Definicja NOWELISTYKA

Co znaczy NOWELISTYKA: Nowela jest jednowątkowym utworem niewielkich rozmiarów. Posiada wyraziście zarysowana akcję, zwykle zamkniętą kompozycję. Opiera się na kontrastowej budowie świata przedstawionego. Przez wzgląd na niewielką objętością noweli muszą ulec zmniejszeniu bądź eliminacji wątki poboczne, przedmioty opisu i narratorskie komentarze. Wyraźnie jest wyróżniony pkt. kulminacyjny (tu rozstrzygają się losy bohatera utworu) i puenta. Pozytywizm uważany jest za trzeci faza kształtowania się tego gatunku. Jej przedmioty pojawiły się w starożytności i wczesnej poezji obszarów orientalnych (Arystydes, Apulejusz, Baśnie z tysiąca i jednej nocy), a również w średniowiecznych wierszowanych utworach satyrycznych - tak zwany fabliaux. Gatunek noweli ukształtował się we Włoszech i Hiszpanii w czasach renesansu (Boccaccio, Cervantes). Charakterystycznym dlatego gatunku w owym czasie był jego ścisły związek z wartościami reprezentowanymi poprzez kulturę mieszczańską. Drugim etapem rozwojowym noweli jest dopiero romantyzm, gdyż w czasach baroku i oświecenia pojawiał się on w miarę rzadko. O ile w polskim romantyzmie trudno jest znaleźć przykłady tej formy gatunkowej, o tyle romantyzm zachodnioeuropejski chętnie sięgał do tej formy wypowiedzi artystycznej (a nawet traktował ją programowo), gdyż idealnie się nadawała do prezentacji właściwych tej epoce treści światopoglądowych i polemiki z poglądami epoki poprzedniej.
Nowela realistyczna (trzeci faza w rozwoju gatunku) równie popularna w Polsce, jak i w Europie (Maupassant, Zola, Czechow, Turgieniew) rozpoczyna penetrować nowe kręgi tematyczne, wykorzystując nowe atrybuty formalne.
Polscy pozytywiści, chętnie posługujący się krótkimi formami prozatorskimi, wyznaczyli noweli rolę zgodną z swoimi postulatami programowymi. Dopiero na przełomie lat 80. i 90. XIX w. zrezygnowali z narzuceń i ograniczeń, jakie ów program powodował.
Tematyką dominującą w noweli popowstaniowej jest szeroko pojęta współczesność, która potem pojawiać się mogła w sposób zawoalowany (zobacz Z legend dawnego Egiptu). Czasem treściom istotnym dla współczesności nadawano "kostium" przeszłości albo uniwersalności, by te treści jeszcze bardziej uwypuklić (Purpura Sienkiewicza). Tematykę noweli organizują (co najmniej poprzez pierwsze piętnaście lat) postulaty programowe, można więc dość łatwo ją usystematyzować. To są: temat dziecka z nizin, ?Xączący się z poprzednim temat plebejski, temat mniejszości narodowych (w tym dominujący - temat żydowski) i temat patriotyczny. Oczywiście nie to jest systematyka pełna, trudno gdyż na przykład Naszą szkapę Konopnickiej jednoznacznie przydzielić do któregoś z owych nurtów (plebejski czy także dziecięcy?), które mogą się wzajemnie przenikać i uzupełniać.
Jak uważała Eliza Orzeszkowa, "nowelę winna cechować staranność, najwybredniejszy artyzm". Ta nieco enigmatyczna recenzja jednak ukazuje, jak ogromną wagę przywiązywali pozytywiści do celów i zadań i formy artystycznej utworów.
Temat mniejszości żydowskiej łączył się z hasłami równouprawnienia i asymilacji mniejszości narodowych. Utwory dotykające charakterystycznych dla tego kręgu problemów wskazywały w pierwszej kolejności na oderwanie Żydów od spraw teraźniejszych i istotnych dla narodu polskiego, nadzwyczajnie szkodliwe dla rozwoju tej ekipy przywiązanie do judaizmu (mocny Samson, Daj kwiatek). Inne ukazywały problemy asymilacji (Żydówka, Mendel Gdański) - trudności, na jakie napotykają Żydzi, chcąc zostać, a nawet czując się jak Mendel, obywatelami narodowości polskiej. Przewarzająca część z tych tekstów wiązała się również z innym postulatem pozytywistów - reform gospodarczych i pracy nad polepszeniem doli najuboższych (Gedali). Istotne było także postrzeganie specyficznej roli dzieci żydowskich, które nie tylko, Iż żyły w nędzy, lecz poprzez wychowanie w systemie kastowym nigdy nie będą mogły stać się jednymi z "oświeconych" (tak nazywa Orzeszkowa w swym artykule O Żydach i kwestyi żydowskiej spolonizowanych i wykształconych Żydów). Z taką przypadek mamy do czynienia w noweli Orzeszkowej pt. Daj kwiatek. Chłopiec oddany na naukę do rabina, po całych dniach czytający teksty religijne, będzie w przyszłości jednostką kompletnie nieprzydatną społecznie. Nie pozna gdyż j. polskiego (prócz jednego zdania: daj kwiatek), nie zdobędzie wykształcenia (poza religijnym), nie będzie mógł pracować w jakimkolwiek zawodzi (jak bohater innej noweli - Samson - na jego utrzymanie, jak i na utrzymanie całej wielodzietnej rodziny, pracuje żona).
Podobnie zresztą postrzegany jest świat najmłodszych w nowelach dotyczących dzieci z nizin. To oskarżenie wobec świata, który nie jest w stanie zapewnić, tym w najwyższym stopniu bezbronnym, fundamentalnych praw i zabezpieczyć ich potrzeb, uchronić przed głodem, chorobami, zacofaniem, przesądami i oferować im, jakże konieczne, wykształcenie. Te nowele mają przeważnie pesymistyczne zakończenie. Przewarzająca część małych bohaterów umiera (Janko Muzykant, Tadeusz, Marysia z Jamioła). Regularnie dziecko z nizin obdarzone jest nadzwyczajnym talentem jak właśnie Janko z noweli Sienkiewicza czy Antek Prusa. Pozytywiści pragną zwrócić uwagę czytelników na los owych dzieci. Stąd na przykład w Antku kończąca utwór prośba o zaopiekowanie się młodym rzeźbiarzem, który wchodzi w niedobry, nieprzyjazny świat.
Temat dziecka z nizin łączy się z definicją plebejskości. Brutalne, drastyczne obrazy ukazują świat odmienny od sielankowych przedstawień. Zacofanie, przesądy, analfabetyzm w takich utworach są ponurą diagnozą rzeczywistości. Nowe relacje socjalne i ekonomiczne (stopniowe uwłaszczenie chłopów we wszystkich trzech zaborach), nowoczesny sposób gospodarowania, postępująca kapitalizacja skonfrontowane zostają ze skostniałym, tradycyjnym metodą myślenia i specyficzną, wynikającą z niewiedzy i niedouczenia, mentalnością warstw najuboższych. Chłopi są wykorzystywani poprzez szczwanych urzędników (Szkice węglem), dwór zaś nie jest zainteresowany podnoszeniem poziomu oświaty i polepszeniem warunków bytu włościan. Mieszkańcy wsi nie mogą w zmieniających się uwarunkowaniach zrozumieć zasad świata i tym samym nie są w stanie polepszyć w żaden sposób swego losu. Zresztą panujące na wsi relacje w niewielki tylko sposób różnią się od tych z czasów feudalnych, dalej pozostając brutalnymi i bezwzględnymi (Miłosierdzie gminy). W najwyższym stopniu zaś pokrzywdzonymi są ci pozbawieni ziemi i poprzez to swojego miejsca w społeczeństwie (Michałko, Za chlebem). Z podobną sytuacją mamy do czynienia w razie bohaterów dziecięcych. Są oni bezradni wobec reguł świata dorosłych, tak jak dorośli bohaterzy plebejscy nie rozumieją reguł świata kompletnie im nieprzyjaznego, obcego. Finał losów tych bohaterów jest podobny: zarówno postaci dziecięce, jak i ci nieprzystosowani ponoszą w konfrontacji ze współczesnością klęskę i regularnie Zgon.
Temat patriotyczny, szczególnie istotny dla pozytywistów przez wzgląd na niedawną klęską stworzenia styczniowego i społecznego obrachunku z niedawną historią, jawi się ze względów cenzuralnych w kompletnie nowej formie. Bohaterami owych utworów są bardzo regularnie nauczycielki realizujące patriotyczne postulaty (Panna Antonina, A...B...C...) i chłopi walczący o własną ziemię. Temat ten może pojawić się nie wprost, aluzyjnie, jak na przykład w noweli Sienkiewicza Latarnik. Dostęp do polskiej książki skutkuje u bohatera (Skawińskiego) przypływ tęsknoty za państwem. w nowelach występuje również problem emigracji zarobkowej, szczególnie w twórczości Sienkiewicza (Za chlebem). Bezpośredni powrót do tematyki powstańczej nastąpił w latach późniejszych, co w pierwszej kolejności wiązało się ze zmianami politycznymi we wszystkich trzech zaborach - głównym faktorem było zaś złagodzenie restrykcyjnych działań cenzury. Była to Omyłka Prusa czy cykl opowiadań Orzeszkowej Gloria victis.
Realizowanie postulatów programowych pozytywizmu (w tym szczególnie istotnego - utylitaryzmu) dokonywało się w noweli dzięki jej "rozpięciu" między tendencyjnością (w pierwszej kolejności w pierwszym piętnastoleciu) i realizmem. Tendencyjność należy rozumieć jako wierność wobec tez programowych. Nowela miała w tym ujęciu pełnić funkcję ilustracyjną, a nawet agitacyjną (na przykład cykl nowel napisanych poprzez Orzeszkową po pożarze Grodna - w tym na przykład Dom Batorego - drukowanych w czasopismach i wzywających do pomocy pogorzelcom czy późniejszy zestaw krótkich tekstów różnych autorów w odniesieniu kwestii żydowskiej i programu asymilacyjnego pt. Z wspólnego strumienia). Realizm zakładał wierne odtworzenie rzeczywistości w świecie fikcjonalnym, a naczelnym zadaniem tak stworzonego tekstu była jego wartość poznawcza. Oczywiście definicje realizmu i tendencyjności nie wykluczają się wzajemnie. Bohaterzy nowel pozytywistycznych winni być reprezentatywni dla swej klasy socjalnej, zachowywać się w sposób typowy i odpowiednio z regułami prawdopodobieństwa psychologicznego i występować w możliwych do zaistnienia w świecie realnym przypadkach. Mieli być pewnego rodzaju exemplum jakiegoś szerszego zjawiska, co regularnie sprowadzało się do zbieżności z tezą programową (na przykład nowele o tematyce dziecięcej jako apel o reformy oświatowe).
Narrator przeważnie trzecioosobowy, rzadziej pierwszoosobowy (Nasza szkapa, Dom Batorego, Wiedźma). Jednym z atrybutów kompetencyjnych narratora trzecioosobowego była wszechwiedza o świecie przedstawionym i losach bohaterów. Ten typ narratora dzięki swej omnipotencji pełnił rolę specjalną: wyjaśniał wszystkie te sprawy, o których czytelnik wiedzieć nie był w stanie, gdyż nie pojawiały się bezpośrednio w kreowanej rzeczywistości fikcjonalnej. Regularnie wypowiedzi narratora wszystkowiedzącego pełniły rolę komentarza albo oceny zaistniałej sytuacji (na przykład wypowiedzi narratora po Zgonu bohatera w Janku Muzykancie czy przedstawiony obraz świata po Zgonu bohatera w pełniącym rolę oskarżenia wobec dworu i panujących na wsi stosunków socjalnych w Tadeuszu). Funkcją narratora trzecioosobowego była obiektywizacja świata przedstawionego. Opowiadanie o czyichś losach umożliwiało zdystansowanie się wobec nich, tym samym uprzedmiotowienie dyskursu, lecz także znacząco ułatwiało ocenę. Narrator pierwszoosobowy (w tym narrator dziecięcy) zbliżał czytelnika do przedstawianych treści, niejako zmuszał go, poprzez brak dystansu, do uczestnictwa w zdarzeniach. O ile narrator w 3. os. liczby pojedynczej był bezpośrednią manifestacją literackości, to domeną narratora w 1. os. był subiektywizm i stylizacja tekstu literackiego na rzeczywistość obiektywną, istniejącą, niefikcjonalną.
W latach 90. XIX w. przełom antypozytywistyczny wnosi do literatury, w tym nowelistyki, nowe wartości. Przewartościowanie własnych poglądów poprzez pozytywistów wywołało krytykę dotychczasowych postulatów wykonywanych w poezji, z jej zadaniami utylitarnymi i wychowawczymi. W obliczu klęski racjonalistycznie pojmowanego świata (programowy scjentyzm, wiara w dokonania naukowe ludzkości, która miały pomóc zamieniać świat) pojawiające się debiuty modernistyczne ukazują nowe postawy, pytania i obawy ludzkie, jakże odmienne od optymistycznych wizji pozytywistycznych. Niepokoje i lęki człowieka przełomu wieków nie były bliskie już ideałom wyrastającym z postulatów organicznikowskich, solidarystycznych, konsolidacyjnych. Dlatego także musiała się zmienić poezja samych pozytywistów, w tym także małe formy prozatorskie. Werystyczna typowość postaci, uprawdopodobnienie rzeczywistości fikcjonalnej, wypowiedzi narratora nacechowane programowo i inne wyznaczniki noweli oscylującej pomiędzy tendencyjnością a realizmem musiały ustąpić miejsca, bardziej właściwym w czasach przełomu, koncepcjom uniwersalistycznym.
Pisarze tworzący późne nowele chętnie sięgali po pozawerystyczne formy wypowiedzi gatunkowych: legendy, baśnie, mity, opowieści fantastyczne. Dzięki nim łatwiej było opowiedzieć o istotnych dla teraźniejszości problemach, ukazać ponadczasowe, ogólnoludzkie i uniwersalistyczne tendencje, bliższe odbiorcy owych czasów aniżeli ilustracyjność czy wręcz agitacyjność wobec tez programowych. Definicje abstrakcyjne zaczynają dominować nad wiernym odwzorowaniem rzeczywistości (Sen, Cienie - Prusa czy Czego po świecie szukał Smutek Orzeszkowej). W chwili debiutów pierwszego pokolenia modernistów pisarze starszego pokolenia, tacy jak Prus, Orzeszkowa czy Sienkiewicz, znajdowali się u szczytu swych możliwości twórczych, a ich poprzednie dokonania niewątpliwie oddziaływały na młode pokolenie, pozbawione zresztą jakiegokolwiek konsolidującego go wydarzenia pokoleniowego. Chociaż zauważyć należy właśnie przewartościowanie dotychczasowego modelu literatury poprzez pozytywistów i ich próbę włączenia się w nurt nowoczesności. Pozytywiści zmienili formę swych utworów, lecz nadal w centrum ich zainteresowania znajdował się człowiek - jednostka niezależna, silnie jednak związana z całym społeczeństwem.
Zobacz także: Z LEGEND DAWNEGO EGIPTU, JANKO MUZYKANT, NASZA SZKAPA