Definicja POWIEŚĆ KATASTROFICZNA

Co znaczy POWIEŚĆ KATASTROFICZNA: Ciekawe, Iż wszystkie polskie w najwyższym stopniu znaczne teksty katastroficzne powstały około 1925 r. Zwiastowały kres aktualnej cywilizacji, a w szczególności - kultury europejskiej, zdegenerowanej, wyczerpanej albo dodatkowo zagrożonej "czerwoną" (komunistyczną) rewolucją bądź "żółtym" (azjatyckim, chińskim) niebezpieczeństwem. Inspiracją dla autorów, którzy dopracowali się własnych diagnoz i oryginalnych formuł katastrofizmu były książki wpływowych filozofów i socjologów (takich jak na przykład Untergang des Abendlandes Spenglera czy Upadek cywilizacji zachodniej Znanieckiego), okrutne doświadczenia rewolucji sowieckiej czy przekonanie o bliskim końcu bacznie obserwowanych zachodnich demokracji. Pewne zjawiska polityczne i socjalne międzywojennej Polski zostają także sportretowane, w szczególności w tekstach Stanisława Ignacego Witkiewicza.
Wesele hrabiego Orgaza Romana Jaworskiego to powieść groteskowo parodyjna, traktująca z ironicznym dystansem zarówno problematykę, jak i przebrzmiałą stylistykę Młodej Polski. Biorąc w nawias wszystkie opisywane wartości i zastane konwencje artystyczne, autor bawi się ich czysto estetyczną grą, nie angażując swego autorytetu po żadnej stronie. Akcja powieści rozgrywa się w Toledo w 1921 r. By powstrzymać mechanizmy "odrętwienia kultury europejskiej", "zatrzymania historii", amerykański dorobkiewicz, Yetmeyer, zamierza zorganizować "zbawczy Hamburg, z którego narodzi się cud". Ma to być baletowe misterium wzorowane na słynnym obrazie El Greca "Pogrzeb hrabiego Orgaza" - z tym, Iż widowisko o ambicjach uzdrowicielskich wobec obumierającej kultury pokaże "Wesele hrabiego Orgaza". Choreografem przedstawienia będzie uciekinier z rewolucyjnej Rosji. Yetmeyer pragnie ratować Europę, czerpiąc natchnienie z mitu i posługując się istniejącymi środkami przekazu i nowoczesnymi przejawami kultury masowej i życia politycznego (prasa, meetingi, Przedśmiertelny Dancing). Na marginesie tych działań, dowodzących ufności w zbawczą siłę kulturalnej tradycji i nowych jej form, przewija się myśl o tym, Iż dotychczasowy majątek sztuki, posiadającej ustaloną wartość handlową albo muzealną, działa obezwładniająco na twórczą wyobraźnię jednostki, która ma artystyczne aspiracje. I oto antagonistą pomysłodawcy misterium okazuje się Havemeyer, który chce ocalić Europę odmiennie - spodziewa się, Iż zamykając dostęp do dóbr kultury i zdobyczy zachodniej cywilizacji zmusi pasywnych Europejczyków do spontanicznego tworzenia. Przy okazji pasowania się owych dwóch koncepcji ulegają kompromitacji wszelakie znane z historii mity zaradcze, zarówno Ex Oriente lux - wschodni ideał życia kontemplacyjnego, jak i wezwanie faszystów do bezwzględnej brutalności, czy w szczególności aluzja do polskiego mesjanizmu i mediacyjnej roli Polski między Wschodem a Zachodem.
Ostatecznie zbawcze misterium nie dochodzi do skutku, niektórzy jego uczestnicy giną; być może katastrofa nie tylko grozi Europie, może już się dokonała. Autor nie ukazuje przebiegu finalnej katastrofy w powieści. Dwuznaczna dedykacja utworu przypisana jest "Mądrym Indianom, którzy z pogromu cywilizacji ocaleli jeszcze". Charakterystyczny dla groteski, bezceremonialny i degradujący swój element sposób przedstawienia skutkuje, Iż czytelnik nie odczuwa współczucia ani dla ofiar klęski, ani dla wartości, które giną (albo już przestały istnieć).
Następna katastroficzna groteska polska to Niepracujący Lucyfer pióra futurysty Aleksandra Wata. Zawiera dziesięć opowiadań (na przykład Niech żyje Europa!, Żyd wieczny tułacz, Prima Aprilis). Tytułowy szatan, odarty z romantycznej i młodopolskiej powagi, patosu, heroizmu, ukazuje się w trywialnych dekoracjach powszedniego dnia ogromnych miast europejskich, pozbawiony dotychczasowej misji. Oryginalny pomysł Wata bazuje na przedstawieniu metamorfozy starego, szacownego mitu w mit obecny, odpowiadający współczesnym uwarunkowaniom. Dawny patron intelektualnego buntu wciela się w filmową postać kreowaną poprzez Chaplina, w "anarchistę tańczącego z maszyną". Symbolizuje spontaniczną potrzebę cudu i marzenia, drzemiącą w mieszkańcach zachodnich metropolii. Poszczególne opowiadania parodiują odczuwalny ówcześnie lęk przed rewolucją społeczną, inwazją Azji na Europę, spiskiem syjonistycznym, a również eskapizm programów zalecających ucieczkę od cywilizacji jako panaceum na dolegliwości współczesności. Niepracujący Lucyfer wyraża krytyczny relacja autora do pragmatycznych postaw, instrumentalnego traktowania ludzi i rzeczy, pochwala dystans ironiczny wobec świata i dysonanse wywoływane poprzez marzenie cudowności w nazbyt uporządkowanych realiach. Cała ta antologia współczesnych lęków, zagrożeń i tęsknot osadzona jest w pełnej dystansu tonacji groteskowej.
Najwybitniejszym artystą polskiej powieści katastroficznej był na pewno Stanisław Ignacy Witkiewicz, samodzielny myśliciel i awangardowy twórca. Wypracował własny unikalny styl i mimo sięgania do obiegowych "straszaków" popularnego katastrofizmu, takich jak: rewolucja niwelistyczna (likwidująca wszelakie różnice w społeczeństwie), zagrożenie żydowskie, zalew Europy poprzez skośnookich przybyszów z Azji, mechanizacja życia, nuda, syte zbydlęcenie - również swoją oryginalną problematykę katastroficzną. Twórczo zaadaptował treści dekadenckiego nurtu Młodej Polski, wiążąc motyw twórcy improduktywa, potrzebującego niezwykłych podniet (perwersyjnej erotyki, narkotyków, swoistego spirytualizmu i wojującego estetyzmu), z tematem zaniku indywidualności i wynikającej z tego faktu zagłady europejskiej kultury. Typowi dla obu jego powieści "artyści bez formy i bez dzieł zakończonych" jako jedyni są świadomi zbliżającego się kresu, nie robiąc zresztą nic, aby mu przeciwdziałać. Problem ten staje się treścią ich wewnętrznych monologów i dyskusji z przyjaciółmi. Nadrzędną kategorią poetyki powieści Witkacego jest ekspresjonistyczna groteska, źródło i siła napędowa wszechobecnej intelektualnej gry, będącej narzędziem weryfikowania postaw i wartości.
Autor posługuje się pastiszem, parodią, pamfletem, karykaturą, czasem przemawia tonem serio. Bohaterzy - niektórzy artyści, tropiciele "metafizycznej tajemnicy istnienia", widzą własne dramaty w podwójnej perspektywie: przeżywając je w aurze patetycznego cierpienia i jednocześnie dystansując się od nich zimną, zabójczą ironią. Tego rodzaju chwyt jest destrukcyjny wobec żadnych - unicestwionych już czy mogących się odrodzić - wartości. Katastrofa - zarówno indywidualna, jak i grupowa, socjalna - musi być definitywna. Polska jest terenem akcji obu powieści. Czas akcji - to II połowa XX w. albo jego schyłek. W Pożegnaniu jesieni "ginącym światem" wstrząsają wewnętrzne, polityczne i socjalne konflikty. Jego bohater Anastazy Bazakbal, ginie przypadkiem, pojmany w trakcie przekraczania granicy, jednakże lider niwelistycznego przewrotu, aktualny komisarz spraw wewnętrznych, Sajetan Tempe, jest jego przyjacielem z dzieciństwa.
W Nienasyceniu dzieje się inwazja najeźdźców ze Wschodu, którzy dokonują radykalnej przemiany nastrojów socjalnych bez wykorzystania przemocy - cudowne pigułki Murti Binga przeobrażają opornych tubylców w potulne bezmyślne, zunifikowane stado. Kluczowy bohater tej powieści, Genezyp Kapen pada ofiarą tej masowej terapii zobojętnienia, z adiutanta niefortunnego Wodza obrońców państwie, Kocmołuchowicza, przedzierzgając się w "umiarkowanego katatonika".
Każda z opisanych katastrof prowadzi w rezultacie do zamachu na indywidualność człowieka, zaś unicestwienie indywidualności równoznaczne jest z zanikiem przeżyć metafizycznych, umiejętności dziwienia się metafizycznej tajemnicy bytu. Zniknięcie jednostki, (rozpoznającej w sobie istnienie poszczególne, jedyne, mimo Iż "złożona jest" z wielości przeżyć, doznań, wrażeń), a z nią - sztuki, religii, filozofii, unicestwi kulturę. Szczęśliwe, syte, zuniformizowane społeczeństwo przyszłości (po nieuniknionych przewrotach polityczno społecznych) potrafi idealnie obyć się bez tych przeżytków dawnej historii. W przeszłościowych, historiozoficznych wizjach Witkacego przeglądają się współczesne mu zamachy stanu, pierwsze totalitarne dyktatury XX w., których wykluwanie się obserwuje i opatruje swoim komiczno gorzkim komentarzem.
Niezwykłość katastroficznych tekstów Witkacego bazuje z jednej strony na konsekwencji jego odmiany katastrofizmu, którego nie łagodzi postawa dystansu czy atmosfera bufonady, z drugiej strony niecodzienna sprawność intelektualna i erudycja filozoficzna wszystkich jego bohaterów, dyskutujących kompetentnie z Carnapem, Corneliusem czy Chwistkiem, co w połączeniu ze skandalicznością erotycznych przygód bohaterów, naturalistyczną jaskrawością rewolucyjnej wojennej "rzeźni" i artystowskimi tęsknotami męskich postaci złożona jest na ekspresjonistyczną kakofonię sprzecznych stylów, tonacji, zachowań. Językowa wynalazczość Stanisława Ignacego Witkiewicza i jego wizjonerski rozmach łamie wszystkie dotąd obowiązujące reguły literackie. Ta unikatowa witalność formy pozostaje w paradoksalnej opozycji do obrazów "zmierzchu Zachodu", uwiądu, zagłady indywidualności i kultury, będących jego treścią.
Powieść futurysty Brunona Jasieńskiego pt. Palę Paryż była drukowana po francusku na łamach "Humanite", w 1929 ukazało się polskie wyjaśnienie. Autor kontynuuje w tej powieści swój poprzedni styl futurystyczno ekspresjonizujący. Własną strukturą nawiązuje ona do mniej znanej w jego dorobku mikropowieści Nogi Izoldy Morgan. Utwór mistyfikujący zagrożenie cywilizacji dla swojego artysty, przedstawia dzieje "buntu maszyn", rewoltę rzeczy. Obawa przed skutkami mechanizmów alienacyjnych kulminuje w potrzebie obrony zagrożonej indywidualności mieszkańców zurbanizowanego i zmechanizowanego środowiska. W ten groteskowy sposób zastanawiająco inicjalnie futuryzm zdobywa się na dystans wobec mitów, które sam stworzył, weryfikuje zasadność własnego entuzjazmu wobec uprzemysłowienia i tempa życia cywilizacji XX w.
Palę Paryż symbolizuje zagładę europejskiej formacji cywilizacyjnej i kulturowej w obrazie zarażonego dżumą, wymierającego Paryża. Nie jest przypadkiem, Iż ekwiwalentem zdegenerowanej Europy autor czyni Paryż - kwintesencją (znienawidzonej poprzez lewicę) mieszczańskiej kultury. Katastrofizm Jasieńskiego jest zatem wybitnie "upolityczniony". Zarazę sprowadził na Paryż mszczący się za własne (klasowe) krzywdy robotnik Pierre. Sam zresztą padnie ofiarą rozpętanej poprzez siebie epidemii. Zaraza zniszczy całą ludność metropolii - prócz uwięzionych w swoich "gettach" robotników. Ocaleją także dobra materialne i narzędzia produkcji, tak, aby po dopełnieniu się wyroku sprawiedliwości dziejowej, zwycięscy rewolucjoniści mogli zbudować nową, lepszą rzeczywistość. Rewolucyjny proletariat zastąpi wartości unicestwionej formacji kapitalistycznej swoimi, których zrealizowanie zagwarantuje robotnicze kraj. Ta okrutna, bezkompromisowa wizja zagłady starego świata, spowodowała wydalenie komunizującego autora z Francji. Palę Paryż to apokaliptyczna groteska zestawiająca kontrastowe wypowiedzi (na przykład sprawozdawczy z metaforycznym), mieszająca język poetycki z żargonem urzędowym, język propagandy ze stylem brukowej, sensacyjnej prasy. Mimo pewnej schematyczności dowodzi autorskiego talentu.
(Krystyna Kralkowska Gątkowska)
Zobacz także: DRAMAT WITKACEGO, FUTURYZM