Definicja POETYCKA REFLEKSJA EGZYSTENCJALNA

Co znaczy POETYCKA REFLEKSJA EGZYSTENCJALNA: Starając się uporządkować zjawiska poetyckie ostatnich lat, Edward Balcerzan zaproponował w szkicu Ubytki, przedłużenia, trójkąty ujęcie lirycznych doświadczeń ostatnich lat w dwie konfiguracje: metafizyka - fizjologia - autobiografia (trójkąt wynikający z odniesienia do wybieranych poprzez poetę wartości) i zaproszenie do rękopisu - zaproszenie do konceptu - zaproszenie do epifanii (w perspektywie poetyki odbioru). Przedmioty współtworzące wierzchołki trójkątów mogą oczywiście wchodzić (i tak się przeważnie dzieje w poetyckiej praktyce) w związek z pozostałymi segmentami układu. Ograniczając się wszakże do pierwszej propozycji, czyli pozostając w kręgu postaw i wartości, powiedzmy, że wnętrze trójkąta dałoby się zakreślić i opatrzeć nadrzędnym, scalającym hasłem: "refleksja egzystencjalna". W takim gdyż obszarze - jeżeli przyjąć uogólnienie - wyodrębniałyby się dopiero liryczne propozycje współuczestniczące w tworzeniu i przekazie (a może tylko sugestii sensu) całości.
Ważnym doświadczeniem egzystencjalnym stało się przeżycie wojenne, któremu literatura współczesna usiłowała dać słowo, poszukując adekwatnych sposobów przekazu. W najwyższym stopniu znacząca okazała się tutaj Różewiczowska "retoryka bezradności", rezygnująca z klasycznie pojętych wskaźników poetyckości na rzecz prostoty mowy potocznej i powściągliwości. Tomik Niepokój (1947) zapowiadał twórczość podejmującą próbę zmierzenia się z opisem świata chaosu, relatywizacji wartości i człowieka wpisanego w rzeczywistość totalnej dezintegracji. Oczywiście - próba diagnozy sytuacji człowieka podejmowana będzie poprzez literaturę powojenną w diametralnie odmiennych wariantach poetyckiego układu sprawdzeń (od pisarzy tradycji - Miłosza, Herberta, do pisarzy kontestatorów - Bursy, Stachury, Wojaczka), jednakowoż wiersz Różewicza ustali się z biegiem czasu w formułę modelową, powtarzaną i odnawianą w twórczości następnych pokoleń.
Refleksja egzystencjalna przenika twórczość polskich poetek: Wisławy Szymborskiej, Haliny Poświatowskiej i Ewy Lipskiej. Każda z nich przynależy właściwie do odrębnej generacji, artykułuje myśl w sobie właściwy sposób, niemniej jednak można poszukiwać w ich przypadku wspólnej płaszczyzny odniesienia, którą tworzyłyby: krytycyzm wobec świata (zaznaczany zazwyczaj w postawie "obronnej"), tendencja moralistyczna, a również wyraźne odwołania do filozofii egzystencjalnej (w pierwszej kolejności w wariantach M. Heideggera i J. P. Sartre´a).
Literatura Wisławy Szymborskiej to liryka "przejścia" - od konkretu do uniwersalizacji jednostkowego doświadczenia, od cichego zamyślenia po głośno artykułowane przeświadczenie, od formuły pytania do prowokowanej odpowiedzi. Trafnie zauważa Małgorzata Baranowska, że pisarka "bez trudu, bez ?Xadnych granic porusza się [...] w historii ludzkości. Równocześnie czyni z dziejów sprawę prywatną jednego tylko człowieka. [...] Jej bohaterem jest uogólniony człowiek jako istnienie poszczególne. Jeden z ogromnej liczby". Pisarka pokazuje człowieka w ujęciu bytu jednostkowego i - a to drugi problem tego nurtu liryki osobistej i refleksyjnej - odnosząc się do planu konieczności historii. W tomiku Koniec i start (1993) raz jeszcze powraca pisarka do zagadki istnienia, do naszej sytuacji egzystencjalnej. Szymborska jest pisarką puenty, konceptu, zaskakujących asocjacji w kreowaniu pouczających "opowieści" w poetyckich "światach możliwych". Szymborską i Lipską łączy zdolność oglądania rzeczy z bezpiecznego, intelektualnego dystansu, poetycki obraz nie stroni przy tym od ironii, humoru i językowych i myślowych paradoksów. Charakteryzując drogę twórczą Lipskiej, Ryszard Matuszewski stwierdził, że "obrazuje ona mechanizm stopniowego przystosowywania się do stanów psychicznych zdeterminowanych poprzez poczucie tragizmu ludzkiego istnienia". Stąd wynikają głowne motywy i wątki tej liryki: motyw Zgonu, domu i bezdomności, motyw dziecięcy. W wierszu Wątpliwość czytamy: "Na każde nasze ziemskie miejsce oczekują / nowi. Tacy jak my ludzie. Z przydziałami w rękach. / Przybywają pieszo lub autobusem. Biorą na drogę / kanapki coś do picia odrębność i trwogę". Człowiek odbywa tedy wędrówkę poprzez życie, aczkolwiek niczego w jej trakcie (niezależnie od Zgonu) nie może być pewny. Lipska wydobywa egzystencjalne paradoksy, obnażając paradoksy formuł myślowych i językowych. Twórczość Haliny Poświatowskiej, trzeciej z wymienionych poetek, powraca do dawnych pytań filozoficznych w subtelnych frazach poetyckich. Pojawiają się tu motywy przemijania, osamotnienia, cierpienia i Zgonu. Pisarka pyta: "Czy świat umrze trochę / kiedy ja umrę", sumując tym samym refleksje o naszej obecności i naszych odejściach, o życiu, miłości, o człowieku i naturze. W innym wierszu napisze: "Żyje się tylko chwilę / a czas - / jest przezroczystą perłą / wypełnioną oddechem". Istnienie objawia swój tragiczny wymiar w chwili uświadomienia sobie absurdu bytu, naszej obecności "tu i teraz", która w każdej chwili może zostać przerwana. Odwołania egzystencjalistyczne zdają się kierować poetkę ku gestom porzucenia złudy transcendencji, czyli i pocieszenia w istnieniu Boga, i nadziei na pozagrobowe trwanie w lepszym świecie (por. wiersz Zgon z tomu Jeszcze jedno wspomnienie). Z takich przemyśleń rodzi się rozpacz i trwoga, lecz i nie zatraca się marzenie życia. Można powiedzieć, że w literaturze autorki Dnia dzisiejszego spotykają się i królują Eros i Thanatos - egzystencjalne "pewniki" ("kto potrafi / między miłość i Zgon / wpleść anegdotę o istnieniu"). Czytając utwory Poświatowskiej, obcujemy z literaturą miłości i Zgonu, przenikniętą głęboko refleksją o czasie i losie niweczącym pragnienia człowieka.
Trzeba tu podkreślić, że regularnie refleksje egzystencjalne wiążą się w literaturze z tendencją moralistyczną. Pewne jej przedmioty pojawiły się w twórczości Nowej Fali, z którą blisko związana była przywoływana już Ewa Lipska. Majątek tego pokolenia postrzegamy dziś w perspektywie ewoluujących poetyk indywidualnych, w perspektywie, która odsłania znaczenie przejścia od polityki do metafizyki (S. Barańczak, A. Zagajewski). Twórczość pisarzy poszukujących wartości w lingwistycznym eksperymencie dała nowy słowo egzystencjalnej refleksji. Patrząc na literaturę popaździernikową, przywołać nam przyjdzie poprzednie doświadczenie poetyckie Mirona Białoszewskiego i - w znacznej mierze do niego się odwołujące - doświadczenie polskiej literaturze konkretnej przełomu lat 60. i 70.
Literatura Białoszewskiego staje się w swych fragmentarycznych i ułamkowych segmentach swoistym "szkicem całości", zmierza gdyż do syntetyzującego uogólnienia doświadczenia codzienności, rzeczy zwyczajnie zwyczajnych. Pisarz nie stroni przy tym od żartu i parodii. Te jednostkowe doświadczenia lingwistyczne zapisane w tekstach regularnie odsłaniają doświadczenie rzeczy ostatecznych. Strategia językowej gry i zabawy staje się przy tym obroną indywidualności, powiedzielibyśmy - osobowości i osobności człowieka. Ostatni tomik Białoszewskiego Oho zamyka Wywiad odwołujący się do zabytku średniowiecznej literatury świeckiej - Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Wiersz wieńczy scena, gdzie to z ręki Mistrza Mirona wypada kartka ze słowami: "Nie każcie mi już niczym więcej być! W końcu spokój". Oto przewrotnie pokazane poprzez autora Obrotów rzeczy przerwanie egzystencji, przeczucie tego, co nastąpi "po" i... ocena - również w perspektywie obecności wobec innych - teraźniejszości (doczesności). Sporo tekstów poety osiąga wymiar eschatologiczny, przejmujący ironicznymi sekwencjami słów ułomnych, puentujących w dekonstruującej (siebie i nas) rozsypce doświadczenie egzystencji.
Specjalny kształt uzyskała refleksja wpisana w teksty literaturze konkretnej - z pozoru chłodnej i "obiektywizującej" przekaz. Została ona wyartykułowana w utworach maksymalnie oszczędnych, swoistych znakowych syntezach. Niestrudzony animator polskiego ruchu konkretystycznego Stanisław Dróżdż, zbierając własne teksty z wielu lat, zaprezentował je pod wspólnym tytułem Eschatologia egzystencji (Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, grudzień 1995 - styczeń 1996). Rzeczywiście - utwory te stworzyły syntetyczny przekaz w odniesieniu naszego bytu i losu. Oto sekwencja z cyklu Klepsydra prezentującego w wariantywnych układach - przy zachowaniu kształtu tytułowego przedmiotu - przejścia słów było - jest - będzie; dalej kompozycja złożona z uszeregowanych cyfr "jeden" - słowo samotnej obecności człowieka, jednostkowego, lecz i gubiącego swą podmiotowość w tłumie, izolowanego, rezygnującego z dialogu; kompozycja złożona z krzyżujących się słów życie - Zgon; wreszcie - wykraczająca już poza komunikat słowny - synteza ludzkiego losu: usytuowany w ekspozycyjnym centrum drewniany element będący połączeniem trumny i kołyski. Konkretystyczne teksty Dróżdża, Marianny Bocian, Bogusława Michnika, Wojciecha Pogonowskiego wykorzystują jedną z możliwości artykulacji refleksji podążającej od egzystencji ku metafizyce. Wszystko to odbywa się już w pogranicznych strefach sztuki słowa, gdy aktywizowana jest strona wizualna znaku czy także wyłącznie dźwiękowa (w tak zwany literaturze fonicznej). To oczywiście tylko pewne momenty powojennych eksperymentów literackiej awangardy. Nadto warto byłoby zwrócić uwagę na poezję lat 80. i 90. uwalniającą się - co znamienne i odnotowywane poprzez towarzyszącą krytykę - od ideologicznych obciążeń, artykułującą osobiste doświadczanie świata, nierzadko podążającą ku refleksji metafizycznej. Punktem wyjścia były dla niej grupowe manifestacje pisarzy, start dziewiątej dekady odsłonił zaś tendencje wystąpień indywidualnych. Z ciekawszych objawień interesującego nas nurtu należałoby wymienić nazwiska Marcina Świetlickiego, Jacka Podsiadły, Artura Szlosarka. Powiedzieć trzeba, że charakterystyczne dla literaturze ostatnich lat - tak artystów starszych generacji (Białoszewski, Herbert, Szymborska), jak i tych najmłodszych - jest doświadczenie epifanii, odkrywanie w rzeczach zwyczajnych nagłych objawień i olśnień.
Odnotowano ponad raptem kilka przykładów artystów i dzieł z obszaru refleksji egzystencjalnej, którą wypełniliśmy wnętrze zarysowanego najpierw "trójkąta", a która objawiać się może w różnych postaciach - choćby ekspresji autobiograficznej czy obrazów fizjologicznych. Oto więc egzystencja wpisana w poetyckie wyraz i wyraz, które utrwala egzystencjalny obraz i prawdę obecności. Taką prawdę literatura wyraża zresztą od początku swego istnienia, zarówno w wariantach klasycyzujących, sytuujących się w continuum lirycznych doświadczeń następnych stuleci, jak i eksperymentach awangardy wymykającej się zastanym formom, przełamującej schematy i konwencje, dającej słowo starym prawdom naszego losu w sposób odsłaniający nowe przestrzenie doznań. Rzecz w tym właśnie, że poetycka refleksja egzystencjalna artykułowana być może w różny sposób i to bogactwo ciągle pomnażają najmłodsi poeci. Czesław Miłosz zauważył niegdyś, że nasza liryka dopracowała się "egzystencjalnej medytacji", a to wymaga "zerwania z czystą liryką i odważenia się na dyskurs, stale oskarżany o prozaiczność". Jednakowoż "medytacja" owa może znaleźć słowo w odmiennej dykcji poetyckiej: tak w tekstach diagnozujących rzeczywistość przez inteligentnie używany dowcip (gorzką ironię), jak i w strukturalnie pojętym znaku konkretystycznym, komasującym odniesienia. To bogactwo możliwości poetyckiego słowa trudno dziś przecenić. Choćby zmieniły się "narzędzia" i "formy" w nadchodzącym wieku, literatura ocalać będzie podstawowe wartości, wszak to - od stuleci - jedno z fundamentalnych jej zadań. Jak pisał Zbigniew Bieńkowski: "literatura, tylko literatura jest bezgraniczna".
(Paweł Majerski)