Definicja PARNASIZM

Co znaczy PARNASIZM: Kierunek w literaturze francuskiej z połowy XIX w., będący reakcją na subiektywizm romantyzmu. Za prekursorów parnasizmu uważane jest Teofila Gautier, głoszącego kult formy i Teodora de Banville z jego hasłem "sztuka dla sztuki". Doktrynę estetyczną parnasizmu sformułowali pisarze współtworzący grupę "Parnas": T. de Banville, V. Laprade, L. Menard, J.M. de Heredia. W polskim parnasizmie nie pojawił się żaden manifest programowy kierunku, a samym terminem posługiwano się dość swobodnie, jako synonimem "artystostwa" i "estetyzmu". Kunszt wyrafinowanej i wypracowanej formy głosili już Wiktor Gomulicki i Felicjan Faleński w pozytywizmie. W epoce Młodej Polski za ich następców uznano Antoniego Langego, Zenona Przesmyckiego, Konstantego Marię Górskiego, Lucjana Rydla.
Kult piękna absolutnego głoszono na łamach czasopisma "Chimera" (1901-1907), które już samym wyglądem graficznym przypominało dzieło sztuki. Redaktor "Chimery" Zenon Przesmycki (Miriam) odegrał doniosłą rolę w proklamowaniu symbolizmu i parnasizmu w Polsce. Jego pasja tłumaczeniowa i zbieracka pozwoliła młodym twórcom zapoznać się ze wszystkimi osiągnięciami obcej i rodzimej poetyki. We własnym tomie pt. Z czary młodości (1893) Miriam zaprezentował się jako wirtuoz słowa - swobodnie władający wyszukanymi schematami rytmu i wersu. Niestety, zestaw wzorowany na francuskiej literaturze parnasistowskiej pozbawiony był jej liryzmu i plastyki. W naturalny sposób krytyk wykorzystał doświadczenia Ch.M. Leconte de Lisle´a w tekście epickim Święty ogień.
Przekonanie parnasistów o wysokim posłannictwie sztuki zachęcało do stosowania trudnych struktur gatunkowych i form wersyfikacyjnych. Mistrzem skomplikowanej formy okazał się A. Lange poszukujący wzorców w literaturze de Lisle´a, a również we francuskim i polskim baroku i w twórczości klasyków. Cykl Langego Exotica (1898) jest jednym z nielicznych polskich przykładów eksploatacji tematyki egzotycznej i archaicznej (częściej wykorzystywanej poprzez parnasistów francuskich). Odpowiednikiem nadzwyczajnie wyszukanej formy pantum, bardzo rzadko występującej w polskiej literaturze, jest wiersz Langego:
Zapłonął w słońcu kraśny mak,
Złocistą falą szemrze kłos;
W błękity uleć niby ptak,
leć słyszeć tam skowronka głos
Złocistą falą szemrze kłos,
Jak gdyby dźwięk tajemnych lir;
leć słyszeć tam skowronka głos,
Znikł zimny grób, znikł lodów kir.
[Pantum]
Sporym zainteresowaniem cieszyła się w Polsce erudycyjna literatura J.M. Heredii znajdująca wielu wyjaśnia i naśladowców, między innymi Kazimierza Przerwę Tetmajera i braci Brzozowskich, Rydla, Antoniego Słonimskiego. Rozmiłowany w pięknie Tetmajer oddaje hołd sztuce starożytnej w wierszach i szkicach, gdzie "przekłada" plastyczność dzieła sztuki na język liryki (na przykład Danae Tycjana). W III tomie jego Literaturze znalazły się utwory Mastodonty, W Arkadii, Dyskobol przypominające swym wydźwiękiem artystycznym sonety Heredii (czemu Tetmajer zaprzeczał). Klasycystyczne wyobrażenia piękna pokonują w nich tematykę dekadencką. Sonety Brzozowskich Tryumfy i Rydla Mitologie podejmują charakterystyczne dla parnasizmu wątki egzotyczne i antyczne.
Poprzez głuche, nieruchome, przedwiekowe puszcze,
Pod sklepieniem konarów, pośród odwiecznej mroczy,
Ciężkim chłodem, poważnie, słoni tabor kroczy,
Łamiąc z chrzęstem stłumionych gałęzie i kuszcze.
Bóg lasów, ustrojony w zwoje lian i bluszcze,
Zbudzony ze snu, który powieki mu tłoczy,
Zdumieniem zdjęty, wraża złowrogie swe oczy
W te milczenie mącące i zuchwałe tłuszcze.
One uczyły wzrok ten. Stają wściekłe gniewem,
Wzniesionymi trąbami walą w buki, dęby:
- Bór cały się kołysze, jak okrętów maszty,
Chwiejąc się, z trzaskiem drzewo upada za drzewem:
Nagle, z tryumfem, słońce wdziera się poprzez zręby,
I patrzy na zwycięzców cielsk potworne baszty.
[W. Korab Brzozowski Słonie]
Utwory nie powiązane tematycznie z antykiem czy egzotyką otrzymywały miano literaturze parnasistowskiej z racji na bogactwo formy, którą prezentowały, tak jak liryki Lemańskiego czy stylizowana ballada Rydla Bajka o Kasi i królewiczu, która zachwycała filigranową, barokową konstrukcją. Związek z parnasizmem ujawnił cykl Adama Asnyka Nad głębiami, neoklasyczne tomy Staffa Gałąź kwitnąca i Uśmiechy godz., Tercyny Władysława Kościelskiego wzorowane na Stancach J. Moreas´a. Zdyscyplinowana forma wyrazu Staffa wywierała wrażenie nienagannej prostoty, uzyskiwane dzięki perfekcyjnej technice pisarskiej.
Pośród młodopolskich artystów troskliwie pielęgnujących artyzm formy znalazły się kobiety - poetki żywo zainteresowane aktualnymi przemianami w poezji. W utworach o doskonałym kształcie poetyckim, w pełni odpowiadającym wymogom parnasistów Kazimiera Zawistowska objawia niespotykaną wrażliwość wyobraźni, intensywność uczuciowości, a przy tym pedanterię stylu. Maryla Wolska z naturalną wytwornością tworzyła stylizowane kompozycje z archaizmami, neologizmami ludowymi i melodycznym wersem. Jej bardzo osobista literatura wyróżniała się wysoką kulturą wyrazu i misterną kompozycją. Poezję nasyconą estetyzmem uprawiała Maryla Wolska, modyfikująca istniejące schematy wersyfikacyjne i rytmiczne dla oryginalnego obrazu całości utworu transponującego zmienność nastrojów i przeżyć (tomik Pierścień życia). Dekadenckie tło literaturze wymienionych autorek odbiera im status parnasistek, lecz właściwie parnasizm w swej "czystej" postaci w Polsce nie istniał. Polscy wyznawcy kierunku to wrażliwi estetycy, którzy sprzeciwiali się osobistemu liryzmowi w literaturze i negowali koncepcję poety wieszcza. W zamian proponowali poezję obiektywistyczną, bezosobową, opisową, której elitaryzm miał zależeć od doskonałości warsztatu artystycznego poety rzemieślnika.
(Marta Rabikowska)