Definicja POEZJA HERBERTA

Co znaczy POEZJA HERBERTA: Literatura Zbigniewa Herberta niemal od debiutu cieszyła się rosnącym uznaniem czytelników i krytyków. Pisarz publikował od 1948 r. w prasie, w 1954 r. zamieścił 20 wierszy w "odwilżowej" antologii wydanej poprzez PAX "...każdej chwili wybierać muszę..." Almanach poetycki. Jego oficjalny debiut (nazywany również redebiutem albo spóźnionym debiutem) przypada z kolei na rok 1956, wydanie pierwszego tomu wierszy Struna światła. W dalszym ciągu opublikował zbiory: Hermes, pies i gwiazda (1957), Studium przedmiotu (1961), Napis (1969), Pan Cogito (1974), Raport z oblężonego miasta i inne wiersze (Paryż 1983, I wydanie krajowe 1992), Elegia na odejście (1990), Rovigo (1992). W 1961 r., na studenckim Festiwalu Kulturalnym w Gdańsku, Herbert otrzymuje symboliczny tytuł Księcia Pisarzy. Jest także laureatem literackich nagród o charakterze międzynarodowym. Wyjaśniony i czytany za granicą, znany jest tam w pierwszej kolejności jako autor Trenu Fortynbrasa, wiersza przeważnie przekładanego na języki obce. Jego poezję umieszcza się w dwóch - zasadniczo - nurtach liryki współczesnej: moralistycznym (z racji na jej głębokie przesłanie etyczne, głoszące wartość Poszczególnego Istnienia, suwerenność i godność osoby ludzkiej i pozostawanie w kręgu wartości humanistycznych kultury śródziemnomorskiej) i klasycyzującym (poprzez wzgląd na zakorzenienie problematyki wierszy w tradycji kultury europejskiej, w filozofii, micie, Biblii, w historii sztuki, historii starożytnej i poprzez wzgląd na poetykę umiaru, wyrafinowaną prostotę, charakterystyczny dla Herberta ironiczny dystans, również dojrzałość, cechującą poezję neoklasycyzmu). Herbert, uznawany za moralistę, prawie nigdy nie jest moralizatorem: unika nachalnego dydaktyzmu, nie dzieli świata na "czarne i białe" poszukuje wciąż odpowiedzi na podstawowe pytania egzystencjalne, rozważa złożoną istotę zjawisk i wartości. Jego literatura nie jest kazalnicą czy trybuną, z której wypowiada się autorytatywne pouczenia, jest raczej drogą dochodzenia do prawdy (również prawd moralnych), gdzie niezbędne są busole: ontologiczne, epistemologiczne, moralne, estetyczne. Odnajduje je Herbert w nieustannym zderzaniu wiedzy wywiedzionej z tradycji z obserwacją dzisiejszego świata, w weryfikowaniu abstrakcyjnych prawd konkretem realnego życia. Regularnie mawia, akcentując błądzenie i poszukiwania człowieka myślącego: "prawdę mówiąc nie wiem / stwierdzam tylko [...]", "czasem było / czasem wydawało się / nie warto wspominać", "buntowałem się [...] lecz sądzę...". Tak komponuje własne wiersze, by odbiorca przechodził z autorem wewnętrznym całą drogę poszukiwania, dochodzenia do pewności albo zawieszenia ostatecznego osądu. Każe myśleć, regularnie prowokuje ironią (uznawaną za fundamentalną metodę poetycką Herberta), nasyca własne wiersze aluzjami erudycyjnymi, czasem zmuszając czytelnika do wypełnienia luki w wiedzy i sięgnięcia po teksty kultury. Postępuje odpowiednio z własnym przekonaniem: "Nikomu nie przekażesz wiedzy / twój tylko słuch jest i twój dotyk / na nowo musi każdy utworzyć / swą nieskończoność i start". Przyjmuje wobec rzeczywistości postawę rozważnego, doświadczonego humanisty, otwartego na ludzi i świat, mimo narastających w nim konfliktów historycznych, politycznych, światopoglądowych, które od wieków zagrażają humanistycznym pryncypiom, obracają się przeciw jednostce ludzkiej. O tych konfliktach pisze sporo, posługując się parabolą, ogromną metaforą, symbolem, rozważa prawa rządzące historią i polityką, wystawia ostrą diagnozę degradującemu się światu, który unieważnia w manipulacjach doktrynami własne najwyższe dobro: człowieka. Nigdy jednak, nawet w wierszach towarzyszących aktualnym wydarzeniom politycznym (Ze szczytu schodów, Potęga smaku - odnoszące do stalinizmu, Węgrom z 1956 r., Raport z oblężonego miasta w momencie stanu wojennego), jego utwory nie stają się tylko doraźnymi, okolicznościowymi wierszami politycznymi, lecz ponadczasowymi rozważaniami o prawach dziejów. Ta literatura to nie wierszowana publicystyka, lecz ogromna poezja, która zainspirowana konkretnym faktem politycznym umie go przetworzyć w zuniwersalizowaną refleksję o naturze historii i losie w niej jednostki (Tren Fortynbrasa, Dlaczego klasycy, Pięciu, Starszy brat, Pan od przyrody). Nazywa się Herberta "pisarzem kultury", "pisarzem przeszłości", gdyż w swoich utworach regularnie odwołuje się do dawnych epok, szczególnie klasycznych. Poszukuje tam harmonii, której brakuje dzisiaj i wartości, które aktualnie się zdewaluowały, a które zginąć nie powinny. Artysty Nowej Fali zarzucali mu nawet, Iż zamyka się przed konfliktami współczesności w "trumnę mitu, w krajobraz snu", Iż jego literatura jest "ucieczką od realności w krainę intelektualnej rozrywki" (Kornhauser). Wiersze Herberta, jak daleko aby nie sięgały w przeszłość, podejmują zarazem kwestie naszej epoki, regularnie akcentują wspólnotę doświadczeń. Prof. H. Elzenberg, który utracił w stalinizmie uniwersytecką katedrę i kodujący jego postać Marek Aureliusz, który utracił własne cesarstwo, przeżywają w wierszu Do Marka Aurelego ten sam dramat barbarzyństwa, powyżej epokami. Spinoza w dialogu z Bogiem ponosi klęskę również współczesnych filozofów (Pan Cogito opowiada o kuszeniu Spinozy). W 1974 r. Herbert powołuje do życia Pana Cogito (w zbiorku pod tym tytułem), bohatera lirycznego, który występuje we wszystkich kolejnych tomikach poety. Pan Cogito (zobacz Pan Cogito Herberta) stał się niewątpliwie jedną z głownych i w najwyższym stopniu znanych postaci literatury współczesnej. Ten bohater, regularnie posługujący się ironią, lecz i poprzez Herberta z lekka ironicznie traktowany, wypowiada także najmocniej brzmiące nakazy etyczne (Przesłanie Pana Cogito), biorąc na siebie ciężar patosu, którego autor wewnętrzny tej literaturze ostrożnie unika, stroniąc od monumentalnej, retorycznej frazy nawet tam, gdzie problematyka wierszy uprawniałaby do jej użycia. Charakterystyczną właściwością poetyki Herberta jest gdyż fraza "krótkiego oddechu", złożona czasami z dwóch, trzech raptem słów, konstatująca fakty rzeczowo, bez rozlewności poetyckiej, ze skłonnością do zwartej, puentującej diagnozy; używanie języka możliwie naturalnego, "przezroczystego". Pisarz mówi "chciałbym, by w moich wierszach słowa, ich układy były przejrzyste. To oznacza, ?Xeby nie zatrzymywały uwagi czytelnika [...], lecz w sposób możliwie czysty i przejrzysty ukazywały rzeczywistość".
Popularność Herberta wzrasta gwałtownie po roku 1980, kiedy to moralistyczne przesłanie jego literaturze jest szczególnie żywo odbierane przez wzgląd na wypadkami sierpniowymi, działalnością "Solidarności", wreszcie stanem wojennym. Zostaje okrzyknięty "bardem Solidarności", "świętym pisarzem stanu wojennego", przeciwstawiającym się na własną kruchą, a zarazem ogromną poetycką miarę wszelkiemu zniewoleniu, opresyjnym systemom politycznym. Staje się niemal pisarzem kultowym, na co niemały wpływ miała podręcznik A. Michnika Z dziejów honoru w Polsce. Wypisy więzienne, powstała w mokotowskim więzieniu, gdzie jej autor był internowany, i głośna monografia S. Barańczaka Uciekinier z Utopii. O literaturze Zbigniewa Herberta. Barańczak uważa, Iż centralnym mechanizmem tej literaturze jest nieustanna konfrontacja dwóch symbolicznych obszarów: dziedzictwa i wydziedziczenia i ich wzajemna demaskacja. Dziedzictwo, to szeroko rozumiana przeszłość, tradycja śródziemnomorska, dana nam abstrakcyjnie w tekstach kultury, zaś wydziedziczenie, to szeroko rozumiana współczesność, dana nam empirycznie, namacalnie, gdzie każdy człowiek jest "wygnanym arkadyjczykiem", tęskniącym do Raju Utraconego. Zestawiając ze sobą te obszary (na przykład w wierszach Mona Liza, Jonasz, Balkony, Pokój umeblowany), Herbert jednocześnie wskazuje ich aspekty pozytywne i niekorzystne. Ogromne, doskonałe wartości dziedzictwa obnażają karłowatość XX wiecznego świata (jego chaos, brzydotę, przypadkowość losów), a rewidujące spojrzenie na przeszłość z perspektywy wydziedziczenia ujawnia regularnie jego zimną, bezwzględną doskonałość (Apollo i Marsjasz, Siódmy anioł), która ulega przewartościowaniu jako zbyt wyniosła i okrutna dla słabego człowieka współczesności, któremu potrzebne jest zrozumienie i współczucie. Poza wszelkimi przewartościowaniami tych dwóch aspektów rzeczywistości, pozostają w literaturze Herberta tak zwany imponderabilia, wartości niepodważalne, bezdyskusyjne, których odrzucać nie wolno. To między innymi: honor, godność, wierność pełnemu człowieczeństwu i kulturze humanistycznej, patriotyzm, czyste piękno, które może ocalać (Niepoprawność).
Ostatecznie: to jest literatura erudycyjna, głęboko moralistyczna, prowokująca do myślenia, umiejętnie godząca patos i emocje z ironicznym, intelektualnym dystansem. Jest "prezentacją skrajnie personalistycznej postawy etycznej, przełożonej na skrajnie obiektywistyczną teorię i praktykę estetyczną" (Dybciak). Jest "odpowiedzią na nihilizm" (Sandauer). Pokazuje "jak powinien wyglądać klasycyzm, który chce oddać prawdę współczesnego świata" (Przybylski). "Ściskanie w gardle maskuje się tu śmiechem ironii i żartem. Lecz zawsze literatura ta jest po stronie Marsjasza przeciw Apollinowi, po stronie "pana od przyrody" przeciw "łobuzom od historii"" (Kwiatkowski). I - co szczególnie istotne w poezji pięknej - osiąga najwyższe szczeble artyzmu. "Utwory poetyckie Z. Herberta są odrębne i wyraziste", zawsze "osobne" - jak inni poeci są autorami tomików, tak Herbert jest autorem świetnych, samodzielnych wierszy (Łukasiewicz).
(Danuta Opacka Walasek)
Zobacz także: Literatura PO ROKU 1989; PAN COGITO HERBERTA; Literatura KLASYCYZUJˇCA