Definicja LITERATURA PLEBEJSKA (MIESZCZAŃSKA I SOWIZDRZALSK

Co znaczy LITERATURA PLEBEJSKA (MIESZCZAŃSKA I SOWIZDRZALSK: Dwuczłonowy tytuł tego hasła oddaje trudności terminologiczne powiązane z opisem ogromnego obszaru polskiej literatury renesansowej, który jeszcze najpierw XX w. nie znajdował uznania u historyków literatury i aż do połowy lat 50. nie poświęcano mu osobnego miejsca w podręcznikach i syntezach. Dzięki Karolowi Badeckiemu, który wydał na początku w roku 1925 monografię bibliograficzną Poezja mieszczańska w Polsce XVII wieku, a później - w latach 1936-1950 - całą serię antologii (Polska liryka mieszczańska, Polska fraszka mieszczańska, Polska satyra mieszczańska), zwrócono uwagę na nadzwyczajnie bogaty zestaw tekstów pozostających poza dominującą kulturą szlachecko kościelną. I aczkolwiek zarzucano temu badaczowi, Iż włączył do swych zbiorów także sporo utworów nie związanych z warstwą mieszczańską, pierwszy krok został zrobiony.
W dalszym ciągu, w latach 50., zaczęto z powodów ideologicznych przeceniać znaczenie i wartość artystyczną wszystkich utworów, które powstały w kręgu "warstw uciskanych", a pisarze plebejscy uzyskali regularnie rangę, która im się nie należała. Wreszcie od lat 60., raczej dzięki systematycznym badaniom Stanisława Grzeszczuka, cały zespół zjawisk literackich określany jako poezja plebejska, mieszczańska czy także sowizdrzalska uzyskał należne mu miejsce w historii literatury. Nie zniknęły jednak problemy terminologiczne, a od nich przecież zależy sposób oglądu zjawisk.
Trzeba od razu najpierw poczynić dwa wątpliwości. Po pierwsze, statystyki (na przykład w badaniach Zofii Florczak) mówiące, Iż prawie połowa pisarzy XVI w., których geneza znamy, należała do warstwy plebejskiej (mieszczaństwa, znacząco rzadziej chłopstwa) nie wyznaczają rangi literatury plebejskiej. Nie ulega zastrzeżenia, Iż najwybitniejsi pisarze polskiego renesansu to lub szlachcice (Kochanowski, Rej, Orzechowski), lub nobilitowani mieszczanie słabo związani ze własną warstwą (Górnicki, Szymonowic), lub także poeta pochodzenia chłopskiego, który jednak kompletnie przyjął mechanizm wartości kultury humanistyczno dworsko szlacheckiej (Janicki). Zaliczylibyśmy więc do literatury plebejskiej twórczość tych autorów (regularnie anonimowych), którzy wywodzili się z niższych warstw socjalnych, a w swoich utworach podejmowali tematykę dotyczącą sytuacji socjalnej i egzystencjalnej tych warstw. Ktoś mógłby powiedzieć, Iż twórczość literacką należałoby klasyfikować z racji na poetykę, walory artystyczne, problematykę, a nie z racji na geneza socjalne autorów. Wydaje się jednak, Iż nurt twórczości plebejskiej jest bardzo wyraźnie wyodrębniony - sporo w tym "zasług" stanu szlacheckiego, który w szczególności od połowy XVI w. robił wszystko, aby ograniczać nobilitację (a więc nadawanie szlachectwa plebejuszom), utrzymać nierówność wobec prawa (słynny problem kar za zabójstwo poruszany poprzez Frycza Modrzewskiego), zabraniać mieszczanom posiadania majątków ziemskich czy zakazywać samej szlachcie podejmowania zajęć mieszczańskich. Pogłębiająca się kastowość społeczeństwa sprzyjała wytwarzaniu odrębnych mechanizmów kulturowych i ta odrębność bynajmniej nie została wymyślona w XX w. poprzez nadgorliwych marksistów. Warto także jednak dodać, Iż pośród mieszczaństwa wyróżniano trzy warstwy - patrycjat, pospólstwo, plebs - i oczywiście bogatemu patrycjuszowi o sporo bliżej było do szlachcica niż do ubogiego przedstawiciela miejskiego pospólstwa.
Stanisław Grzeszczuk zdefiniował termin "poezja plebejska" następująco: "twórczość pisarzy plebejskiego pochodzenia, adresowana w zasadzie do plebejskiej społeczności, wyrażająca tej społeczności postawy i poglądy, zajmująca się tematami z życia tej społeczności wziętymi". Tak zdefiniowana poezja plebejska dzieli się zdaniem tego autora na trzy nurty czy kręgi. Pierwszy to poezja mieszczańsko ludowa i do niej należałaby twórczość krakowskich bakałarzy z pierwszej połowy XVI w., między innymi Biernata z Lublina i Jana z Koszyczek. Drugi nurt to poezja mieszczańska - twórczość między innymi Sebastiana Fabiana Klonowica i Walentego Roździeńskiego. Trzeci nurt to poezja sowizdrzalska (nazywana czasami rybałtowską) - twórczość najczęściej anonimowa, wyrażająca poglądy ludzi najmniej związanych ze swą warstwą, cynicznie odrzucających socjalne wartości, parodiujących je w rozmaity sposób.
Twórczość dwu autorów wymienionych w ramach pierwszego kręgu - Biernata z Lublina i Jana z Koszyczek - zalicza się zazwyczaj do wielkiego, wywodzącego się jeszcze ze średniowiecza wczesnorenesansowego nurtu literatury popularnej, na który składały się romanse, opowieści apokryficzne, czy także poezja ustalana umownie jako błazeńska. Ta ostatnia, reprezentowana poprzez obu autorów, służy w pierwszej kolejności rozrywce, a mieszczańsko ludowy mechanizm wartości wyraża w sposób pośredni, przez promowanie bohaterów, którzy zyskują uznanie pośród możnych tego świata dzięki swemu sprytowi i mądrości, i to pozwala im otrzymać się do wyższych warstw socjalnych. Powtarza się więc odwieczny model popularnej literatury - biedak nie tyle walczy o godność swego stanu, ile stara się otrzymać do kręgu warstw wyższych. Ezop, bohater książki Biernata z Lublina Żywot Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego i z przypowieściami jego (około 1522) to przykład niewolnika, który stał się człowiekiem wolnym dzięki swojemu sprytowi i inteligencji. Jego drwiny wobec wszelkich instytucji nie są przejawem rewolucyjności, lecz raczej dążenia człowieka z niższych warstw socjalnych do rozbijania socjalnych konwencji, do zażywania wolności. Zarówno jednak Żywot..., jak i dołączone doń bajki (a więc tytułowe przypowieści) zawierają sporo przedmiotów ostrej satyry socjalnej, obyczajowej i religijnej, co w połączeniu ze znanym z innego źródła listem księdza Biernata głoszącym, Iż bardziej wierzy on w ewangelię niż w Kościół, wywołało, że uznano go - może zbyt pośpiesznie - za pisarza postępowego i zwolennika reformacji. Jakkolwiek aby było, utwory Biernata do dziś bawią czytelników i świadczą o dużej mądrości życiowej ich autora. Przy okazji dodać warto, Iż twórczość Biernata jest - w dziedzinie wersyfikacji (zobacz) - odpowiednikiem stosowania tak zwany sylabizmu względnego, etapy przejściowej przed przyjęciem sylabizmu ścisłego.
Innego bohatera, który zyskuje uznanie możnych tego świata dzięki swym osobistym przymiotom, przybliżył Jan z Koszyczek, tłumacząc Rozmowy, które miał władca Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprosnym (1521). Dialogi Salomona z Marchołtem to przykład konfrontacji biblijnej mądrości z ludowym, rubasznym dowcipem. Nie ulega zastrzeżenia, Iż twórczość obu tych autorów znalazła uznanie w środowisku plebejskim.
Drugi nurt literatury plebejskiej, a więc poezja mieszczańska, reprezentowany jest natomiast poprzez autorów, którzy tworzyli już u schyłku renesansu. Sebastian Fabian Klonowic (około 1545-1602) mógłby służyć jako przykład typowego pisarza mieszczańskiego. Ten lubelski rajca miejski i burmistrz całe swe dorosłe życie związał z Lublinem, a problematyka plebejskiego doświadczenia zajmuje dużo miejsca w jego twórczości. Na pierwszym miejscu należałoby przez wzgląd na tym wymienić Worek Judaszów, tj. Złe nabycie majętności (1600?). Utwór ten został trafnie określony poprzez Jerzego Ziomka jako "swoista encyklopedia zła - zbrodni, występku, nieprawości. [...] To jest summa doświadczeń lubelskiego rajcy, ławnika, burmistrza, rejestr zarówno przestępstw, które przychodziło mu sądzić, jak i socjalnych niesprawiedliwości, które dotykały dumę mieszczańskiego dostojnika". Inny utwór Klonowica, Flis, tj. Spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi (1595), to - odpowiednio z tytułem - opis flisowania, lecz utwór ma również sedno alegoryczny - flisowaniem jest tutaj życie ludzkie. Nie można zapomnieć o jeszcze jednym utworze, a właściwie cyklu trzynastu utworów żałobnych (epicedialnych) - Żale nagrobne na ślachetnie urodzonego i znacząco uczonego męża, nieboszczyka pana Jana Kochanowskiego (1585), gdzie Klonowic żegna zmarłego Jana Kochanowskiego. Ujawniona tu ogromna erudycja, kunszt literacki i znajomość antycznych wzorów zostały wykorzystane do uczczenia zmarłego w Lublinie poety.
Drugim najwybitniejszym poetą nurtu mieszczańskiego jest Walenty Roździeński (około 1560 - przed 1622), autor wyjątkowego w ówczesnej poezji dzieła: Officina ferraria abo Huta i warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego (1612). Utwór ten w najnowszych opracowaniach zalicza się już najczęściej do literatury wczesnego baroku, lecz warto mu tu poświęcić trochę uwagi. Dzieło Roździeńskiego dotyczy pracy śląskich kuźników i górników i godności ich zawodu. Jak pisze Czesław Hernas: "Za opisem Roździeńskiego nie ma planu alegorycznego, literackość utworu bazuje tu na wydobyciu poetyckiej wzniosłości tematu. Dzieło Roździeńskiego jest jednak w pierwszej kolejności rzetelnym opisem dziejów górnictwa i kuźnictwa śląskiego, techniki pracy, gatunków rud, organizacji robót, zawodowych specjalizacji, i w tym zakresie - mimo formy wierszowej, prymitywnej zresztą - jest bliższe piśmiennictwu naukowemu tamtych czasów niż poezji". Trzeba jednak pamiętać, Iż Officina ferraria, obficie inkrustowana erudycją biblijną i mitologiczną, ma walory literackie, a jeden z jej fragmentów bliski jest nurtowi renesansowej literatury parenetycznej, a więc ukazującej wzorce osobowe. Tym wspólnie, we fragmencie zatytułowanym Własny konterfekt abo Wyobrażenie żywota kuźniczego, został ukazany z dumą wzorzec kuźnika, człowieka pracy fizycznej To jedyny tego rodzaju utwór w ówczesnej poezji polskiej.
Jako część literatury barokowej omawia się także zwykle trzeci nurt literatury plebejskiej - "literaturę sowizdrzalską", a więc twórczość anonimowych pisarzy ukrytych pod pseudonimami, takimi jak: Jan z Kijan, Jan z Wychylówki, Radopatrzek Gładkotwarski, Tymoteusz Moczygębski czy Niebyliński de Niedopytanów. Wywodzili się oni ze środowiska nauczycieli szkółek parafialnych, niedoszłych absolwentów Akademii Krakowskiej, kantorów i sług kościelnych, sekretarzy i pisarczyków. W dziedzinie pozycji socjalnej daleko im było nie tylko do pisarzy szlacheckich, lecz również do takich artystów mieszczańskich jak Klonowic i Roździeński. Tworzyli oni literaturę opozycyjną wobec literatury "oficjalnej", regularnie prowokacyjnie amoralną, cyniczną, wyrażali własne poglądy przez parodię i groteskę, negowali wartości uznawane w ówczesnym społeczeństwie. Patronem tej literatury był Dyl Sowizdrzał a więc Till Eulenspiegel, postać z niemieckiej powieści łotrzykowskiej - wędrujący po całej Europie bohater, który swoim postępowaniem sprzeciwia się wszelkim oficjalnym układom społecznym. Opowieść o Sowizdrzale ukazała się w Krakowie już około 1530 r., lecz poezja sowizdrzalska nie ma z nią sporo wspólnego - jedynie tyle, Iż postawa w niej wyrażana podobna jest do postawy Sowizdrzała.
Książki wydawane poprzez anonimowych autorów sowizdrzałów należały do tak zwany literatury jarmarcznej i cieszyły się niezwykłą popularnością. W najwyższym stopniu znanym autorem był w tym kręgu Jan z Kijan, autor dwu książek: Nowy Sowiźrzał abo raczej Nowyźrzał (około 1596?) i Fraszki Sowiźrzała Nowego (1614). Zawarte tam utwory w humorystyczny sposób wyrażają sprzeciw wobec istniejącego porządku społecznego. Jak pisał Czesław Hernas: "koncepcje humanistyczne Jana z Kijan są wymierzone przeciwko społeczeństwu, mówią o irracjonalności i bezsensie struktury socjalnej, gromadzą obrazy sprzeczności, fałszów, krzywdy [...] przedrzeźnia [on] patos pozornych prawd religii i patos liturgii, lecz także kpi z prymitywizmu wierzeń ludowych. Parodie recept i satyry na lekarzy dowodzą, jak niewysoko ocenia ich wiedzę [...] Sowizdrzalska koncepcja humanizmu budowana jest więc przeciw społeczeństwu i poza społeczeństwem, wartości człowieka nie mogą się realizować w feudalnym świecie absurdu".
Słowa te odnieść aby można do innych przykładów twórczości sowizdrzalskiej, gdzie ówcześni plebejusze ukazywali nieprzyjazny świat w krzywym świetle parodii, satyry, groteski, wyrażając własne poglądy dzięki antygatunków i parodii. Wymieńmy kilka tytułów, które wskazują na problematykę i sposób konstrukcji utworów: Carmen polsko latinum cechu pijackiego, Naenia abo Wiersz żałosny na Zgon wielmożnego pana, jegomości pana Matysa Odludka, książęcia ultajskiego, wielkiego hetmana łotrowskiego, Szkolna mizeria, Psalm szewcom ku czci, ku chwale, ponieważ łgarze, Psalm na dychawicę. Warto także wymienić Wyprawę plebańską i Albertusa z wojny - wybitne, groteskowe utwory dramatyczne ukazujące losy kościelnego sługi, żołnierza ofermy wysyłanego na wojnę poprzez proboszcza zmuszonego do tego nie do końca przemyślaną ustawą sejmową. Poezja sowizdrzalska powstawała w kręgu oddziaływania Akademii Krakowskiej i małopolskich szkół parafialnych, czyli działalność sowizdrzałów ograniczała się do terenów Małopolski i Podgórza. Naukowcy trafnie określali ich jako pierwszych polskich ludowych inteligentów i prekursorów artystycznej cyganerii.
Nie ulega zastrzeżenia, Iż poezja plebejska stanowi istotny nurt w renesansowej poezji polskiej i nie można się już dziś zgodzić z uczonymi, którzy jeszcze kilkadziesiąt lat temu pisali, Iż poezja staropolska to "twórczość warstwy posiadającej". Trzeba także jednak pamiętać o społecznym zróżnicowaniu literatury plebejskiej - mieszczańskiej i sowizdrzalskiej, którą tworzyli ludzie tak różni jak z jednej strony Sebastian Klonowic, a z drugiej - lekceważący ówczesny porządek socjalny artysty sowizdrzalskich parodii i antygatunków. Chociaż utwory wszystkich wymienionych tu autorów składają się na bogactwo polskiej literatury renesansowej, której nie można ograniczać do twórczości Reja, Kochanowskiego, Skargi, Górnickiego czy Szymonowica