Definicja POEZJA CZASU WOJNY

Co znaczy POEZJA CZASU WOJNY: Klęska wrześniowa spowodowała rozbicie polskiego życia literackiego. Od września 1939 r. poezja polska powstaje w trzech skrajnie odmiennych przypadkach życiowych pisarzy. Przeprowadzenie podziału tu jest zabiegiem kłopotliwym, lecz możliwym. Poezja polska rozwija się od wybuchu II wojny światowej w trzech nurtach - emigracyjnym, "zesłańczym" i "okupacyjnym".
Już we wrześniu państwo opuściła duża ekipa pisarzy, działając drogą emigracyjną poprzez Węgry i Rumunię do Francji, a w dalszym ciągu (od czerwca 1940 r.) do Anglii i dalej - do Ameryki Południowej i USA. Już w marcu 1940 r. w Paryżu wznowiły działalność "informacje Literackie" (w najwyższym stopniu chyba wpływowe pismo literackie dwudziestolecia międzywojennego), redagowane pod zmienionym tytułem "informacje Polskie" poprzez M. Grydzewskiego. Równolegle T. Terlecki redagował polski tygodnik pt. "Polska Walcząca". Właśnie w kręgu tych dwóch pism i w powstających bardzo błyskawicznie instytucjach polskiego życia kulturalnego na obczyźnie i agendach polskiego rządu na obczyźnie znaleźli się pisarze i poeci, których wrzesień 1939 zastał na Zachodzie albo którzy przybyli tam z pierwszą falą emigracji. Pośród emigrantów znaleźli się niemal wszyscy (poza J. Iwaszkiewiczem) Skamandryci - J. Lechoń, K. Wierzyński, J. Tuwim i A. Słonimski - i poeci związani (towarzysko i intelektualnie) ze Skamandrem - S. Baliński, J. Wittlin, M. Pawlikowska, J. Łobodowski i J. Paczkowski. Do tego kręgu trzeba zaliczyć również pisarzy młodszych, którzy brali udział w kampanii wrześniowej i znaleźli się w niewoli - K.I. Gałczyński, M. Pankowski, B. Przyłuski i T. Sułkowski. Na Zachodzie przebywali także S. Młodożeniec, W. Iwaniuk i J. Pietrkiewicz. Ta ekipa pisarzy błyskawicznie podjęła na emigracji albo w niewoli prace literackie i publikowała własne nowe wiersze raczej w "Wiadomościach Polskich" i "Polsce Walczącej", poeci ci byli także współorganizatorami polskiego ruchu wydawniczego na emigracji i po 1944 r. podjęli decyzję o pozostaniu na emigracji (poza J. Tuwimem, A. Słonimskim i K.I. Gałczyńskim).
Z powodu sowieckiej inwazji na wschodnie tereny Polski 17 września 1939 r. duża ekipa polskich pisarzy znalazła się w sowieckich więzieniach i obozach i na zesłaniu w głębi Rosji. Pośród pisarzy debiutujących i znanych w dwudziestoleciu trzeba wymienić: A. Wata, W. Broniewskiego, M. Czuchnowskiego, W. Sebyłę, B. Obertyńską i T. Peipera. Ich losy były różne - A. Wat powraca z zesłania do Polski w 1946 r., T. Peiper w 1944 r., W. Broniewski, M. Czuchnowski i B. Obertyńska przeszli szlak armii Andersa i poprzez Bliski Wschód dołączyli do grona emigrantów przebywających w Londynie (W. Broniewski w 1945 r. wrócił do państwie), W. Sebyła zginął zamordowany w Katyniu. Spośród wymienionych pisarzy twórczością poetycką w okresie wojny zajmowali się: A. Wat, W. Broniewski, M. Czuchnowski i B. Obertyńska. O ile jednak utwory pisane poprzez A. Wata w okresie pobytu w więzieniach i na zesłaniu w Kazachstanie miały ograniczony bądź żaden dostęp do czytelnika, o tyle wiersze wojenne W. Broniewskiego, M. Czuchnowskiego i B. Obertyńskiej cieszyły się dużą popularnością i uznaniem pośród żołnierzy Andersa i pośród czytelników pism emigracyjnych.
Spośród pisarzy debiutujących w momencie międzywojennym i przedtem, a w okresie okupacji przebywających na terenie państwie, twórczość poetycką kontynuowali: L. Staff, J. Iwaszkiewicz, J. Przyboś i C. Miłosz. Do tego grona dołączyli wojenni debiutanci - poeci z pokolenia urodzonego w okolicach roku 1920 nazywani "Kolumbami" - K.K. Baczyński, T. Gajcy, Z. Stroiński, A. Trzebiński, T. Borowski - ich twórczość kontynuuje tendencje katastroficzne, jakie pojawiły się w literaturze Drugiej Awangardy i jest omówiona w innym miejscu tego opracowania (zobacz Katastrofizm czasu wojny). Spośród wymienionych pisarzy starszych pokoleń aktywność literacką przejawiającą się współpracą z podziemnymi oficynami wydawniczymi i podziemną prasą, a również publikowaniem nowo stworzonych wierszy przejawiał jedynie C. Miłosz.
Właśnie C. Miłosz przygotował bodaj najsłynniejszą antologię poetycką zbierającą wojenną twórczość polskich pisarzy, zarówno przebywających w państwie, jak i na emigracji. Pieśń Niepodległa. Literatura polska czasu wojny została wydana w 1942 r. nakładem "Oficyny Polskiej w Warszawie". C. Miłosz (pod pseudonimem "Ks. J. Robak") zastrzega, Iż tomik stanowi "próbę antologii, bo teraz, gdy nie istnieje normalny ruch wydawniczy, nie może być mowy o dotarciu do wszystkich utworów pisanych w tym okresie i o dokonaniu wszechstronnego wyboru". Mimo tych zastrzeżeń Pieśń Niepodległa jest najobszerniejszym wyborem stworzonych w okresie wojny wierszy polskich pisarzy i odegrała wielką rolę w docieraniu do polskiego czytelnika utworów pisarzy przebywających poza państwem. W antologii znalazły się wiersze następujących pisarzy: W. Broniewskiego (z pochodzącego z 1938 r. tomu Krzyk ostateczny i wiersze późniejsze - na przykład Bagnet na broń, Żołnierz polski), W. Sebyły (I znowu tupot nóg sołdackich... z 1938 r.), W. Hulewicza, Ś. Karpińskiego, L. Staffa, C. Miłosza, R. Kołonieckiego, J. Zagórskiego, A. Świrszczyńskiej, K.K. Baczyńskiego, A. Słonimskiego (między innymi Alarm), S. Balińskiego i J. Tuwima (fragm. Kwiatów polskich). Inicjatywa C. Miłosza znalazła kontynuatorów również w późniejszym okresie okupacji, wydano gdyż jeszcze kilka antologii literaturze wojennej (między innymi Wiatr wolności, Duch wolny w pieśni, Wyraz prawdziwe), jednak żadna z tych antologii nie uzyskała rangi Pieśni Niepodległej.
W najwyższym stopniu wyrazistą właściwością polskiej literaturze czasu wojny jest radykalny zwrot ku tradycji romantycznej. Szczególnie dotyczy to twórczości wojennej Skamandrytów - J. Lechonia, J. Tuwima, A. Słonimskiego, K. Wierzyńskiego, a również S. Balińskiego. Gdyż w twórczości W. Broniewskiego nie może być mowy o "zwrocie", skoro tradycja romantyczna, a dokładniej romantyczna koncepcja literaturze czynu, była jednym z istotniejszych składników jego twórczości międzywojennej. W wierszach zgromadzonych w tomach S. Balińskiego - Tamten brzeg nocy, K. Wierzyńskiego - Krzyże i miecze, A. Słonimskiego - Wiek klęski i J. Lechonia - Aria z kurantem ożywiony został schemat literaturze tyrtejskiej, wrócił romantyczny schemat patriotyzmu, a również romantyczne motywy pielgrzyma i tułacza. Natomiast J. Tuwim już w Brazylii pracuje nad swoim poematem Kwiaty polskie, który w zamierzeniu autora powtarzał czyn A. Mickiewicza piszącego na emigracji paryskiej Pana Tadeusza. W najwyższym stopniu charakterystyczne jednak są pod tym względem wojenne tomy W. Broniewskiego - Bagnet na broń i Drzewo rozpaczające. W pierwszym z tych tomów dominuje imperatyw bezwzględnej walki z wrogiem i pojawiają się motywy przejęte z tradycji literatury Ogromnej Emigracji - pielgrzyma poety i żołnierza tułacza. Pisarz wpisuje te motywy w los polskiego żołnierza, który brał udział w kampanii wrześniowej i po klęsce zaczął swą dolę żołnierza tułacza pielgrzymującego do ojczyzny szlakiem armii gen. Andersa. W Drzewie rozpaczającym zaś romantyczną ideologię poety pielgrzyma uzupełnia o motywy nostalgiczne.
Ton nostalgiczno religijny dominował w wierszach pisanych w okresie wojny poprzez K.I. Gałczyńskiego. Pisarz przebywał wówczas w obozie jenieckim w Altengrabow, tam także powstała przewarzająca część jego wierszy "wojennych". Nie wszystkie z nich - Pieśń o żołnierzach z Westerplatte, Sen żołnierza, List jeńca - były publikowane w podziemnej prasie wydawanej w okupowanej Warszawie i w periodykach i drukach ulotnych wydawanych poprzez Wydział Propagandy działający przy armii Andersa. Na poziomie języka poetyckiego K.I. Gałczyński kontynuuje swą twórczość międzywojenną, w warstwie tematycznej pojawiają się w takich wierszach nowe przedmioty; dominuje w nich ton nostalgiczny, pojawia się motyw Matki Boskiej - opiekunki Polski. To są - podobnie jak w wojennej twórczości W. Broniewskiego - utwory autobiograficzne. Patriotyzm "wojennych" wierszy K.I. Gałczyńskiego oparty jest na tradycji romantycznej sprowadzonej do poziomu stereotypu.
Własne okupacyjne liryki L. Staff zebrał w wydanym w 1946 r. tomie Martwa pogoda. Wiersze z tego tomu kontynuują tendencje rozpoczęte już w tomie pt. Barwa miodu (1936). Czyli: odchodzenie od klasycznego modelu wiersza na rzecz wiersza awangardowego - nieregularnego i białego i rezygnację z postawy symboliczno estetycznej polegającej na skłonności do uwznioślenia codziennych - "gminnych" wartości. W wierszach okupacyjnych postawa L. Staffa jest odmienna. Tematy podniosłe podlegają w nich upowszednieniu i uprzystępnieniu (na przykład w wierszach: Dłoń się bezsilna zaciska..., W takich czasach..., Na myśl..., Tak. Bóg opuścił ziemię..., Wiosna klęski). Lecz Martwa pogoda jest tomem w dorobku L. Staffa przełomowym - w okolicy wierszy "przełamujących" klasycyzm (na poziomie języka poetyckiego i na płaszczyźnie postawy poetyckiej), znaleźć w nim można również utwory i motywy klasyczne nawiązujące do mitologii i sztuki antycznej, do tradycji chrześcijańskiej i do wartości w kulturze polskiej klasycznych, a również respektujących klasyczne normy wiersza (na przykład Wenus, Święty Sebastian, Nike z Samotraki, Zniszczenie pomnika Chopina w Warszawie).
J. Wittlin napisał (i opublikował) w okresie wojny raptem parę wierszy (Żydom w Polsce, Na sądny dzień żydowski roku 1942 [5703], Stabat Mater, Na swojską nutę, Do j. polskiego). Nie można ich jednak w niniejszym omówieniu pominąć, gdyż spośród całej polskiej literaturze powstałej w momencie wojny właśnie w wierszach J. Wittlina (poza Campo di Fiori; zobacz Literatura rozliczeń z wojną) w największym natężeniu występuje problematyka związana z zagładą narodu żydowskiego. Dla opisu tej tragedii pisarz znajduje dwie konwencje - elegijną (Żydom w Polsce, Na sądny dzień..., Stabat Mater, Do j. polskiego) i groteskową (Na swojską nutę).
Osobne i nadzwyczajne miejsce w panoramie polskiej literaturze czasu wojny należy się wierszom A. Wata. Po pierwsze dlatego, Iż jest paradoksem, że pisarz, który po futurystyczno dadaistycznym debiucie poetyckim w pierwszych latach międzywojennego dwudziestolecia, w dalszym ciągu w drugiej połowie lat 20. i w latach 30. nie zajmował się twórczością poetycką, aby pod wpływem tragicznych doświadczeń więziennych i zsyłkowych na terenie Związku Sowieckiego do literaturze powrócić, co miało w późniejszym okresie zaowocować najwybitniejszymi wierszami w jego dorobku (z tomów Wiersze, Wiersze śródziemnomorskie i Ciemne świecidło). Po drugie zaś, ponieważ w tych wierszach, jak na przykład Wierzby w Ałma Acie, (Jak drzewo wypróchniałe...), (Długo broniłem się przed Tobą...) pojawił się ton dotąd w literaturze polskiej nieznany - skrajnie autobiograficzny i epifanijny.
Na zakończenie tego przeglądu trzeba jeszcze wspomnieć o jednym motywie, jaki pojawił się w polskiej literaturze czasów wojny - motywie nostalgicznym. Obserwujemy go w tomach A. Słonimskiego (Popiół i wiatr) i S. Balińskiego (Trzy poematy o Warszawie), a również w Kwiatach polskich J. Tuwima i wielu wierszach J. Łobodowskiego (na przykład w Warszawie). Ten nurt literatury emigracyjnej został rozpoczęty zbiorem esejów przygotowanym poprzez M. Grydzewskiego pt. Państwo lat dziecinnych, a rozwinął się w literaturę "wspominkarską", gdzie w okolicy utworów poetyckich (regularnie epigońskich, a nawet grafomańskich) znalazły się również inne formy wypowiedzi literackich i paraliterackich. Wymienione tomy A. Słonimskiego i S. Balińskiego i poemat J. Tuwima, rozpoczynając ten nurt w polskiej literaturze współczesnej, są równocześnie najwybitniejszymi utworami, jakie można w nim umieścić.
Panorama polskiej literaturze czasu wojny nie byłaby pełna, gdyby nie wspomnieć również o rozpiętości zjawiska. Poza wymienionymi już tutaj pisarzami, którzy debiutowali i zdobyli uznanie publiczności literackiej jeszcze w międzywojennym dwudziestoleciu (w sytuacji L. Staffa jeszcze przedtem) i poza debiutem pokolenia "Kolumbów", trzeba wspomnieć również o wielkiej ilości wierszy nieznanego albo niepewnego autorstwa, jaka powstała zarówno w okupowanym państwie, na emigracji, jak i na terenie Związku Sowieckiego w wypadku zesłańczej. Oczywiście, większą część tej twórczości należy rozpatrywać raczej w kategoriach kultury popularnej, bo mają one charakter agitacyjny, zagrzewają do walki z okupantem, nawołują do trwania przy polskich wartościach narodowych, są epigońskie i grafomańskie. Lecz już w przygotowanej poprzez C. Miłosza antologii Pieśń Niepodległa, w podziemnej prasie wydawanej w okupowanej Warszawie, w prasie emigracyjnej, a również w prasie wydawanej przy armii Andersa, opublikowano również wiersze nieznanych autorów o wysokim poziomie artystycznym.
(Józef Olejniczak)
Zobacz także: Poezja WOBEC WOJNY, Literatura ROZLICZEŃ Z WOJNˇ, KATASTROFIZM CZASU WOJNY, PROZATORSKIE ROZLICZANIE SIĘ Z WOJNˇ