Definicja PISARZE WOBEC KOMUNIZMU

Co znaczy PISARZE WOBEC KOMUNIZMU: Po drugiej wojnie światowej, kiedy Polska znalazła się w strefie wpływów radzieckich, poezji wyznaczono nowe miejsce w kulturze. Już nie miała dostarczać czytelnikowi estetycznych doznań i prowokować do przemyśleń, jeśli to czyniła, to jedynie mimochodem. Poezja stała się jednym z oręży walki o socjalistyczną kulturę, wystarczało kiedy przedstawiała rzeczywistość w formie postulatywnej, takiej, jaka w danym momencie określona była poprzez najwyższe władze partyjne.
Nowe także stało się miejsce pisarza w społeczeństwie. W ustroju socjalistycznym miał on pełnić rolę usługową wobec ludu pracującego miast i wsi. Istotną była w pierwszej kolejności jego pozytywna postawa wobec przemian politycznych i gospodarczych dokonujących się w Polsce, całkowita negacja wrogiego ustroju kapitalistycznego i piętnowanie nagannych postaw. W latach 1945-1949 sama poezja nie była tak bardzo ważna, o sporo więcej dyskutowano o jej przyszłym, pożądanym kształcie i omawiano wnikliwie postawę ideową, jaka powinna cechować socjalistycznego, społecznie zaangażowanego pisarza.
1 września 1944 r. zostało w Lublinie zorganizowane pierwsze zgromadzenie Związku Literatów Polskich. Jerzy Putrament wygłosił referat o zadaniach pisarza, gdzie przeciwstawił sytuację po wyzwoleniu okresowi przedwojennemu, kiedy literaci tworzyli dla tak zwany warstw wyższych. Putrament stwierdził, że przeobrażenia polityczne i socjalne dały pisarzom pracę dla całego narodu. Rola pisarza po wyzwoleniu miała stać się specjalną, na jego barkach gdyż miał spoczywać wymóg mobilizacji do walki z wrogiem (zarówno zewnętrznym, jak i wewnętrznym, klasowym) i czynny udział w odrodzeniu i przemianie moralnej obywateli.
Realizacja instrukcji ideowych rozpoczęła się od krytyki postawy pisarzy związanych z tak zwany ideologią burżuazyjną, analizy krytycznej kierunków literackich istniejących przed 1939 r. i nawoływania do związania życia twórców z życiem społecznym. Na zebraniu ZLP w Krakowie w 1945 r. J. Przyboś powiedział, że nadchodzi nowa era - wielkiego poczucia społecznego i służby socjalnej twórcy, a powołaniem pisarza jest stanąć na czele społeczeństwa i ukazywać mu nowe drogi i szczytne cele. Na tym samym zebraniu L. Kruczkowski domagał się nawiązania poprzez pisarzy żywego kontaktu z masami robotniczymi i chłopskimi, wskutek czego podjęto uchwałę o utworzeniu komitetu, który miał dostarczać organizacjom robotniczym i chłopskim prelegentów i urządzać wieczory literackie.
Chociaż główne dyskusje w środowisku pisarskim dotyczyły realizmu jako obowiązującego stylu nowej literatury. Wysunięta została teza, potwierdzona urzędowo poprzez określenia zjazdu szczecińskiego, o poezji ukazującej obiektywną rzeczywistość i służącej odbiorcom poprzez uczestnictwo w kształtowaniu stosunków socjalnych. Głównym elementem nowej literatury miało być przezwyciężenie wrogich kierunków artystycznych - formalizmu, symbolizmu, psychologizmu i katastrofizmu. Powieści miały opierać się na XIX wiecznych wzorcach literatury realistycznej, a mechanizm tworzenia postaci miał się odwoływać do socjologicznych regułach typowości. Podkreślano prawo pisarza do wyolbrzymiania i upraszczania cech bohaterów, jeśli miało tego wymagać podporządkowanie się prawdom historycznym.
W 1945 r. powstaje tygodnik literacki "Kuźnica". Wokół tego, ukazującego się na początku w Łodzi, a potem w Warszawie, pisma (realizującego politykę kulturalną partii komunistycznej) skupiają się znani pisarze polscy i znaczna ekipa debiutantów. W tym samym roku powstaje "Tygodnik Powszechny" - pismo o orientacji katolickiej, na łamach którego publikowali pomiędzy innymi: Jan Józef Szczepański, Jerzy Turowicz, Stefan Kisielewski i Zbigniew Herbert. Byli to chociaż artysty występujący niejako na marginesie ówczesnego życia kulturalnego. Samo pismo, po odmowie opublikowania nekrologu Stalina w formie podyktownej poprzez władze, zostało objęte zakazem publikacji. Potem wznowiło swą działalność, chociaż z kompletnie zmienionym zespołem redakcyjnym, który już bez zbędnych oporów realizował wskazania władz (1954 r.).
Na przełomie lat 40. i 50. pojawiła się ekipa młodych pisarzy zwanych "pryszczatymi", którzy byli gorliwymi wyznawcami realizmu socjalistycznego (zobacz Powieść socrealistyczna). W ich programie twórczość pisarska była elementem popierania władzy ludowej i zwalczania wroga klasowego. Twórczość "pryszczatych" (W. Woroszylskiego, A. Brauna, T. Konwickiego, T. Borowskiego) podejmowała tematykę przemian zachodzących w Polsce socjalistycznej. Samo dzieło było kompletnie podporządkowane zadaniom propagandowym i agitacyjnym. Tragiczna Zgon T. Borowskiego pozbawiła grupę duchowego przywódcy, a przewarzająca część z "pryszczatych" w połowie lat 50. zweryfikowała własne poglądy.
Interesujące są postawy pisarzy znanych i bardzo aktywnych przed wojną. Po krytyce Kwiatów polskich Julian Tuwim ogłasza poetycką samokrytykę Jamby polityczne. Jarosław Iwaszkiewicz po opublikowaniu socrealistycznej Wycieczki do Sandomierza i Ucieczki Felka Okonia pisze jedynie okolicznościowe wiersze i przemówienia. Poza kilkoma utworami praktycznie milczą Maria Dąbrowska i Zofia Nałkowska. Nowa władza domaga się czynnego uczestnictwa, wyrażającego się pełną akceptacją, w budowaniu nowego ustroju. Wielu pisarzy, nie mogąc sprostać wymaganiom ideologicznym, objętych jest zakazami publikowania, a ich już istniejące książki usuwane są z bibliotek. Krytyka może dosięgnąć nawet w najwyższym stopniu "wierzących" marksistów. Na ciągłych zebraniach, zjazdach i konferencjach każde nowe dzieło poddawane jest dyskusjom i omówieniom, szczególnie istotna jest ich wymowa ideologiczna. Przykład takiej dyskusji został opisany poprzez L. Tyrmanda. Młody literat "napisał opowiadanie o miłości - z partią, szlachetnym oficerem UB i wszystkimi akcesoriami jak trzeba - a które okazało się nie "takie jak trzeba". Poprzez trzy godziny wałkowano temat, w jakim stopniu partia ma prawo ingerencji w kwestie łóżkowe swoich członków. W dalszym ciągu ludzie w matuzalemowym wieku, o powierzchowności koszmarnych karłów i maszkar, jak [...] i Melania Kierczyńska, informowali [...] o tym, co tj. miłość dojrzała, a więc proletariacko partyjna, lub animalistyczna, a więc burżuazyjno imperialistyczno amerykańska. Wreszcie [...] szara eminencja czerwonej literatury oświadczyła, Iż zdrada małżeńska jest kapitalistycznym przeżytkiem, który zniknie w epoce komunizmu [...]. Nowela, której bano się drukować wcześniej, nie zostanie już z pewnością wydrukowana [...], ogółowi czytelniczemu nie jest wskazane [noweli] dawać, bo mógłby jeszcze zacząć myśleć w niepożądany sposób i w niepożądanych kierunkach".
Dziennik 1954 Leopolda Tyrmanda jest ciekawym dokumentem epoki. To jest obraz życia literackiego i postaw samych pisarzy w państwie, gdzie wysocy urzędnicy mocą swych decyzji zamawiali następne dzieła jednych autorów i skazywali na milczenie innych. Nie talent autora i wymowa samego dzieła świadczyły o możliwości jego wydania. Nawet ci, którzy 1 dnia opływali w komunistyczne dobra, kolejnego musieli już kajać się na zebraniach albo skazywani byli na niepamięć. Obraz budowany poprzez Tyrmanda złożona jest z opisywanych konkretnych sytuacji, rozmów, opinii przeczytanych książek, obejrzanych filmów. To wszystko tworzy bardzo subiektywny obraz życia kulturalnego i codziennego w czasach stalinizmu.
Zupełnie innego rodzaju książką ukazującą życie jednostki, szczególnie zaś pisarza, w komunizmie jest (zobacz) Zniewolony umysł Czesława Miłosza. Poprzez rozważania teoretyczne o istocie komunizmu i jego degenerującym wpływie na jednostkę, autor dochodzi do przedstawienia biografii czterech konkretnych artystów (ukrytych pod kryptonimami Alfy, Bety, Gammy i Delty), którzy zostali określeni nie w aspekcie posłusznych i wiernych ustrojowi, ale jako mniej albo bardziej świadome ofiary sytuacji historycznej. Wg Miłosza zniewolenie umysłów nie dokonuje się w sposób błyskawiczny. Powolna indoktrynacja działa na wielu płaszczyznach, poczynając od przedwojennego poczucia pustki światopoglądowej pośród polskich intelektualistów przed wojną do wielu odmian codziennego strachu - nie tylko o swoje i swoich bliskich bezpieczeństwo. Poeta odczuwa w pierwszej kolejności strach przed jałowością, niemożnością pisania, która staje się silniejsza od troski o samą wartość dzieła.
Dopiero po zmianach politycznych nareszcie lat 80. podręcznik Czesława Miłosza mogła ukazać się w Polsce w wydaniu oficjalnym. Podobnie było z wydanymi w Paryżu w 1986 r. rozmowami z poetami prowadzonymi poprzez Jacka Trznadla. Jego podręcznik nosi znamienny tytuł: Hańba domowa. Rozmowy Trznadla mają na celu sprowokowanie oceny okresu realizmu socjalistycznego poprzez uczestniczących w nim pisarzy. Próbują oni określić granice odpowiedzialności człowieka, w tym i swojej własnej, opisują doznania i przeżycia towarzyszące poznawaniu komunizmu. Starają się po wielu latach dokonać obiektywnej oceny tego okresu. Autor rozmów pragnął odwołać się do doświadczeń pisarzy aktywnych w tamtym okresie, nie wyznaczając ram zagadnieniom i problemom. To nie tylko próba odtworzenia tamtego światopoglądu i tamtej świadomości, lecz i ocena dokonana z perspektywy aktualnej, próba obiektywizacji na miarę obecnego doświadczenia. Głównym przyczyną ugięcia się wielu jednostek przed doktryną komunistyczną jest dla Jacka Trznadla tak zwany stres wojenny i to w wielu sytuacjach wyznacza linię postępowania poszczególnych jednostek. Dla wszystkich pisarzy dyskutujących z Jackiem Trznadlem ważna jest tajemnica społecznego oddziaływania komunizmu na myśli i zachowania ludzi, szczególnie intelektualistów. W książce tej postawionych zostaje sporo pytań, na które niestety czytelnik nie otrzyma odpowiedzi. Autor Hańby domowej puentuje swe rozważania przytoczeniem słów Hannah Arendt, o tym Iż "rodzaj ludzki ma zawsze skłonność do popadania w banalność zła".
Problem relacji inteligencji do komunizmu stanowi temat wielu innych książek, wystarczy przytoczyć chociażby Mój wiek (rozmowy Czesława Miłosza z Aleksandrem Watem), Oni Teresy Torańskiej, Rytuał i demagogia Michała Głowińskiego i Wina i wiara Jacka Kuronia. Liczba pozycji wskazuje, że temat ten nie został jeszcze wyeksploatowany. W odróżnieniu do literatury socrealistycznej stanowi wciąż żywy problem.
(Magdalena Piekara)
Zobacz także: DZIENNIKI INTELEKTUALNE