Definicja POEZJA ŚWIECKA

Co znaczy POEZJA ŚWIECKA: Zwyczaj rozróżniania w obrębie naszego piśmiennictwa średniowiecznego dwóch jego nurtów tematycznych - religijnego i świeckiego - zadomowił się na dobre w podręcznikach i opracowaniach historycznoliterackich. Podtrzymał go dopiero co Maciej Włodarski, opracowując na nowo w serii Biblioteki Narodowej tomik Polskiej literaturze świeckiej XV wieku. W praktyce (lekturowej czy badawczej) kwestia jednak znacząco się komplikuje. Do którego z nurtów - religijnego czy świeckiego - zaliczyć na przykład Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią, utwór nie związany wprawdzie bezpośrednio z liturgiczną czy duszpasterską aktywnością Kościoła, lecz napisany przecież poprzez duchownego, rozpoczynający się apostrofą do "Gospodzina wszechmogącego" i - co główne - kompletnie podporządkowujący życie i ziemskie kwestie człowieka perspektywie chrześcijańskiej eschatologii i moralności? Tego rodzaju pograniczne, "religijno świeckie" przypadki Teresa Michałowska zaliczyła w swym Średniowieczu do twórczości "kręgu przykościelnego". Z nieostrości szablonowych rozróżnień zdawał sobie sprawę również autor wspomnianej antologii, uznając za "świeckie" wszystkie polskie utwory wierszowane XV stulecia niezależnie od "wierszy pełniących funkcję liturgiczną i poświęconych tematom ściśle religijnym". Jak z tego wynika, kategoria "świeckości" użytkowana odnosząc się do literatury średniowiecznej jest o sporo bardziej pojemna (a co za tym idzie bardziej enigmatyczna) aniżeli w rozumieniu dzisiejszym; za "świeckie" uznaje się wszystkie ówczesne utwory nie posiadające charakteru ściśle religijnego. Dotyczy to oczywiście również średniowiecznej literaturze "świeckiej" w języku łacińskim, która, jak zauważa Tadeusz Witczak, "była wówczas "świecką" o tyle, o ile nie wprost służyła doktrynie i praktykom religijnym". Pierwociny tak rozumianej łacińskiej literaturze świeckiej wiążą się w Polsce z przejętym wspólnie z chrześcijaństwem zwyczajem umieszczania okolicznościowych napisów (inskrypcji) na budowlach, dziełach sztuki i przedmiotach użytkowych. Nie wszystkim nadawano formę wierszowaną, artystyczną, w szczególności gdy chodziło o upamiętnienie wybitnej postaci czy możnego fundatora. Wymieńmy przykładowo epitafium na sarkofagu Bolesława Chrobrego w katedrze poznańskiej czy inskrypcje wyryte na tympanonach kościołów we Wrocławiu, Bytomiu, Strzelnie. Najstarsze zabytki epigrafiki przetrwały jednak szczątkowo, a ich ścisłe datowanie nie zawsze jest możliwe.
W tej sytuacji za najdawniejszy zabytek łacińskiej literaturze świeckiej w Polsce wypada uznać wierszowane wstawki w Kronice Galla Anonima: tak zwany epilogi (streszczenia) poprzedzające następne księgi dzieła, tren na Zgon Bolesława Chrobrego, triumfalną pieśń wojów Krzywoustego. To są utwory pisane wierszem sylabicznym, rymowanym, o ustabilizowanym rozkładzie akcentów (raczej tokiem trocheicznym). Wzorem Galla poszedł potem Wincenty Kadłubek, także wplatając w kronikarską narrację fragmenty wierszowane, na przykład błagalną pieśń mnichów o narodziny Bolesława Krzywoustego czy alegoryczny tren na Zgon Kazimierza Sprawiedliwego.
Z XII stulecia pochodzi najstarszy utwór łacińskiej literaturze epickiej, tzw Carmen Mauri (Pieśń Maura). Jego autorem był nieznany bliżej benedyktyn z Wrocławia, sądząc z imienia zapewne cudzoziemiec, lecz treść poematu wiąże się ściśle z historycznymi wydarzeniami, jakie na tle rywalizacji między książętami dzielnicowymi rozgrywały się w Polsce w połowie wieku XII. To jest opowieść o tragicznych losach sławnego ze swych rycerskich czynów palatyna wrocławskiego Piotra Włostowica (zm. około 1150), który w konsekwencji intrygi mściwej niewiasty został okrutnie oślepiony i wygnany z państwie poprzez jej małżonka, księcia Władysława II. Żywy i plastyczny tok opowieści świadczy o nieprzeciętnym talencie narracyjnym autora, dobrze obeznanego z europejskimi konwencjami epiki rycerskiej.
Ze środowiska niemieckiego mieszczaństwa wywodził się krakowski kanonik imieniem Frowinus, autor powstałego po roku 1320 wierszowanego poematu dydaktyczno satyrycznego Antigameratus. W tym popularnym także poza granicami Polski "zwierciadle" ówczesnych obyczajów Frowinus zawarł bogaty katalog obserwacji ludzkich przywar, moralistycznych pouczeń i praktycznych wskazówek - od wzorców osobowych (negatywnych i rekomendowanych) poszczególnych stanów, po opis "kulturalnego" roztłukiwania jajek w trakcie uczty.
W nurcie świeckiej literaturze łacińskiej mieści się także anonimowy utwór De quodam advocato Cracoviensi Alberto (O pewnym wójcie krakowskim Albercie), powstały na kanwie dramatycznych wydarzeń z początku XIV w., a mianowicie wznieconego przeciw księciu Władysławowi Łokietkowi buntu niemieckich mieszczan, na czele którego stanął potężny wójt Albert. On to właśnie, ostatecznie pokonany, wygnany z państwie i zmarły na obczyźnie, wygłasza już zza grobu żałosny monolog człowieka boleśnie doświadczonego poprzez Fortunę, skruszonego i przestrzegającego żyjących.
W świeckiej literaturze łacińskiej XV w. dominuje dziedzina okolicznościowa związana z życiem dworskim. Adam Świnka z Zielonej (zm. około 1433) jest artystą łacińskiego epitafium na Zgon Zawiszy Czarnego, sławnego w Europie rycerza (w roku 1417 pokonał w turnieju Jana z Aragonii), który niczym Roland wolał zginąć aniżeli skorzystać z pomocy cesarza i uciec z pola walki. Natomiast Stanisław Ciołek (1437) jest autorem zręcznych dworskich panegiryków i poetyckiej pochwały Krakowa i królewskiej rodziny (Laus Cracoviae). Łacińska literatura okolicznościowa rozwija się także w drugiej połowie XV w.; powstają wówczas między innymi anonimowe wiersze o klęsce warneńskiej, panegiryki i utwory żałobne. Nowym z kolei zjawiskiem jest w XV w. łacińska twórczość krakowskich żaków, nawiązująca do wzorców literaturze waganckiej, podejmująca tematy ubóstwa studentów, ich juwenaliowych zabaw, parodiująca modlitwy i teksty naukowe.
Literatura świecka w j. polskim pojawia się o sporo potem niż łacińska, ponieważ dopiero w XV stuleciu. Powody tego stanu rzeczy były wielorakie: dominacja tradycji ustnej, brak zainteresowania Kościoła promowaniem twórczości o tematyce pozareligijnej, nikły stopień oddziaływania zachodniej literaturze rycerskiej, wreszcie szczątkowy stan zachowania spuścizny rekopiśmiennej. Nawet to jednak, co ocalało, złożona jest na całkiem barwną mozaikę tematów i gatunków: to są wiersze obyczajowe, satyryczne, okolicznościowe, polemiczne, dydaktyczne, miłosne; pieśni, satyry, dialogi, epigramaty, listy wierszowane. Wielka przewarzająca część tych utworów posiada charakter użytkowy albo dydaktyczny, o sporo także szerzej i konkretniej niż literatura religijna utrwalają one aktualne wydarzenia polityczne, problemy socjalne i obyczajowe, a nawet osobiste postawy i przeżycia anonimowych przeważnie artystów.
Niewątpliwie najciekawszym utworem "nurtu świeckiego" jest wspomniana na wstępie Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, omówiona wspólnie z innymi wierszami o tematyce eschatologicznej w osobnym haśle (zobacz Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią). W kręgu literaturze dydaktyczno moralizatorskiej, ściśle splatającej ze sobą wątki religijne i świeckie, mieszczą się także tak zwany Pieśni Sandomierzanina z końca XV w., mianowicie dwie pieśni o incipitach "Mękę Bożą spominajmy..." i "Mamy wszyćcy k temu się dziś brać...". Pierwsza opowiada o "testamencie Jezusa" - siedmiu ostatnich Jego wyrazach wypowiedzianych na krzyżu; treści świeckie pojawiają się w drugiej części utworu, gdzie autor ilustruje straszny los grzeszników anegdotyczną opowieścią (exemplum) o dwóch węgierskich "kostarzach" (graczach w kości). Tematem drugiej pieśni jest z kolei gniew Pański; jako jeden z przykładów Bożej kary nieuchronnie spadającej na grzeszne państwa, narody i miasta, opisał autor krwawy napad Tatarów na Sandomierz w roku 1259.
Tematykę obyczajową podejmuje najstarszy z zachowanych wierszy świeckich w j. polskim - nawiązujący do tradycji europejskiej parenetyki dworskiej recytatyw Przecława Słoty z Gosławic w ziemi łęczyckiej (zm. 1419), zwany Wierszem o chlebowym stole. Kreśląc satyryczny wizerunek nieokrzesanego biesiadnika wplótł autor w wykład stołowej etykiety pierwszą w poezji polskiej dworną pochwałę niewiasty, motywując ją zresztą względami religijnymi, mianowicie kultem Matki Bożej.
Do nurtu literaturze okolicznościowo politycznej inspirowanej dramatycznymi wydarzeniami współczesnymi należy wiersz opowiadający o zamordowaniu poprzez krakowskich mieszczan w roku 1461 znakomitego rycerza, Andrzeja Tęczyńskiego (tak zwany Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego). Bystrą, obfitującą w polskie realia obserwację sprytu kmiecej natury i sposobów pozorowania pracy na pańskiej roli utrwalił anonimowy autor szlachecki z drugiej połowy wieku XV w satyrycznym wierszu o incipicie "Chytrze bydlą z pany kmiecie...", całkiem bezzasadnie tytułowanym w szkolnych podręcznikach jako Satyra na leniwych chłopów. Bezkompromisowy atak na papiestwo i Kościół katolicki (jako "antykrystowy") zawarł w Pieśni o Wiklefie (około 1449) Jędrzej Gałka z Dobczyna, bakałarz i mgr krakowski, rodzimy zwolennik husytyzmu. Namiastką nieobecnej w Polsce literaturze rycerskiej i dworskiej, uprawianej na Zachodzie poprzez trubadurów i minnesängerów, były pisane poprzez krakowskich żaków poetyckie listy miłosne, erotyki i piosenki (jak na przykład swawolna Cantilena inhonesta).
Na marginesach i w innych wolnych miejscach rękopiśmiennych kodeksów zachowały się również różnego rodzaju wierszowane wstawki sporządzane rękami kopistów, którzy kończąc żmudną pracę pozwalali sobie niekiedy na westchnienie ulgi; to są przeważnie drobne wierszyki: modlitwy, żarty, aforyzmy, przysłowia albo zagadki. Wierszowaną formę nadawano także tekstom czysto użytkowym, przydzielonym do opanowania pamięciowego, na przykład kalendarzom (tak zwany cyzjojanom).
Zobacz także: DIALOG MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIˇ, WERSYFIKACJA