Co znaczy PAN TADEUSZ, CZYLI OSTATNI ZAJAZD NA LITWIE. HIST:
Adama Mickiewicza, po raz pierwszy wydany w Paryżu w roku 1834, jako jedyny w historii literatury polskiej doczekał się miana arcypoematu, co zresztą oddaje nie tylko wyjątkowość jego pozycji wobec pozostałych dzieł (i arcydzieł), jest także świadectwem pewnej, trwającej dziesiątki lat, bezradności badaczy wobec jego złożoności gatunkowej. Problematyka genologiczna należy do stałego repertuaru dawnej i nowszej mickiewiczologii.
Mickiewicz, tworząc na emigracji w Paryżu od jesieni 1832 r. - z przerwami - do połowy lutego 1834 własne największe dzieło epickie (Stanisław Pigoń obliczył nawet, że czas rzeczywistej kreacji wynosił niemal precyzyjnie dziewięć miesięcy!), podlegał presji powszechnego w pierwszej połowie XIX w. pośród pisarzy marzenia o eposie. Pragnienie to wynikało nie tylko z przekonania, że "pieśń ujdzie cało" - jak pisał w Konradzie Wallenrodzie - jakże istotnego w obliczu nie tylko straty niepodległego bytu państwowego, lecz i groźby zaniku poczucia tożsamości narodowej. Narody Europy po zamęcie wojen napoleońskich zaczęły doszukiwać się swych korzeni, przyczyn kulturowych odrębności, swoistości "ducha narodowego". Skarbnicami tej wiedzy tajemnej były (lub także mogły być eposy), wedle terminologii Hegla "księgi absolutnie pierwsze", "biblie narodu" (Wykłady o estetyce). Jeżeli dany naród nie miał swej epopei, należało ją utworzyć czy także - jakby to potem mógł ująć Cyprian Norwid -od tworzyć. Pan Tadeusz, wedle zgodnej pod tym względem recenzji badaczy, najprecyzyjniej wyraża własności polskiego ducha szlacheckiego, a jednak, tworząc to dzieło, Mickiewicz nie zamierzał wzorować się na rygorystycznym kształcie klasycystycznego eposu, którego w najwyższym stopniu reprezentatywną definicję zapisał w swych wykładach tata Juliusza - Euzebiusz Słowacki: "Wiersz bohaterski lub epopeja, to jest poetyczne opowiadanie ważnej jakiej i bohaterskiej kwestie, która zadziwia swą wielkością, która o losie jednego albo wielu narodów stanowi i gdzie myśl poety, od rzeczy ludzkich podnosi się do boskich i władze nadprzyrodzone w działanie wprowadza." Wedle świadectwa Józefa Bohdana Zaleskiego, we wspomnieniach spisanych po latach na życzenie syna poety Władysława, Mickiewicz w ostatniej fazie tworzenia arcypoematu spotkał się z szeregiem zarzutów, raczej ze strony chyba nadto przejętego kwestiami religijnymi Stefana Witwickiego, o "obniżanie tonu", odbieganie od nastroju i stylu "poważnej epopei". Tak przekreślone zostały pewne sprawy Telimeny - Witwicki domagał się wręcz całkowitego wykreślenia "tej pani"; los taki spotkał fragment o świecy w kominku, historię klucza wręczonego Tadeuszowi i jej następstwa (pisarz zaczernił te miejsca w rękopisie palcem umoczonym w atramencie).
Mickiewicz obiecywał, Iż się poprawi następnie Pana Tadeusza, Iż podniesie "nastrój o jakie pół tonu", gdyż rzecz nie miała się skończyć definitywnie na "dwunastu księgach wierszem" (toż Epilogu pisarz nie umieścił ani w pierwodruku, ani w żadnym innym wydaniu za życia). Planował część drugą, równą co do objętości części ogłoszonej. Jej bohaterem miał być syn Zosi i Tadeusza, uczestnik Stworzenia Listopadowego. Poetę gorąco do takiego sprostania wymogom klasycystycznym namawiali starsi i młodsi przyjaciele. Z różnych źródeł pośrednich wiemy, Iż w roku 1851 Mickiewicz pertraktował, korzystając z pomocy Eustachego Januszkiewicza, z księgarzem i wydawcą berlińskim Bernardem Behrem w sprawie nowego wydania zbiorowego swych dzieł, które objąć miało także drugą, bliską ukończenia część Pana Tadeusza. Do wydania nie doszło, a rękopis - podobnie jak dalsze części ukochanych poprzez Mickiewicza Dziadów - spłonął zapewne w kominku cztery lata potem, przed wyprawą do Turcji.
A jednak samo pojawienie się w obrębie wydanych "dwunastu ksiąg" jakże licznych epopeicznych odwołań, similiów, miejsc wspólnych, zamierzonych poprzez Mickiewicza cytowań albo finezyjnych przetworzeń (na przykład w formie parafrazy konkretnych wierszy starożytnych eposów) tekstów autorów klasycznych zwiodło badaczy tak dalece, Iż jeszcze Juliusz Kleiner twierdził, że "Mickiewicz wiedział, Iż tworzy epopeję - i było to zadaniem jego od pierwszej chwili kształtowania". Podobny sąd wyrażał znakomity filolog klasyczny Tadeusz Sinko. W czasie gdy dokładnie dostrzeżone poprzez badaczy przedmioty techniki homeryckiej, stosowanej poprzez poetę z genialnym wyczuciem tak na poziomie porównań homeryckich, jak i pewnych stereotypowych formuł epopeicznych (na przykład rozpoczynanie i kończenie mów ważniejszych postaci, częste powtórzenia), aż po takie drobiazgi formalne, jak podział na księgi (łącznie z przełamywaniem owego podziału: Ks. VI i VII Pana Tadeusza na wzór Ks. I i II Odysei) i zasada epickiego rozpoznania (anagnorisis), zabiegu tak cenionego właśnie u Homera poprzez Arystotelesa - tu w istocie w wersji autorozpoznania Jacka Soplicy w kluczowej scenie spowiedzi Księdza Robaka ("Jam jest Jacek Soplica" na wzór "Jam jest Odys Laertyd" - słów Odyseusza na dworze króla Feaków Alkinoosa); wszystkie te zabiegi zdradzają romantyczny dystans, pewną ironię i autoironię wobec szacownego wzorca. Dość powiedzieć, Iż ekwiwalentem opisu wykuwania tarczy Achillesa w Iliadzie, elementu zbroi epopeicznego bohatera, w Panu Tadeuszu jest opis... serwisu. Heroizm zastępują u schyłku kultury sarmackiej - kulinaria.
A jednak Pan Tadeusz traktowany był i jest jeszcze jako przeciwieństwo polskości, "centrum polszczyzny", biblia narodu, jeden z ważnych przedmiotów podtrzymujących naszą tożsamość, jako polska epopeja. Uczono się jej w całości na pamięć, pomagała przetrwać trudne chwile i lata niewoli. Jeszcze dziś niektórzy Polacy mają w pamięci obszerne fragmenty tego dzieła.
Z epopeicznością Pana Tadeusza i jego złożonością gatunkową naukowcy radzili sobie potem na różne metody. Skoro odkryto w tym arcypoemacie i starożytny, klasyczny epos, i baśń, i poemat dydaktyczny, poemat opisowy, elegię i sielankę miłosną i gatunki nowsze: utopię, odnowiony poprzez pisarzy oświecenia poemat heroikomiczny, poemat obyczajowy, autobiograficzny, domowy, owo bogactwo wewnętrzne widziano na kształt bądź to "sumy gatunków" (Kazimierz Wyka), bądź to "wieloaspektowości gatunkowej" (Stefania Skwarczyńska). Epopeja w takim ujęciu z jednej strony przedstawiana była jako ogniwo w tradycji gatunkowej Pana Tadeusza, z drugiej - wobec historii recepcji arcypoematu - przestała pełnić funkcję wyłącznie terminu gatunkowego, stała się terminem wartościującym. Pan Tadeusz uzyskał status eposu, stał się epopeją.
Epopeja poprzez wieki stanowiła koronę gatunków, nie tylko epiki, była najwyższą metodą literaturze. Czy utwór może uzyskać rangę eposu bezwzględnie na to, jakie miejsce w nim zajmuje żywioł epopeiczny - centralne czy peryferyjne? Wg najnowszych w tej sprawie propozycji Ireneusza Opackiego, Pan Tadeusz jest "romantyczną epopeją narodową", jest "fantazmatem epopeicznym", jest "epopeją marzoną" poprzez poetę "na paryskim bruku". Do chwili obecnej uczeni tradycyjnie uważali, Iż epopeiczny okres przełomowy otwierają w poemacie regularnie pojawiające się epitety "ostatni" ("ostatni zajazd", "ostatni Klucznik", "ostatni z Horeszków", "ostatni, co tak poloneza wodzi!"), sygnalizujące odejście dawnej formy ustrojowej, w tym dawnego obyczaju, i nadejście na jej miejsce nowej, gdzie do rangi symbolu urasta czyn wyzwolenia poprzez Zosię i Tadeusza z poddaństwa swoich włościan. Prawdziwy przełom, zdaniem Opackiego, dokonuje się w świadomości mieszkańców zaścianka i bazuje on na przejściu od mentalności rodowej, której skutkiem był ów zajazd, do mentalności narodowej jako efektu zajazdu i decydującego w nim udziału młodego Tadeusza. Smutną okolicznością pozostaje jednak fakt, Iż do owej epopeicznej przemiany, zjednoczenia zwaśnionych rodów i podniesienia wieśniaków do godności członków narodu (dawniej był to przywilej szlachecki), potrzebny był jeszcze wspólny wróg - Rosjanie.
Mickiewicz nigdzie nie wspomina o swoim arcydziele epickim jako o epopei, nawet w wykładach w College de France. Dla Kleinera argumentem decyzyjnym o zamiarze epopeicznym poety był fakt istnienia inwokacji już w redakcji pierwotnej. Jak to jednak wykazał Wyka, Mickiewicz inwokację przetwarzał wielokrotnie i kształt ostateczny nadał jej właściwie tuż przed wydrukowaniem. Śmiało można ryzykować twierdzenie, Iż wspólnie z rozrastaniem się koncepcji dzieła, krystalizowaniem się aspektów patriotycznych jego wymowy i spychaniem na plan dalszy przedmiotów sielankowych, romansowych, udział żywiołu epopeicznego w strukturze arcypoematu niepomiernie wzrastał.
Już współcześni poecie, odmiennie pojmujący patriotyczną gorliwość, mieli za złe Mickiewiczowi, Iż naszą narodową epopeję zaczął od inwokacji do Litwy Ojczyzny, nie Polski! Polacy byli obecni na terenach południowo wschodniej Litwy i przyległych do niej dzisiejszych obwodów Białorusi, szczególnie zaś w okolicach Nowogródczyzny (państwie "lat dziecinnych" poety), już od początków wieku XI. Zrazu jako niewolnicy wzięci "w jasyr" w trakcie częstych łupieżczych wypraw Litwinów na ziemie polskie. Złośliwa interpretacja herbu Wielkiego Księstwa Litewskiego - Pogoni - głosiła, że zbrojny zeń rycerz kierował się na Zachód, przeciw Polakom. Wolna od emocji, racjonalistyczna refleksja wydaje się prosta: jeżeli rycerz nie miał być leworęczny, a powinien ukazywać na tarczy "krzyż podwójny złoty", musiał zwracać się ku zachodowi, odmiennie widzielibyśmy jego rękę z mieczem nie z tarczą. Następne unie (personalna w roku 1385, realna w 1569), zawierane między Polską i Litwą sprzyjały wielowiekowemu procesowi osiedleńczemu, w toku którego Polacy zamieszkujący tereny Litwy zachowali jednak znaczącą etniczną i kulturową niezależność. Ojczyzna Mickiewicza to kultura polska na terenach Litwy. Okolice Soplicowa stają się "ogromną małą ojczyzną".
We wspomnianych wyżej wykładach paryskich Mickiewicz podkreślał oryginalność, odrębność eposu słowiańskiego. Jego swoistość miała bazować na czynnym relacji do natury, przyrody, który miał zastąpić tradycyjną cudowność epiki heroicznej. Współistnienie świata ludzi i bogów mitologii greckiej i rzymskiej, realne w przestrzeni przedhistorycznej, nie wytrzymywało prób adaptacyjnych w eposach chrześcijańskich. Mickiewicz ze studiów nad eposem słowiańskim wysnuł genialnie tę jego cecha, której jednak nie odważyłbym się nazwać (odpowiednio z duchem czasów) "ekologiczną". Harmonijna koegzystencja świata ludzi i przyrody Soplicowa nie podlega rewizji. Jest faktem. Owej harmonii świata przedstawionego odpowiada cudowne zespolenie wielorakich żywiołów rodzajowych i gatunkowych. Mała ogromna ojczyzna uzyskuje wymiar uniwersalny, bez którego żaden utwór nie może funkcjonować jako arcydzieło. Tak długo, jak Pan Tadeusz będzie miał zafascynowanych jego kształtem artystycznym czytelników, będzie "centrum polszczyzny".
Pana Tadeusza przełożono na dziesiątki języków, próbowano także ekranizacji (wersja kinowa 1928, tv - 1970-71). O nieprzekładalności poetyckiego dzieła na utwór filmowy przekonał się ostatnio, jednakże video odniósł tak zwany "efekt kasowy", Andrzej Wajda (Pan Tadeusz, 2000). Zdaniem większości krytyki była to jednak artystyczna porażka.
(Marek Piechota)
Zobacz także: EPOPEJA, HISTORIA, IRONIA ROMANTYCZNA, Literatura MICKIEWICZA, Typy I GATUNKI LITERACKIE W EPOCE ROMANTYZMU
Mickiewicz, tworząc na emigracji w Paryżu od jesieni 1832 r. - z przerwami - do połowy lutego 1834 własne największe dzieło epickie (Stanisław Pigoń obliczył nawet, że czas rzeczywistej kreacji wynosił niemal precyzyjnie dziewięć miesięcy!), podlegał presji powszechnego w pierwszej połowie XIX w. pośród pisarzy marzenia o eposie. Pragnienie to wynikało nie tylko z przekonania, że "pieśń ujdzie cało" - jak pisał w Konradzie Wallenrodzie - jakże istotnego w obliczu nie tylko straty niepodległego bytu państwowego, lecz i groźby zaniku poczucia tożsamości narodowej. Narody Europy po zamęcie wojen napoleońskich zaczęły doszukiwać się swych korzeni, przyczyn kulturowych odrębności, swoistości "ducha narodowego". Skarbnicami tej wiedzy tajemnej były (lub także mogły być eposy), wedle terminologii Hegla "księgi absolutnie pierwsze", "biblie narodu" (Wykłady o estetyce). Jeżeli dany naród nie miał swej epopei, należało ją utworzyć czy także - jakby to potem mógł ująć Cyprian Norwid -od tworzyć. Pan Tadeusz, wedle zgodnej pod tym względem recenzji badaczy, najprecyzyjniej wyraża własności polskiego ducha szlacheckiego, a jednak, tworząc to dzieło, Mickiewicz nie zamierzał wzorować się na rygorystycznym kształcie klasycystycznego eposu, którego w najwyższym stopniu reprezentatywną definicję zapisał w swych wykładach tata Juliusza - Euzebiusz Słowacki: "Wiersz bohaterski lub epopeja, to jest poetyczne opowiadanie ważnej jakiej i bohaterskiej kwestie, która zadziwia swą wielkością, która o losie jednego albo wielu narodów stanowi i gdzie myśl poety, od rzeczy ludzkich podnosi się do boskich i władze nadprzyrodzone w działanie wprowadza." Wedle świadectwa Józefa Bohdana Zaleskiego, we wspomnieniach spisanych po latach na życzenie syna poety Władysława, Mickiewicz w ostatniej fazie tworzenia arcypoematu spotkał się z szeregiem zarzutów, raczej ze strony chyba nadto przejętego kwestiami religijnymi Stefana Witwickiego, o "obniżanie tonu", odbieganie od nastroju i stylu "poważnej epopei". Tak przekreślone zostały pewne sprawy Telimeny - Witwicki domagał się wręcz całkowitego wykreślenia "tej pani"; los taki spotkał fragment o świecy w kominku, historię klucza wręczonego Tadeuszowi i jej następstwa (pisarz zaczernił te miejsca w rękopisie palcem umoczonym w atramencie).
Mickiewicz obiecywał, Iż się poprawi następnie Pana Tadeusza, Iż podniesie "nastrój o jakie pół tonu", gdyż rzecz nie miała się skończyć definitywnie na "dwunastu księgach wierszem" (toż Epilogu pisarz nie umieścił ani w pierwodruku, ani w żadnym innym wydaniu za życia). Planował część drugą, równą co do objętości części ogłoszonej. Jej bohaterem miał być syn Zosi i Tadeusza, uczestnik Stworzenia Listopadowego. Poetę gorąco do takiego sprostania wymogom klasycystycznym namawiali starsi i młodsi przyjaciele. Z różnych źródeł pośrednich wiemy, Iż w roku 1851 Mickiewicz pertraktował, korzystając z pomocy Eustachego Januszkiewicza, z księgarzem i wydawcą berlińskim Bernardem Behrem w sprawie nowego wydania zbiorowego swych dzieł, które objąć miało także drugą, bliską ukończenia część Pana Tadeusza. Do wydania nie doszło, a rękopis - podobnie jak dalsze części ukochanych poprzez Mickiewicza Dziadów - spłonął zapewne w kominku cztery lata potem, przed wyprawą do Turcji.
A jednak samo pojawienie się w obrębie wydanych "dwunastu ksiąg" jakże licznych epopeicznych odwołań, similiów, miejsc wspólnych, zamierzonych poprzez Mickiewicza cytowań albo finezyjnych przetworzeń (na przykład w formie parafrazy konkretnych wierszy starożytnych eposów) tekstów autorów klasycznych zwiodło badaczy tak dalece, Iż jeszcze Juliusz Kleiner twierdził, że "Mickiewicz wiedział, Iż tworzy epopeję - i było to zadaniem jego od pierwszej chwili kształtowania". Podobny sąd wyrażał znakomity filolog klasyczny Tadeusz Sinko. W czasie gdy dokładnie dostrzeżone poprzez badaczy przedmioty techniki homeryckiej, stosowanej poprzez poetę z genialnym wyczuciem tak na poziomie porównań homeryckich, jak i pewnych stereotypowych formuł epopeicznych (na przykład rozpoczynanie i kończenie mów ważniejszych postaci, częste powtórzenia), aż po takie drobiazgi formalne, jak podział na księgi (łącznie z przełamywaniem owego podziału: Ks. VI i VII Pana Tadeusza na wzór Ks. I i II Odysei) i zasada epickiego rozpoznania (anagnorisis), zabiegu tak cenionego właśnie u Homera poprzez Arystotelesa - tu w istocie w wersji autorozpoznania Jacka Soplicy w kluczowej scenie spowiedzi Księdza Robaka ("Jam jest Jacek Soplica" na wzór "Jam jest Odys Laertyd" - słów Odyseusza na dworze króla Feaków Alkinoosa); wszystkie te zabiegi zdradzają romantyczny dystans, pewną ironię i autoironię wobec szacownego wzorca. Dość powiedzieć, Iż ekwiwalentem opisu wykuwania tarczy Achillesa w Iliadzie, elementu zbroi epopeicznego bohatera, w Panu Tadeuszu jest opis... serwisu. Heroizm zastępują u schyłku kultury sarmackiej - kulinaria.
A jednak Pan Tadeusz traktowany był i jest jeszcze jako przeciwieństwo polskości, "centrum polszczyzny", biblia narodu, jeden z ważnych przedmiotów podtrzymujących naszą tożsamość, jako polska epopeja. Uczono się jej w całości na pamięć, pomagała przetrwać trudne chwile i lata niewoli. Jeszcze dziś niektórzy Polacy mają w pamięci obszerne fragmenty tego dzieła.
Z epopeicznością Pana Tadeusza i jego złożonością gatunkową naukowcy radzili sobie potem na różne metody. Skoro odkryto w tym arcypoemacie i starożytny, klasyczny epos, i baśń, i poemat dydaktyczny, poemat opisowy, elegię i sielankę miłosną i gatunki nowsze: utopię, odnowiony poprzez pisarzy oświecenia poemat heroikomiczny, poemat obyczajowy, autobiograficzny, domowy, owo bogactwo wewnętrzne widziano na kształt bądź to "sumy gatunków" (Kazimierz Wyka), bądź to "wieloaspektowości gatunkowej" (Stefania Skwarczyńska). Epopeja w takim ujęciu z jednej strony przedstawiana była jako ogniwo w tradycji gatunkowej Pana Tadeusza, z drugiej - wobec historii recepcji arcypoematu - przestała pełnić funkcję wyłącznie terminu gatunkowego, stała się terminem wartościującym. Pan Tadeusz uzyskał status eposu, stał się epopeją.
Epopeja poprzez wieki stanowiła koronę gatunków, nie tylko epiki, była najwyższą metodą literaturze. Czy utwór może uzyskać rangę eposu bezwzględnie na to, jakie miejsce w nim zajmuje żywioł epopeiczny - centralne czy peryferyjne? Wg najnowszych w tej sprawie propozycji Ireneusza Opackiego, Pan Tadeusz jest "romantyczną epopeją narodową", jest "fantazmatem epopeicznym", jest "epopeją marzoną" poprzez poetę "na paryskim bruku". Do chwili obecnej uczeni tradycyjnie uważali, Iż epopeiczny okres przełomowy otwierają w poemacie regularnie pojawiające się epitety "ostatni" ("ostatni zajazd", "ostatni Klucznik", "ostatni z Horeszków", "ostatni, co tak poloneza wodzi!"), sygnalizujące odejście dawnej formy ustrojowej, w tym dawnego obyczaju, i nadejście na jej miejsce nowej, gdzie do rangi symbolu urasta czyn wyzwolenia poprzez Zosię i Tadeusza z poddaństwa swoich włościan. Prawdziwy przełom, zdaniem Opackiego, dokonuje się w świadomości mieszkańców zaścianka i bazuje on na przejściu od mentalności rodowej, której skutkiem był ów zajazd, do mentalności narodowej jako efektu zajazdu i decydującego w nim udziału młodego Tadeusza. Smutną okolicznością pozostaje jednak fakt, Iż do owej epopeicznej przemiany, zjednoczenia zwaśnionych rodów i podniesienia wieśniaków do godności członków narodu (dawniej był to przywilej szlachecki), potrzebny był jeszcze wspólny wróg - Rosjanie.
Mickiewicz nigdzie nie wspomina o swoim arcydziele epickim jako o epopei, nawet w wykładach w College de France. Dla Kleinera argumentem decyzyjnym o zamiarze epopeicznym poety był fakt istnienia inwokacji już w redakcji pierwotnej. Jak to jednak wykazał Wyka, Mickiewicz inwokację przetwarzał wielokrotnie i kształt ostateczny nadał jej właściwie tuż przed wydrukowaniem. Śmiało można ryzykować twierdzenie, Iż wspólnie z rozrastaniem się koncepcji dzieła, krystalizowaniem się aspektów patriotycznych jego wymowy i spychaniem na plan dalszy przedmiotów sielankowych, romansowych, udział żywiołu epopeicznego w strukturze arcypoematu niepomiernie wzrastał.
Już współcześni poecie, odmiennie pojmujący patriotyczną gorliwość, mieli za złe Mickiewiczowi, Iż naszą narodową epopeję zaczął od inwokacji do Litwy Ojczyzny, nie Polski! Polacy byli obecni na terenach południowo wschodniej Litwy i przyległych do niej dzisiejszych obwodów Białorusi, szczególnie zaś w okolicach Nowogródczyzny (państwie "lat dziecinnych" poety), już od początków wieku XI. Zrazu jako niewolnicy wzięci "w jasyr" w trakcie częstych łupieżczych wypraw Litwinów na ziemie polskie. Złośliwa interpretacja herbu Wielkiego Księstwa Litewskiego - Pogoni - głosiła, że zbrojny zeń rycerz kierował się na Zachód, przeciw Polakom. Wolna od emocji, racjonalistyczna refleksja wydaje się prosta: jeżeli rycerz nie miał być leworęczny, a powinien ukazywać na tarczy "krzyż podwójny złoty", musiał zwracać się ku zachodowi, odmiennie widzielibyśmy jego rękę z mieczem nie z tarczą. Następne unie (personalna w roku 1385, realna w 1569), zawierane między Polską i Litwą sprzyjały wielowiekowemu procesowi osiedleńczemu, w toku którego Polacy zamieszkujący tereny Litwy zachowali jednak znaczącą etniczną i kulturową niezależność. Ojczyzna Mickiewicza to kultura polska na terenach Litwy. Okolice Soplicowa stają się "ogromną małą ojczyzną".
We wspomnianych wyżej wykładach paryskich Mickiewicz podkreślał oryginalność, odrębność eposu słowiańskiego. Jego swoistość miała bazować na czynnym relacji do natury, przyrody, który miał zastąpić tradycyjną cudowność epiki heroicznej. Współistnienie świata ludzi i bogów mitologii greckiej i rzymskiej, realne w przestrzeni przedhistorycznej, nie wytrzymywało prób adaptacyjnych w eposach chrześcijańskich. Mickiewicz ze studiów nad eposem słowiańskim wysnuł genialnie tę jego cecha, której jednak nie odważyłbym się nazwać (odpowiednio z duchem czasów) "ekologiczną". Harmonijna koegzystencja świata ludzi i przyrody Soplicowa nie podlega rewizji. Jest faktem. Owej harmonii świata przedstawionego odpowiada cudowne zespolenie wielorakich żywiołów rodzajowych i gatunkowych. Mała ogromna ojczyzna uzyskuje wymiar uniwersalny, bez którego żaden utwór nie może funkcjonować jako arcydzieło. Tak długo, jak Pan Tadeusz będzie miał zafascynowanych jego kształtem artystycznym czytelników, będzie "centrum polszczyzny".
Pana Tadeusza przełożono na dziesiątki języków, próbowano także ekranizacji (wersja kinowa 1928, tv - 1970-71). O nieprzekładalności poetyckiego dzieła na utwór filmowy przekonał się ostatnio, jednakże video odniósł tak zwany "efekt kasowy", Andrzej Wajda (Pan Tadeusz, 2000). Zdaniem większości krytyki była to jednak artystyczna porażka.
(Marek Piechota)
Zobacz także: EPOPEJA, HISTORIA, IRONIA ROMANTYCZNA, Literatura MICKIEWICZA, Typy I GATUNKI LITERACKIE W EPOCE ROMANTYZMU
- Definicja POEZJA SOCREALISTYCZNA:
- Co to jest zjazdu szczecińskiego (1949, zobacz Proza socrealistyczna) znalazło się stwierdzenie konsekwentnie wykonywane w praktyce, że powinno się kontynuować tylko te formy, które wypracował realizm XIX pan tadeusz, czyli ostatni zajazd na litwie. hist co to jest.
- Definicja POSŁUCHAJCIE, BRACIA MIŁA:
- Co to jest nadzwyczajne miejsce w dziejach naszej literaturze religijnej wieków średnich zajmuje niewielki, ośmiostrofkowy utwór zwany Żalami Matki Boskiej pod krzyżem albo Lamentem świętokrzyskim - od pan tadeusz, czyli ostatni zajazd na litwie. hist definicja.
- Definicja POETKI MŁODEJ POLSKI:
- Co to jest poetyzujących - legion, tyle ich bodaj, co pianistek domowych - zauważył Wilhelm Feldman w jednym z inicjalnych podsumowań dorobku młodopolskiej literaturze (1985: 186). Po okresie pozytywistycznej pan tadeusz, czyli ostatni zajazd na litwie. hist co znaczy.
- Definicja POWIEŚĆ EKSPRESJONISTYCZNA:
- Co to jest kilku zasadniczych nurtach: prymitywistycznym, onirycznym, metaforycznym. Przykłady powieści prymitywistycznej można wskazać na przestrzeni lat 20. w tak zwany komunionistycznym kierunku pan tadeusz, czyli ostatni zajazd na litwie. hist słownik.
- Definicja POEZJA MARII KONOPNICKIEJ:
- Co to jest Asnyk debiutowała Konopnicka, będąc pod wpływem literaturze romantycznej i wzorowała się między innymi na poemacie Juliusza Słowackiego W Szwajcarii. Również podobnie jak pisarz czasów niepoetyckich pan tadeusz, czyli ostatni zajazd na litwie. hist znaczenie.
Czym jest pan tadeusz, czyli ostatni zajazd na litwie. hist znaczenie w Motywy literatura P .
