Definicja POEZJA MŁODOPOLSKA

Co znaczy POEZJA MŁODOPOLSKA: W epoce Młodej Polski znaczenie literaturze w relacji do poprzedniego okresu nieporównanie wzrasta. W pierwszej kolejności to właśnie lirycy wprowadzają, zauważalnie dla szerokich kręgów odbiorców, nowy sposób odczuwania i opisywania świata i siebie. Nie to są debiutanci: J. Kasprowicz, K. Tetmajer, A. Lange mają za sobą pierwsze książki poetyckie o nachyleniu raczej społecznikowskim i patriotycznym. Tym wyrazistsza jest deklarowana poprzez nich około 1890 r. zmiana postawy. Zaznacza się w niej skupienie na osobistych tylko przeżyciach podmiotu: w Miłości Kasprowicza (1891) koncesją na rzecz odchodzącej "kolektywistycznej" epoki jest użyty we wstępie chwyt fingujący - podanie do druku osobliwego tekstu zmarłego przyjaciela. W II serii Literaturze Kazimierza Przerwy Tetmajera pojawiają się wiersze wyrażające dekadenckie rozczarowanie stanem współczesnej świadomości, nudę, przesyt, melancholię, na które jedynym antidotum okazuje się sztuka - stąd prowokacyjny ton i wisielczy humor Evviva l´arte, swoistego hymnu bohemy. Po około trzydziestu latach poetyckiej posuchy pojawiło się sporo znakomitych talentów lirycznych; żywe było zainteresowanie nowatorskimi kierunkami artystycznymi za granicą. Polscy czytelnicy byli o nich informowani dość wybiórczo i nieregularnie, począwszy od prób prezentacji naturalizmu francuskiego na łamach "Ateneum" i "Wędrowca", przez inicjatywy Zenona Przesmyckiego w warszawskim "Życiu" (od 1887 r.), a później krakowskim "Świecie". Funkcję tę przejęły czasopisma Młodej Polski, starając się o udostępnienie, również w przekładach, najnowszych europejskich zjawisk artystycznych. Literatura rozwija się bujnie, sięgając do rozmaitych technik literackich, manifestując wielorakie postawy podmiotu wobec rzeczywistości. Układem odniesienia, traktowanym negatywnie, jest dla niej pozytywistyczny wzorzec liryki pieśniowej (M. Konopnicka) i dyskursywno dydaktyczny schemat literaturze A. Asnyka. W literaturze młodopolskiej najsilniej wyodrębniają się dwa zasadnicze nurty: muzyczno nastrojowy (z podkładem symbolicznym) i parnasizujący. W konkretnych tekstach owe tendencje regularnie przecinają się. Impresjonistyczna wrażeniowość, utrwalanie momentalnych wyglądów elementów, zmiennych barw, gry światła, zapis pulsacji wewnętrznej przeżywającej jaźni zharmonizowany z rytmem i melodią świata zewnętrznego stykają się z próbą sięgania - przez symbole - do istoty rzeczy. Powszechnie dostrzeganą tendencją jest odchodzenie od dyskursywności i jednoznaczności bezpośredniej wypowiedzi lirycznej i zastępowanie jej ekwiwalentem obrazowym myśli, definicje, uczucia czy wrażenia. Za Verlaine´em poeci powtarzają "De la musique de tout cela" ("Muzyki powyżej wszystko"), doceniając atrakcyjność poetycką muzycznej organizacji wiersza. Ma ona umiejętność wprowadzania czytelnika (słuchacza) w rodzaj transu hipnotycznego, wspólnie z sugestią działa jak magia. Wyrzekając się płaskiej dosłowności, nie godząc się precyzyjnie nazywać, poeci uciekają się do języka wieloznacznych obrazów, sugerują mgliste, "głębinowe" treści w sposób niejasny. Zapraszają tym samym zaintrygowanego czytelnika do aktywnej współpracy. Istotnym komponentem takiej literaturze staje się nastrój - zazwyczaj zagadkowy, nostalgiczny, nabrzmiały oczekiwaniem i przeczuciem kontaktu z transcendencją. Ambicją literaturze pozostającej pod wpływem symbolizmu jest dążenie do Absolutu (prabytu; bytu wiecznego), do sfery ukształtowanej na wzór idei platońskich - przez elementy świata zewnętrznego, przywoływane w wierszach. Abstrakcyjne definicje bywają personifikowane - jak zbanalizowana w setkach utworów młodopolska "dusza" czy "dola"; ulegają także konkretyzji, na przykład: "pola myśli", "splątane krużganki duszy", "czółenko sowiookiej pamięci". Z podanych przykładów widać rozziew między przeciętną a oryginalną inwencją artysty. To samo można powiedzieć o młodopolskich symbolach, upodobniających się funkcjonalnie do alegorii. Symboliści wprowadzili kilka chwytów, które wzbogaciły techniczne instrumentarium literaturze: pejzaż wewnętrzny, montaż asocjacyjny, synestezję, poetykę oniryczną (Podraza Kwiatkowska: 1992). Ucieczka od banału powiodła się kilkorgu poetom. Wacław Rolicz Lieder dzięki swojemu zainteresowaniu językiem staropolskim i bezkompromisowemu dążeniu do unikalnych środków wyrazu stworzył pewną liczbę wierszy rzeczywiście symbolicznych, wieloznacznych, niepokojących (Mgły jesienne; Uśmiechowi mojej siostry); Kazimiera Zawistowska w swoim znanym erotyku zdołała dokonać przekładu miłosnej euforii na szereg zautonomizowanych obrazów apostrof ("O maków purpurowych, kraśnych maków kwiecie!"). Postulowaną poprzez symbolistów migotliwość znaczeń osiąga Bronisława Ostrowska w utworze o incipicie: "Magdaleno, ciszo leśna...". Tadeusz Miciński dokonuje odświeżenia stereotypowych rekwizytów, wprowadzając je w własne oniryczne, dynamizowane przestrzenie - pejzaże wewnętrzne. Bolesław Leśmian zakłada wieloznaczność i symboliczność wszystkich przedmiotów budowanego poprzez siebie świata, gdzie pozorna zwyczajność, przyziemność nawet, znienacka otwiera dostęp do fantastycznych przestworów cudu. Znana wszystkim Dziewczyna opowiada o heroicznym trudzie istnienia i poznania, który podejmuje się bez gwarancji powodzenia, jeżeli u kresu czeka tylko "nic i nic", drgające głosem bólem. Nie wiadomo poprzez kogo i do kogo wypowiedziana, brzmi w zamknięciu wiersza apostrofa: "A ty z tej próżni czemu drwisz, kiedy ta próżnia nie drwi z ciebie?". Zetknęliśmy się z Niepoznawalnym i to doświadczenie okazuje się wstrząsające. "Próżnia" nie jest przecież "pusta" - wypełnia ją łkający "głos", obdarzono ją psychiką, osobowością, nawet hipotetyczną płcią, wiekiem i urodą. Finał wiersza narzuca nam rezygnację z pochopnie powziętych supozycji. Pozostaje animistycznie potraktowana świadomość, lustrzane odbicie tragicznej samoświadomości baśniowo pomnożonego podmiotu wiersza, medium poety, który panicznie bał się nieistnienia.
Literatura nurtu parnasizującego nawiązuje do programu artystycznego i osiągnięć francuskiej ekipy Parnasu, której zawdzięczamy koncepcję "sztuki dla sztuki" i charakterystykę twórczości jako rzemiosła, a nie produktu natchnienia. Za wzór bierze takich pisarzy jak Leconte de Lisle, Th. de Banville, J.M. Heredia, T. Gautier; wyrzeka się bezpośredniej ekspresji lirycznej przeżywającego podmiotu. Jej ideałem jest kunsztowność, doskonałość formalna, osiągnięta na drodze przezwyciężania świadomie sobie stawianych trudności technicznych. Nie dąży do oryginalności problematyki ani formy. Przypomina stare, średniowieczne gatunki poetyckie, czerpie ze zróżnicowanej wersyfikacyjnie literaturze trubadurów (rondo, triolet), sięga do egzotycznych gatunków, takich jak kasydy, rubbajaty, gazele. Literatura parnasistów nacechowana jest więc swoistym historyzmem. Ze skarbnicy kultury światowej wybiera ona paradygmaty, które gwarantują stworzenie dzieła charakteryzującego się symetrią i harmonią, ładem i proporcjonalnością. Utwór o takich walorach przeciwstawia się chaosowi świata zewnętrznego; symbolicznie reprezentuje doskonałość Absolutu, przeciwstawioną nieporządkom i pospolitości życia. Pisarz parnasizujący jest erudytą, znawcą wielu kultur, mitologii, miłośnikiem ponadczasowych wartości artystycznych i konkretnych dzieł, do których powraca w swoich utworach. Wydaje się, Iż dla literatury koncentrującej się od wielu lat na wąsko zakreślonej problematyce narodowowyzwoleńczej, później przyziemnie utylitarnej, tak znaczne poszerzenie widnokręgów poznawczych o zainteresowania filozoficzne, etnograficzne, kulturoznawcze, literaturoznawcze, mitograficzne - miało ożywczy i zbawienny wpływ. Uwaga ta nie odnosi się wyłącznie do wkładu parnasizmu, dotyczy raczej kierunku całej formacji. Parnasizm nie był u nas nigdy odrębnym, teoretycznie umocnionym kierunkiem artystycznym. Predylekcję do cyzelatorstwa, "artystowstwa" w literaturze przejawiali Zenon Przesmycki Miriam (Rondo), Antoni Lange (Rym), do pewnego stopnia Kazimiera Zawistowska, Lucjan Rydel, Stanisław i Wincenty Korab Brzozowscy. Polscy poeci szukają inspiracji w antyku grecko rzymskim; rzadko dotykają tematów egzotycznych. Wyjątkiem jest Antoni Lange - poliglota, tłumacz, również z języków orientalnych. Z drugiej strony wielką popularnością pośród wszystkich pisarzy cieszy się sonet, eksploatowany poprzez cały czas żywotności okresu - poczynając od Krzaka dzikiej róży Kasprowicza, przez autotematyczny utwór Przerwy Tetmajera O sonecie, sonety Butrymowicza, Zawistowskiej, Wolskiego i innych, aż po prześmiewcze sonety karykaturalnie prezentujące ulubione tematy i manierycznie powtarzany model wersyfikacyjny gatunku.
Na antypodach postawy parnasistowskiej znajdują się wypowiedzi młodopolskich ekspresjonistów. Zamiast obiektywnych, bezosobowych opisów pełnych klasycznej harmonii atakują nas tutaj bezpośrednie liryczne wylewy, eksplozje burzliwej "jaźni" podmiotu. Ta literatura, budowana z dysonansów i zgrzytów, biegunowo jest różna również od "niebrzydkich", melodyjnych tekstów impresjonistycznych. Podmiot jest buntownikiem, banitą, obrońcą wartości ważnych, które w jego świecie odrzucono albo zepchnięto na margines. Wymienia się nawet graficzna faktura tekstu, na przykład Hymny zrywają z regularnością wersyfikacyjną; zależnie od pulsowania emocji podmiotu wydłużają się bądź skracają rozmiary wersów. W wierszu Bunt anioła M. Komornickiej mnożą się przerzutnie, oksymoroniczne zestawienia wartości, eksklamacje. W pełnych grozy onirycznych pejzażach T. Micińskiego toczy się walka dobra i zła, światła i ciemności, jaźni i jej złowrogiego "cienia". Spotęgowanie intensywności emocji, hiperbolizm, aktywizm, akcenty katastroficzne, okrucieństwo wyobraźni, oksymoron jako podstawowa zasada konstrukcji wypowiedzi, eksploatacja podświadomości, początki wiersza wolnego - oto zdobycze poetyckiego ekspresjonizmu.
Jednym z objawów "rekonwalescencji" (około 1900 r.) literatury polskiej był powrót do tematów i form klasycystycznych. Wnosił on do kulturowej świadomości krzepiącą pewność kontynuacji świetnych antycznych i XVII wiecznych wzorów, zaprzeczając tezie o wyczerpaniu i końcu nowożytnej cywilizacji Europy. W tym nurcie literaturze tylko Leopold Staff pozostawił wiersze godne uwagi. Ten sam pisarz w okolicy swojego brata Ludwika Marii i Jana Kasprowicza zapoczątkował tak zwany poezję codzienności cyklem Zwyczajni ludzie z tomu Gałąź kwitnąca (odkryciem codzienności będzie się żywiła na ogromną skalę literatura dwudziestolecia międzywojennego, między innymi ekspresjonistyczna, futurystyczna, skamandrycka). W kierunek "franciszkański" przekształci ją Kasprowicz w Moim świecie i Księdze ubogich.
Wahająca się pomiędzy skrajnym estetyzmem a tradycyjnym uspołecznieniem (wiersze z okresu rewolucji 1905 r.), oscylująca od symbolicznego penetrowania tajemnic bytu do literalnego przybliżania powszedniego konkretu, zderzająca piękno z brzydotą, wzniosłość z przyziemnością, ideał ze stanem faktycznym, artystowska i zaangażowana, literatura Młodej Polski pod względem bogactwa i potencji rozwojowych pozwala się porównać z literaturą romantyczną. Do niej zresztą bezpośrednio nawiąże w przededniu wybuchu I wojny światowej i w latach jej trwania. Motywy tyrtejskie występują wtedy nawet u pisarzy do chwili obecnej obojętnych na tematykę patriotyczną, na przykład u Staffa czy Ostrowskiej. Pojawia się topika militarna, odrodzeńczy "gest" znaczy gest zbrojny. Najpopularniejszymi pisarzami tego czasu byli Edward Słoński (opublikował wraz ze Zdzisławem Dębickim tomik Ta, co nie zginęła) i Józef Mączka. Nadzieja, obudzona walką o wolność ojczyzny splata się z poczuciem winy i rozpaczą na skutek nieszczęść, które niesie wojna.
Następcy surowo oceniają spadek po Młodej Polsce. Do symbolizmu, który stworzył wyspecjalizowany język poetycki przeciwstawiony prozie, nawiąże pośrednio Awangarda Krakowska. Światopogląd ekspresjonizmu zostanie dopiero sformułowany, wzbogaci się o wyrazistą nutę socjalną; niemniej idealne poetyckie realizacje tego kierunku należą do Młodej Polski. To samo dotyczy dramatu. Tworzyło wtedy wielu wybitnych pisarzy o niezwykłych indywidualnościach. Dzięki kulturze literackiej i talentowi nawet poeci spoza pierwszego szeregu, tacy jak Antoni Lange czy Maria Komornicka do dzisiaj mogą dostarczać czytelnikom inspirujących zaskoczeń. Z racji na charakter czasu, gdzie żyjemy, bliżsi są nam lirycy o dysonansowej strukturze psychiki, wyczuleni na sprzeczności obrazu świata i ludzkiej kondycji. Zastanawiająca jest na przykład popularność Leśmiana, właściwie nie zauważonego poprzez współczesnych, pomawianego o epigonizm. Można powiedzieć, Iż z pośledniego miejsca w poetyckiej hierarchii epoki awansował na pierwsze.
(Krystyna Kralkowska Gątkowska)
Zobacz także: IZMY, TWÓRCZOŚĆ KASPROWICZA, HYMNY KASPROWICZA, KRZAK DZIKIEJ RÓŻY KASPROWICZA, Literatura LANGEGO, Literatura LEŚMIANA, Literatura MICIŃSKIEGO, W MROKU GWIAZD MICIŃSKIEGO, POETKI MŁODEJ POLSKI, Literatura PRZERWY TETMAJERA, Literatura MŁODOPOLSKA STAFFA, PRZEDŚPIEW STAFFA