się w zimie: na tle zamarłej natury autor rysuje grottgerowskie sceny, przypominające sytuację z opowiadania Rozdzióbią nas kruki, wrony... W makabrycznych okolicznościach giną kuzyni Salomei - bracia Rudeccy, komisarz Olbromski, tata Salomei. Opustoszały dwór w Rozdołach nękają kontrolnymi najściami i rewizjami rosyjscy żołnierze, a również szukający żywności, zdziczali powstańcy. Ranny książę Odrowąż zostaje oszczędzony poprzez okolicznych chłopów i trafia pod opiekę samotnej dziewczyny i zdziwaczałego sługi. Ideologiem powieści jest Hubert Olbromski. Gdy Salomea buntuje się przeciwko stworzeniu - w imię nadaremnie poświęcanego życia walczących i cywilów, komisarz rządu narodowego tłumaczy jej, Iż stworzenie było jedyną słuszną reakcją na panoszenie się "dziczy". Ponawianie prób, nawet kosztem krwawych ofiar, jest koniecznością dla upodlonego narodu, o ile pragnie on przetrwać. Z prozy Orzeszkowej pochodzi przejmująco rozwinięty w powieści motyw natury świadka historii. To tytułowa "wierna rzeka", która ukrywa dokumenty powstańcze, stając się skarbcem patriotycznej tradycji dla przyszłych pokoleń. Przyjmuje także świadectwo upokorzenia Salomei - kapitał, które wręczyła jej matka Józefa jako zadośćuczynienie doznanego zawodu... Historia klęski stworzenia podszyta jest społecznym anachronizmem - w obrazie sytuacji chłopów i obojętności magnaterii, nie angażującej się w walkę. Zwrócono uwagę na zwartą, przemyślaną kompozycję powieści. Część I, poświęcona wypadkom stworzenia, zazębia się z częścią II, przedstawiającą dzieje tragicznej miłości. Historia narodu warunkuje prywatne życie bohaterów, ucząc ich heroizmu i zapomnienia o sobie. Zarzucano autorowi, Iż w powieści o stworzeniu tyle miejsca zajął namiętny romans księcia i panny Brynickiej. Atakuje tu Żeromski podwójne tabu: obowiązującą w polskiej poezji normę intymności i obowiązek rezygnacji z uczucia (tak kobiety, jak mężczyzny), gdy ojczyzna w potrzebie. Narusza również stereotyp monumentalizacji stworzenia i powstańców (wszy - jedyna pamiątka po Olbromskim i jego towarzyszu); z drugiej strony utrwala go, podkreślając godność i heroizm Brynickiego, Olbromskiego, Odrowąża, a później również Salomei, dla których walka jest oczywistością. Łamiąc stereotypy, Żeromski odbudowuje je - na wyższym piętrze komplikacji (Adamczyk).
Walka z szatanem (1916) to powieściowa trylogia, złożona z trzech części: Nawracanie Judasza, Zamieć, Charitas. Tytułowy szatan znaczy zarówno ludzką nędzę, jak i metafizyczne zło, skłaniające ludzi do występków i zbrodni, popychające narody do wojen. Ryszard Nienaski (nazwisko wymowne, świadczące o wyjątkowości bohatera) jest następną edycją, uparcie powracającego w prozie Żeromskiego, samotnego społecznika, który tym wspólnie do walki z cierpieniem wyrusza mocno uzbrojony teoretycznie (syndykalizm). Nie dostrzega także sprzeczności między służbą socjalną a szczęściem osobistym. Przeżywa burzliwy, ale skończony happy endem romans z Xenią. Małżeństwo i prace reformatorskie Nienaskiego (pragnie on przekazać polskim robotnikom pod zarząd zakłady przemysłowe, wykupione od Niemców) znajdują nieoczekiwanie tragiczny finał. Nienaski ginie jako ofiara bandyckiego napadu. Egoizm pasuje się z miłosierdziem w dziejach metamorfozy starego grzesznika i sybaryty, pana Granowskiego (tata Xeni) - uczy się on mozolnie współczucia i poświęcenia dla innych. Pośród krwawych zdarzeń wojny samozaparcie Granowskiego nie uratuje dziecka, które sytuacja powierzył jego opiece. Finał tej powieści zdaje się świadczyć o przejściowym zwycięstwie pesymizmu egzystencjalnego w światopoglądzie autora. Dziwnym zrządzeniem losu ten piewca polskich ruchów narodowowyzwoleńczych, w Walce z szatanem negatywnie oceniał militarny wkład Polaków w dzieło odzyskania niepodległości. Zarzucał politykom oszukiwanie patriotycznym frazesem młodych, naiwnych ludzi. Krótkie dzieje wojaczki Włodzia Jasiołda, legionisty śmiertelnie rannego w starciu z oddziałem wroga, który umiera w myśl, Iż jego ofiara była daremna, odzwierciedlają daleko posuniętą rezerwę pisarza wobec mglistej jeszcze perspektywy wyzwolenia (Hutnikiewicz 1987: 204).
W okolicy powieści udanych i arcydzieł, Żeromski ma w swoim dorobku powieści słabsze, które ze względów ideologicznych (Dzieje grzechu 1908) albo artystycznych (Uroda życia 1912) spotkały się z kontrowersyjnym przyjęciem. Dzieje grzechu - historia degrengolady moralnej dziewczyny wyróżniającej się fizycznym i wewnętrznym pięknem przyjmowana była jako słowo rozpaczy autora po klęsce rewolucji 1905 r.: miała przedstawiać "pogrom idealizmu" (Feldman). Odczytywana była także jako odkrywcza powieść o rozdarciu każdej istoty ludzkiej pomiędzy dobrem a złem - w skutku jako afirmacja wolności człowieka i życia (Matuszewski). Uroda życia podejmowała zarysowany w opowiadaniu Echa leśne wątek renegactwa. Piotr Rozłucki, zruszczony syn powstańca z 1863 r., odnajduje własne polskie korzenie. Jego droga do odbudowania utraconej tożsamości utrudniona jest na skutek uczucia do Rosjanki Tatiany, która deprecjonuje wszystko, co polskie. Istotny w pozytywizmie i w twórczości Żeromskiego motyw mogiły powstańczej pojawia się we wstrząsającej scenie ekshumacji ojcowskich zwłok i zarazem "nawrócenia" Piotra. Słabo umotywowane efekty sensacyjne (zabicie polskiego zalotnika kolaboranta poprzez Tatianę) i utopijne pomysły (samolot jako cudowny wynalazek przyśpieszający wyzwolenie ojczyzny) psują artyzm powieści.
(Krystyna Kralkowska Gątkowska)
Zobacz także: LUDZIE BEZDOMNI ŻEROMSKIEGO, DRAMATY ŻEROMSKIEGO