Co znaczy POWIEŚĆ POLITYCZNA:
W momencie powojennym temat polityczny podlegał specjalnym manipulacjom ze strony decydentów, co musiało odcisnąć piętno na poezji krajowej. Historyczne fałsze zaciążyły nad słynnym Popiołem i diamentem Jerzego Andrzejewskiego. Poeta nie zdołał tu przedstawić rzetelnej debaty ideowej i programowej pomiędzy protagonistami, czego najwspanialszym odpowiednikiem jest rozmowa komunisty Szczuki i nieufnego wobec władzy opartej na sile sowieckiej armii, socjalisty Kalickiego. Dyskusja przeobraża się w monolog wewnętrzny Szczuki, z którym wyraźnie sympatyzuje odautorski narrator, a to znosi równorzędność obu bohaterów. Ciekawiej zaprezentowana została typowa dla prozy Andrzejewskiego problematyka moralna: konflikt pomiędzy pragnieniami jednostki a imperatywem wierności (Maciek Chełmicki), sprawa odpowiedzialności za gesty dokonane pod naciskiem zbrodniczego mechanizmu (kwestia adwokata Kosseckiego). I tu jednak wyraźne są ingerencje ideologiczne (pod wpływem krytyków Andrzejewski przebudował wątek Kosseckiego, tłumacząc załamanie bohatera w obozie obciążeniami klasowymi). Propagandowe serwituty w sposób specjalny zaciążyły na prozie o tematyce politycznej w momencie socrealizmu (na przykład Obywatele K. Brandysa, Władza T. Konwickiego, zobacz Powieść socrealistyczna).
Za replikę na Popiół i diament można uznać powieść Czesława Miłosza Zdobycie władzy. W utworze o luźnej, epizodycznej konstrukcji poeta ukazał mechanizm instalacji władzy komunistycznej w Polsce, opierający na ubezwłasnowolnieniu społeczeństwa siłą i strachem. Na pierwszy plan wysunął Miłosz bohaterów inteligenckich, ukazując złożone motywacje prowadzące do wymuszonej zgody na narzucony porządek (tu powieść koresponduje ze słynnym traktatem, Zniewolonym umysłem). Uwagę warto także zwrócić na perypetie Michała Kamińskiego, prawicowego działacza politycznego i ideologa (postać wzorowana na Bolesławie Piaseckim), który ostatecznie otrzymuje zgodę na utworzenie organizacji działającej w ramach nowego ustroju. Rozmowa oficera UB, Wolicy, i Kamińskiego odsłania podobieństwa dwu z pozoru przeciwstawnych ideologii. Stalinowski komunizm i skrajny nacjonalizm łączy kult siły i ideał wodza - różnice programowe okazują się daleko mniej ważne.
Przełom roku 1956 sprzyjał wystąpieniu w prozie krajowej tak zwany nurtu rozrachunkowego. Zaliczane doń utwory przeznaczone zostały analizie systemów funkcjonowania ustroju totalitarnego i wpływowi ideowego dyktatu na świadomość jednostki. Rzetelność takiej analizy pozostawała jednak w ścisłym związku z ograniczeniami nakładanymi poprzez sytuację polityczną - krytyka mogła dotyczyć wyłącznie okresu "błędów i wypaczeń", a i to w ograniczonym zakresie. W Matce Królów Kazimierza Brandysa uległych wobec władzy, cedujących na partię swoją wrażliwość moralną i prawo do wyborów politycznych, intelektualistów okresu stalinowskiego uosabia Wiktor Lewen. Z losami tej postaci skontrapunktowane zostały dzieje Łucji Władca, prostej kobiety, która zachowuje godność, działając naturalnymi odruchami i etyką chrześcijańską.
Charakterystyczne, Iż popaździernikowa powieść rozliczeń ze stalinizmem chętnie korzystała z kostiumu egzotyki bądź historycznego. Wynikało to tyleż z dążeń do uniwersalizacji, co z wymijania cenzorskich ograniczeń. Opisując w Pojedynku fenomen władzy autokratycznej i system przewrotów politycznych, Jan Józef Szczepański zlokalizował akcję powieści w fikcyjnej republice "bananowej". W dwu powieściowych parabolach - Ciemności kryją ziemię i Bramy raju - Andrzejewski rozważał zaś los funkcjonariusza gwałtem wcielającego w życie utopijny ład i sam status utopii, przedstawionej jako projekcja ludzkich marzeń i namiętności. W następnej dekadzie temat rozliczeń z okresem stalinowskim podjęli inni pisarze, należący zresztą do w najwyższym stopniu dyspozycyjnych. Odpowiednikiem Bołdyn Jerzego Putramenta, interpretowany jako utwór o genezie i następstwach "kultu jednostki". Tytułowy bohater, dowódca partyzanckiego oddziału, jest autokratą zniewolonym poprzez swoją legendę. Charakterystyczne przy tym, Iż Putrament mocno podkreśla także pozytywne aspekty wodzowskiego mitu, który stanowi realne oparcie w walce. Równie rzetelne okazały się analizy przedstawione w powieściach autorów emigracyjnych bądź opublikowanych na Zachodzie, na przykład Zatrzymany do wyjaśnienia Stanisława Wygodzkiego, Towarzysze z bezpieczeństwa Andrzeja Chciuka, powieści Tomasza Stalińskiego (pseud. Stefana Kisielewskiego).
Uwarunkowania zewnątrzliterackie sprawiły, Iż szczególnie udane realizacje powieści politycznej rozumianej jako odmiana gatunkowa można znaleźć właśnie w poezji emigracyjnej. Na uwagę zasługuje w szczególności twórczość Józefa Mackiewicza. Zdeklarowany antykomunista uważał się w pierwszej kolejności za dziennikarza. Jego powieści nie są jednak zbeletryzowanym wykładem autorskich poglądów. Przeciwnie, debata na tematy ideowe i polityczne toczy się tu pomiędzy postaciami, zaś z ich równoprawnych głosów powstaje ogromny polemiczny traktat, który narrator kontrapunktuje relacją dotyczącą biegu wydarzeń.
W rezultacie wydarzenia historyczne w powieściach Mackiewicza biegną z wyjątkiem wyborów, postaw, diagnoz poszczególnych bohaterów. Człowiek staje się obiektem dziejów, które wymknęły mu się z rąk. Nawet w najwyższym stopniu przenikliwa diagnoza nie pozwala uniknąć następstw biegu historii. Klęskę ponoszą zarówno postaci, które poddają się "dziejowej konieczności", jak także ci, którzy trwają przy swoich przekonaniach. Pierwsi przegrywają w sensie politycznym, bo dążenie, aby zostać partnerem komunistów, okazuje się najkrótszą drogą do katastrofy (losy Karola w Drodze donikąd, polityka dowództwa AK w Nie trzeba głośno mówić). Nie przewidzieli oni, sugeruje poeta, Iż Sowieci z nikim diologu prowadzić nie będą. W skutku zakładany "kompromis" okazuje się także zgodą na kłamstwo, co znaczy klęskę egzystencjonalną. Tym, co w ostatecznym rachunku zdobywają bohaterzy broniący własnej autonomii, jest zaś gorzka świadomość tragizmu, znalezienia się w wypadku bez wyjścia (tak kończy się Droga donikąd). Gdyż to jest świadomość nader boląca, narrator wzdryga się przed oceną tych, którzy podjęli współpracę z Sowietami. Dotyczy to jednak bohaterów poddanych dyktatowi historii, nie zaś - polityków. W ocenie tych ostatnich Mackiewicz pozostaje bezwzględny. Wedle pisarza głównym elementem wpływającym na bieg wydarzeń w XX stuleciu są postępy komunizmu, którym sprzyjały błędy polityków walczących z bolszewizmem. Mackiewicz krytycznie oceniał postawę Piłsudskiego, który większego zagrożenia dla odradzającej się Polski dopatrzył się w programie białych generałów niż w Sowietach (Lewa wolna). Wskazywał na błędy Niemców, którzy podejmując wojnę z narodami Rosji, dostarczyli Stalinowi poważnych argumentów propagandowych. Aliantom zachodnim wypomniał zdradę narodów Europy Wschodniej i antykomunistycznie ukierunkowanych środowisk rosyjskich (Kontra, Nie trzeba głośno mówić). Przywódcom rządu emigracyjnego i państwa podziemnego zarzucał spoglądanie na bieg wydarzeń z perspektywy Warszawy i zagrożenia hitlerowskiego i uleganie naciskom sojuszników, co zdecydowało o wyborze błędnej strategii wobec Sowietów. Pod naporem wydarzeń na Wileńszczyźnie, gdzie autor umieścił akcję swoich głownych powieści, kruszeje także bliska Mackiewiczowi "idea krajowa", w przekonaniu której region ten miał się stać domeną wielokulturowej i wieloetnicznej wspólnoty. Wojna znakomicie sprzyja triumfom ideologii nacjonalistycznych, które zresztą ułatwiają efekt komunistom. Bohaterzy zaś są zmuszani do opowiedzenia się po którejś ze stron konfliktu, a aczkolwiek próbują się uchylić narzucanemu wyborowi, doświadczają, jak potężną bronią w rękach samozwańczych stróżów recenzji publicznej są pomówienia czy plotki, które - aczkolwiek nie mają pokrycia w rzeczywistej postawie obwinionego - kształtują jego wizerunek w społecznym odbiorze. System tego procesu najpełniej Mackiewicz przedstawił w kwestii pułkownika Miasojedowa. Doświadczył go zresztą osobiście, będąc oskarżany o sympatie profaszystowskie i współpracę z okupantem hitlerowskim.
W poezji krajowej natomiast odziedziczony z dwudziestolecia wzorzec powieści politycznej etapowo okazywał się coraz mniej funkcjonalny. Zdecydowała o tym - oprócz kwestii związanych cenzurą i autocenzurą - ewolucja prozy, a w szczególności upadek prestiżu tradycyjnego narratora. Znamienna z tego względu jest Miazga Andrzejewskiego, gdzie ambitnie zakrojona diagnoza społeczno polityczna znajduje słowo w rozpadzie konwencji i hybrydyzacji gatunku (zobacz Powieść eksperymentalna). W najciekawszych utworach krajowych sprawy polityczne bywają podporządkowywane problematyce moralnej, antropologicznej, psychologicznej czy uniwersalnym zagadnieniom filozoficznym. Kryzys powieści politycznej oznacza tu zwrot ku paraboli, parodii różnych odmian oficjalnego dyskursu (na przykład Apelacja Andrzejewskiego, Trenda Tre Ryszarda Schuberta, Wolna Trybuna Chrystiana Skrzyposzka), powieści - "brulionu" (na przykład Nierzeczywistość Kazimierza Brandysa), grotesce (utwory Tadeusza Konwickiego, Obłęd Jerzego Krzysztonia), i tym podobne Można tu w pełni zasadnie mówić o powieści politycznej rozumianej jako odrębna odmiana gatunku.
(Krzysztof Uniłowski)
Zobacz także: DRUGI OBIEG; Literatura POLITYCZNA; NOWA FALA; Literatura PO ROKU 1989; ZNIEWOLONY UMYSŁ MIŁOSZA
Za replikę na Popiół i diament można uznać powieść Czesława Miłosza Zdobycie władzy. W utworze o luźnej, epizodycznej konstrukcji poeta ukazał mechanizm instalacji władzy komunistycznej w Polsce, opierający na ubezwłasnowolnieniu społeczeństwa siłą i strachem. Na pierwszy plan wysunął Miłosz bohaterów inteligenckich, ukazując złożone motywacje prowadzące do wymuszonej zgody na narzucony porządek (tu powieść koresponduje ze słynnym traktatem, Zniewolonym umysłem). Uwagę warto także zwrócić na perypetie Michała Kamińskiego, prawicowego działacza politycznego i ideologa (postać wzorowana na Bolesławie Piaseckim), który ostatecznie otrzymuje zgodę na utworzenie organizacji działającej w ramach nowego ustroju. Rozmowa oficera UB, Wolicy, i Kamińskiego odsłania podobieństwa dwu z pozoru przeciwstawnych ideologii. Stalinowski komunizm i skrajny nacjonalizm łączy kult siły i ideał wodza - różnice programowe okazują się daleko mniej ważne.
Przełom roku 1956 sprzyjał wystąpieniu w prozie krajowej tak zwany nurtu rozrachunkowego. Zaliczane doń utwory przeznaczone zostały analizie systemów funkcjonowania ustroju totalitarnego i wpływowi ideowego dyktatu na świadomość jednostki. Rzetelność takiej analizy pozostawała jednak w ścisłym związku z ograniczeniami nakładanymi poprzez sytuację polityczną - krytyka mogła dotyczyć wyłącznie okresu "błędów i wypaczeń", a i to w ograniczonym zakresie. W Matce Królów Kazimierza Brandysa uległych wobec władzy, cedujących na partię swoją wrażliwość moralną i prawo do wyborów politycznych, intelektualistów okresu stalinowskiego uosabia Wiktor Lewen. Z losami tej postaci skontrapunktowane zostały dzieje Łucji Władca, prostej kobiety, która zachowuje godność, działając naturalnymi odruchami i etyką chrześcijańską.
Charakterystyczne, Iż popaździernikowa powieść rozliczeń ze stalinizmem chętnie korzystała z kostiumu egzotyki bądź historycznego. Wynikało to tyleż z dążeń do uniwersalizacji, co z wymijania cenzorskich ograniczeń. Opisując w Pojedynku fenomen władzy autokratycznej i system przewrotów politycznych, Jan Józef Szczepański zlokalizował akcję powieści w fikcyjnej republice "bananowej". W dwu powieściowych parabolach - Ciemności kryją ziemię i Bramy raju - Andrzejewski rozważał zaś los funkcjonariusza gwałtem wcielającego w życie utopijny ład i sam status utopii, przedstawionej jako projekcja ludzkich marzeń i namiętności. W następnej dekadzie temat rozliczeń z okresem stalinowskim podjęli inni pisarze, należący zresztą do w najwyższym stopniu dyspozycyjnych. Odpowiednikiem Bołdyn Jerzego Putramenta, interpretowany jako utwór o genezie i następstwach "kultu jednostki". Tytułowy bohater, dowódca partyzanckiego oddziału, jest autokratą zniewolonym poprzez swoją legendę. Charakterystyczne przy tym, Iż Putrament mocno podkreśla także pozytywne aspekty wodzowskiego mitu, który stanowi realne oparcie w walce. Równie rzetelne okazały się analizy przedstawione w powieściach autorów emigracyjnych bądź opublikowanych na Zachodzie, na przykład Zatrzymany do wyjaśnienia Stanisława Wygodzkiego, Towarzysze z bezpieczeństwa Andrzeja Chciuka, powieści Tomasza Stalińskiego (pseud. Stefana Kisielewskiego).
Uwarunkowania zewnątrzliterackie sprawiły, Iż szczególnie udane realizacje powieści politycznej rozumianej jako odmiana gatunkowa można znaleźć właśnie w poezji emigracyjnej. Na uwagę zasługuje w szczególności twórczość Józefa Mackiewicza. Zdeklarowany antykomunista uważał się w pierwszej kolejności za dziennikarza. Jego powieści nie są jednak zbeletryzowanym wykładem autorskich poglądów. Przeciwnie, debata na tematy ideowe i polityczne toczy się tu pomiędzy postaciami, zaś z ich równoprawnych głosów powstaje ogromny polemiczny traktat, który narrator kontrapunktuje relacją dotyczącą biegu wydarzeń.
W rezultacie wydarzenia historyczne w powieściach Mackiewicza biegną z wyjątkiem wyborów, postaw, diagnoz poszczególnych bohaterów. Człowiek staje się obiektem dziejów, które wymknęły mu się z rąk. Nawet w najwyższym stopniu przenikliwa diagnoza nie pozwala uniknąć następstw biegu historii. Klęskę ponoszą zarówno postaci, które poddają się "dziejowej konieczności", jak także ci, którzy trwają przy swoich przekonaniach. Pierwsi przegrywają w sensie politycznym, bo dążenie, aby zostać partnerem komunistów, okazuje się najkrótszą drogą do katastrofy (losy Karola w Drodze donikąd, polityka dowództwa AK w Nie trzeba głośno mówić). Nie przewidzieli oni, sugeruje poeta, Iż Sowieci z nikim diologu prowadzić nie będą. W skutku zakładany "kompromis" okazuje się także zgodą na kłamstwo, co znaczy klęskę egzystencjonalną. Tym, co w ostatecznym rachunku zdobywają bohaterzy broniący własnej autonomii, jest zaś gorzka świadomość tragizmu, znalezienia się w wypadku bez wyjścia (tak kończy się Droga donikąd). Gdyż to jest świadomość nader boląca, narrator wzdryga się przed oceną tych, którzy podjęli współpracę z Sowietami. Dotyczy to jednak bohaterów poddanych dyktatowi historii, nie zaś - polityków. W ocenie tych ostatnich Mackiewicz pozostaje bezwzględny. Wedle pisarza głównym elementem wpływającym na bieg wydarzeń w XX stuleciu są postępy komunizmu, którym sprzyjały błędy polityków walczących z bolszewizmem. Mackiewicz krytycznie oceniał postawę Piłsudskiego, który większego zagrożenia dla odradzającej się Polski dopatrzył się w programie białych generałów niż w Sowietach (Lewa wolna). Wskazywał na błędy Niemców, którzy podejmując wojnę z narodami Rosji, dostarczyli Stalinowi poważnych argumentów propagandowych. Aliantom zachodnim wypomniał zdradę narodów Europy Wschodniej i antykomunistycznie ukierunkowanych środowisk rosyjskich (Kontra, Nie trzeba głośno mówić). Przywódcom rządu emigracyjnego i państwa podziemnego zarzucał spoglądanie na bieg wydarzeń z perspektywy Warszawy i zagrożenia hitlerowskiego i uleganie naciskom sojuszników, co zdecydowało o wyborze błędnej strategii wobec Sowietów. Pod naporem wydarzeń na Wileńszczyźnie, gdzie autor umieścił akcję swoich głownych powieści, kruszeje także bliska Mackiewiczowi "idea krajowa", w przekonaniu której region ten miał się stać domeną wielokulturowej i wieloetnicznej wspólnoty. Wojna znakomicie sprzyja triumfom ideologii nacjonalistycznych, które zresztą ułatwiają efekt komunistom. Bohaterzy zaś są zmuszani do opowiedzenia się po którejś ze stron konfliktu, a aczkolwiek próbują się uchylić narzucanemu wyborowi, doświadczają, jak potężną bronią w rękach samozwańczych stróżów recenzji publicznej są pomówienia czy plotki, które - aczkolwiek nie mają pokrycia w rzeczywistej postawie obwinionego - kształtują jego wizerunek w społecznym odbiorze. System tego procesu najpełniej Mackiewicz przedstawił w kwestii pułkownika Miasojedowa. Doświadczył go zresztą osobiście, będąc oskarżany o sympatie profaszystowskie i współpracę z okupantem hitlerowskim.
W poezji krajowej natomiast odziedziczony z dwudziestolecia wzorzec powieści politycznej etapowo okazywał się coraz mniej funkcjonalny. Zdecydowała o tym - oprócz kwestii związanych cenzurą i autocenzurą - ewolucja prozy, a w szczególności upadek prestiżu tradycyjnego narratora. Znamienna z tego względu jest Miazga Andrzejewskiego, gdzie ambitnie zakrojona diagnoza społeczno polityczna znajduje słowo w rozpadzie konwencji i hybrydyzacji gatunku (zobacz Powieść eksperymentalna). W najciekawszych utworach krajowych sprawy polityczne bywają podporządkowywane problematyce moralnej, antropologicznej, psychologicznej czy uniwersalnym zagadnieniom filozoficznym. Kryzys powieści politycznej oznacza tu zwrot ku paraboli, parodii różnych odmian oficjalnego dyskursu (na przykład Apelacja Andrzejewskiego, Trenda Tre Ryszarda Schuberta, Wolna Trybuna Chrystiana Skrzyposzka), powieści - "brulionu" (na przykład Nierzeczywistość Kazimierza Brandysa), grotesce (utwory Tadeusza Konwickiego, Obłęd Jerzego Krzysztonia), i tym podobne Można tu w pełni zasadnie mówić o powieści politycznej rozumianej jako odrębna odmiana gatunku.
(Krzysztof Uniłowski)
Zobacz także: DRUGI OBIEG; Literatura POLITYCZNA; NOWA FALA; Literatura PO ROKU 1989; ZNIEWOLONY UMYSŁ MIŁOSZA
- Co znaczy POWIEŚĆ:
- Porównanie nowoczesnej prozy zapoczątkował w poezji polskiej Ignacy Krasicki utworem Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776). Wkrótce potem powstały liczne teksty innych autorów. Kanwą powieści powieść polityczna co znaczy.
- Krzyżówka POWIEŚĆ EKSPERYMENTALNA:
- Dlaczego we współczesnej poezji nasiliły się po roku 1956. Wiodącą rolę odgrywali tu starsi pisarze, nawiązujący do dokonań z lat 30. Ważnym bodźcem była także recepcja obcych innowatorów, tworząca powieść polityczna krzyżówka.
- Co to jest POEZJA NA PRZEŁOMIE WIEKÓW:
- Jak lepiej przełomie wieków jest suplementem hasła Macieja Meleckiego Literatura po roku 1994, aczkolwiek łatwo będzie można się przekonać, Iż daleko wykracza poza zwyczajne ramy dopowiedzenia. Rozczarowanie powieść polityczna co to jest.
- Słownik POLICJA MROŻKA:
- Kiedy pierwszym dramatem Sławomira Mrożka. Napisana w 1958 r., znana jest także pod tytułem Policjanci. Akcja dramatu toczy się w nieokreślonym państwie, rządzonym poprzez Infanta i jego wuja regenta powieść polityczna słownik.
- Czym jest POWIEŚCI REYMONTA:
- Od czego zależy Reymont debiutował naturalistycznymi nowelami z życia wsi: Zgon (1893), Zawierucha i Suka (1894). Wkrótce później opublikował reportaż Pielgrzymka na Jasną Górę (1895). W opowiadaniach ujawnił powieść polityczna czym jest.
Czym jest powieść polityczna znaczenie w Motywy literatura P .
