Definicja OPOWIADANIA GOMBROWICZA

Co znaczy OPOWIADANIA GOMBROWICZA: W 1933 r. ukazuje się zestaw opowiadań Pamiętnik z okresu dojrzewania będący debiutem literackim Witolda Gombrowicza. Już sam tytuł tomu skutkuje dużo zamieszania pośród krytyków recenzujących go na łamach prasowych. I nic w tym dziwnego. Prowokował on gdyż do odczytywania tekstów jako pierwszych prób początkującego, młodego pisarza, oczekującego być może dobrych rad od doświadczonych kolegów. Dodatkowo pojawienie się słowa "pamiętnik" kazało oczekiwać znanej konwencji literackiej, polegającej na pierwszoosobowej narracji i "zwierzeniach" dotyczących na przykład trudu pracy w słowie. W czasie gdy okazało się, że opowiadania stanowią zupełnie nową propozycję literackiej ekspresji, gdzie groteska przeplata się z patosem, ten zaś natomiast podszyty jest drwiną i ironią. Pojawia się w nich dominujący w całej twórczości Gombrowicza problem samoświadomości indywidualnej. Pojawia się także pytanie: czy jest możliwe utrzymanie własnej podmiotowości w świecie, gdzie każdy człowiek jedynie odtwarza własną rolę, narzuconą mu poprzez społeczeństwo, naród, rodzinę i przeważnie nie zdaje sobie z tego kwestie. Jedynym metodą, by przezwyciężyć ten stan jest świadoma autokreacja, próba budowania własnego wizerunku na zasadzie ciągłego przeciwstawiania się utartym wzorom, konwencjom, schematom. Opowiadania ukazują z jednej strony działanie systemu powodujące urabianie człowieka wg socjalnych, obyczajowych czy politycznych matryc, z drugiej - obserwujemy wyłamywanie się bohaterów z narzuconych im wzorów. W Zbrodni z premedytacją pojawienie się w domu zmarłego naturalną śmiercią gospodarza jego przyjaciela, z zawodu sędziego śledczego, wprowadza od razu atmosferę pełną podejrzliwości, niedomówień i niepewności. Gdyż na miejscu zjawił się sędzia, musi być prowadzone śledztwo, które winno ujawnić mordercę. I morderca się znajduje. Jest nim syn zmarłego, który, by uprawdopodobnić niepopełnioną zbrodnię, dusi zmarłego, pozostawiając w ten sposób odciski swoich palców na jego szyi. Groteskowa przypadek ujawnia, w jakim stopniu bohaterzy są uzależnieni od pełnionych poprzez siebie ról socjalnych, od formy, która zawsze jest narzucona, nawet wtedy, gdy wydaje się im, Iż sami ją wybrali. Opowiadaniem traktującym ten problem niejako z drugiej strony jest Pamiętnik Stefana Czarneckiego. Bohater to człowiek zupełnie pozbawiony poczucia przynależności do jakiegoś określonego świata, jest dzieckiem rodziców pochodzących z diametralnie różnych środowisk, w wyniku czego on sam nie należy i nie rozumie żadnego z nich. Po całej serii porażek, na jakie się naraził, próbując zrozumieć, zaistnieć i być akceptowanym poprzez jedną ze stron, odnajduje wreszcie drogę, po której będzie od tego momentu kroczył, drogę ciągłego buntu i negacji. Bohaterem Tancerza mecenasa Kraykowskiego jest młody człowiek, którego dystyngowany mecenas karci za niewłaściwe zachowanie w kolejce po bilety. Postać, sposób bycia mecenasa robią na bohaterze takie wrażenie, że od tej pory nie odstępuje go, pragnąc być wciąż na jego usługi i naśladować jego zachowanie we wszystkich wypadkach. Alicja, bohaterka Dziewictwa, została poprzez Gombrowicza kształtowana na wzór niewinnych bohaterek popularnych romansów. Jest ona kompletnie nieświadomych praw biologii aż do momentu, gdy rzucony w nią kamień nie budzi w niej pragnienia zbrukania swej czystości.
Rozpatrując działanie formy, Gombrowicz buduje opozycje: dojrzałość - niedojrzałość, wyższość - niższość, porządek - chaos. Pierwszy człon tych opozycji stoi zawsze po stronie formy, jest silniejszy, lecz paradoksalnie może zostać rozbity poprzez człon słabszy, który, wprowadzając zamęt, poczucie niepewności, niejako wyprowadza formę z jej równowagi. Oczywiście nie jest możliwe odrzucenie formy, stanowi ona część ludzkiej egzystencji. Niezbędne jest z kolei jej rozpoznanie, świadomość jej istnienia, ciągłe marzenie uniezależnienia się, jest warunkiem odzyskania co najmniej części indywidualności.
Twórczość Gombrowicza odznacza nadzwyczajnie konsekwentnie prowadzona gra z czytelnikiem na wszelkich możliwych poziomach tekstu. Żongluje on konwencjami fabularnymi, narracyjnymi, gatunkowymi. W opowiadaniach odnajdziemy schematy powieści sensacyjno - kryminalnej (Zbrodnia z premedytacją), obyczajowej (Biesiada u hrabiny Kotłubaj), przygodowej (Zdarzenia na brygu Banbury), psychologicznej (Tancerz mecenasa Kraykowskiego). Nigdy jednak owe konwencje nie pojawiają się w stanie czystym, Gombrowicz nie mówi wprost, bezpośrednio, wykorzystuje za to wszelakie odmiany parodii, groteski, ironii. W tekst literacki wplata komentarz do wydarzeń, w dalszym ciągu autokomentarz do komentarza (Ferdydurke). Ta gra ma na celu zbudowanie własnej, autorskiej osobowości, takiej, która nie poddałaby się żadnym klasyfikacjom i ocenom. To uchylanie się od jednoznacznej oceny zaowocowało ciekawym eksperymentem literackim. Mianowicie tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej rozpoczyna ukazywać się w odcinkach w dzienniku "Dobry Wieczór - Kurier Czerwony" powieść kryminalno sensacyjna Opętani, którą Gombrowicz publikuje pod pseudonimem Z. Niewieski. Wykorzystuje w niej konwencję powieści gotyckiej, z jej grozą, szaleństwem, tajemniczą zagadką, wprowadzając równocześnie realia współczesne. Skutkiem tego jest swoisty hybrydyzm powieści, nie jest ona do końca ani parodią powieści sensacyjnej, ani powieścią sensacyjną serio.
(Anna Tramer)
zobacz także: FERDYDURKE GOMBROWICZA