Definicja KULTURA SZLACHECKA ZŁOTEGO WIEKU

Co znaczy KULTURA SZLACHECKA ZŁOTEGO WIEKU: Kultura polska okresu renesansu była kulturą skupioną wokół domu. Obywatele dawnej Rzeczypospolitej mieszkali w różnych domach - zależnie od statusu społecznego była to chłopska chałupa, mieszczańska kamienica, magnacki zamek czy pałac, lecz w najwyższym stopniu charakterystycznym typem domu pozostawał szlachecki dworek - w średniowieczu był on równocześnie mieszkaniem i fortecą broniącą mieszkańców przed obcymi, a pod koniec szesnastego wieku przybrał postać wygodnej, obszernej wiejskiej rezydencji. Kultura zdominowana poprzez szlachtę - stanowiącą około 10% obywateli - sławiła życie na wsi jako ideał życia ludzkiego. Horacjuszowa epoda Beatus ille... wydała w Polsce liczne potomstwo literackie. Bytowanie na wsi wydawało się właściwe z ideałami republikańskiego Rzymu i z swoimi interesami gospodarczymi. W dawnej poezji polskiej w okolicy licznych pochwał wsi nie występuje ani jedna pochwała miasta. Nadmiar produktów, jakim dysponowała szlachta, sprzyjał gościnności, którą chwalono w licznych stosunkach cudzoziemców. Ideał ziemiańskiego życia na dworze przetrwał w poezji polskiej aż do XX w.
Szlachta stanowiła - jak wspomniano - tylko niecałe 10% ludności w wielonarodowej Rzeczypospolitej, lecz jako dominująca politycznie i gospodarczo klasa socjalna uważała się za "sól ziemi". Charakterystyczne są legendy dowodzące pochodzenia szlachty od dawnych Sarmatów, którzy w starożytności podbili tereny Polski, co miało dać szlachcie prawa do wyjątkowej pozycji pośród innych klas socjalnych. Regularnie mianem sarmatyzmu ustala się całą formację kulturową i styl życia szlachty od XVI do XVIII w. W tej sytuacji szlachectwo urastało do rangi najwyższej wartości socjalnej - bardziej ceniono wysokie urodzenie niż osobiste przymioty. Szlachta ubiegała się o urzędy - marszałka, hetmana, wojewody, kasztelana i starosty i pomniejsze, czysto tytularne, niechętnie dopuszczając do swego stanu osoby, które nie były szlachcicami "z dziada pradziada".
"Szlachetne urodzenie" miało być gwarancją prawości, szlachetności, męstwa, patriotyzmu. W pierwszej połowie XVII w. powstało dzieło Waleriana Nekandy Trepki zatytułowane Liber chamorum. Autor ten, zubożały małopolski szlachcic, z gorliwością godną lepszej kwestie tropił biografie chłopów, mieszczan i Żydów, którzy niesłusznie przypisywali sobie przynależność do stanu szlacheckiego. Trepka nie uznawał także nobilitacji, a więc nadawania szlachectwa poprzez króla osobom szczególnie zasłużonym dla państwa. Społeczeństwo polskie tego okresu było więc bardzo zhierarchizowane, a różnice pomiędzy "panem" i "chamem" zaznaczano przy każdej okazji. Z drugiej strony gorliwie podkreślano, Iż w obrębie stanu szlacheckiego wszyscy są równi - aczkolwiek różnice pomiędzy biednym szlachcicem mazowieckim, "szarakiem" a bogatym litewskim księciem były wielkie. Niemniej jednak przysłowie głosiło, Iż "szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie". Pośrodku stuleci stan szlachecki uzyskał także liczne przywileje zwalniające z podatków, zapewniające nietykalność osobistą, zakazujące nabywania dóbr ziemskich poprzez mieszczan.
Sarmatyzm prowadził do niekorzystnych dla kultury tendencji zamykania się na wszelakie zjawiska obce, cudzoziemskie, niepolskie. Z jednej strony odkrycia geograficzne i podróże powodowały rozszerzenie horyzontów i otwarcie na świat, z drugiej strony sarmackie przekonanie o wyjątkowości szlachty i narodu polskiego powodowało nieufność wobec cudzoziemców i zagranicznych nowinek - prawdziwą ksenofobię, która zaczęła narastać jednak u schyłku epoki renesansu. Pośrodku dwu wieków cudzoziemscy przedstawiciele warstw wyższych ulegli polonizacji, innowiercy wskutek działań kontrreformacyjnych przeszli na katolicyzm albo wyemigrowali i coraz trudniej było człowiekowi odnaleźć w jego otoczeniu różnorodność, która uczyła tolerancji i mądrego współistnienia. Inny stawał się obcy i niepotrzebny.
Do życia publicznego przygotowywały przedstawicieli szlachty liczne szkoły. Były to w pierwszej kolejności szkoły średnie typu humanistycznego - w okolicy protestanckich gimnazjów w Gdańsku, Toruniu, Elblągu czy Pińczowie, kształcących raczej młodzież mieszczańską, od połowy XVI w. zaczęły zdobywać popularność kolegia jezuickie - humanistyczne szkoły średnie, gdzie nacisk kładziono na nauczanie poetyki i retoryki, czyli przygotowanie szlachcica do życia publicznego. Rozrost pisarstwa okolicznościowego, panegiryków i wymowy sejmowej i sejmikowej był w dużej mierze wynikiem nauki w jezuickich kolegiach. Kultura żywego słowa - od przemówień weselnych do mów tronowych - pełniła istotną funkcję socjalną i polityczną.
Fundamentalną ideologią tej zretoryzowanej kultury była ideologia złotej wolności, aurea libertas. Oznaczała ona pełną swobodę wyrażania poglądów na wszelakie tematy, niechęć do wszelkiego despotyzmu. Szlachecki ideał złotej wolności nie zawsze pozostawał w zgodzie z tendencjami panującymi w Kościele katolickim - na przykład słynny rokosz Zebrzydowskiego w latach 1606-1609 był skierowany przeciw absolutystycznym zamiarom króla Zygmunta III, lecz równocześnie przeciw wspierającym go jezuitom, między innymi księdzu Piotrowi Skardze, który w słynnych Kazaniach sejmowych z 1597 r. uznał nadmiar wolności za zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa.
Szlachecka złota wolność zaczęła z czasem łączyć się z konserwatyzmem. Niechęć do jakiejkolwiek reformy państwa była związana z przekonaniem, Iż ustrój Rzeczypospolitej jest najlepszy i wszelakie zmiany mogą stanowić zamach na wolność szlachecką i wywołać upadek państwa. W obronie wolności szlacheckich organizowano rokosze i konfederacje.
Nie wolno zapominać, Iż kultura dawnej Polski była tworzona na terenach, na których nie tylko szlachta stanowiła mniejszość. Także katolicy stanowili mniej niż połowę społeczeństwa, aczkolwiek byli największym wyznaniem - w okolicy grekokatolików, prawosławnych, luteran, kalwinistów, arian, braci czeskich, menonitów, anabaptystów, karaimów, muzułmanów i wyznawców judaizmu.
Największy paradoks bazuje jednak na tym, Iż ksenofobiczna, sarmacka, katolicka, niechętna cudzoziemcom i innym stanom kultura szlachecka dawnej Polski nie była kulturą zamkniętą. Zatopiona w wielokulturowym i wielowyznaniowym żywiole wchłaniała ideały i wzorce otaczającego ją świata. Republikańskie ideały wywodzące się ze złotej wolności doprowadziły w XVI w. niemal połowę szlachty do kościoła kalwińskiego, stwarzając konieczność tolerancji dla innych poglądów w obrębie tego samego stanu, regularnie nawet tej samej rodziny. Ciągły kontakt z cudzoziemcami - w szczególności niemieckimi mieszczanami, z Turkami i Moskwą, z licznym żywiołem żydowskim, a również włoskim czy holenderskim - wyrobił poczucie konieczności współżycia z tym, co inne i obce, doprowadził do asymilacji innych grup etnicznych, a przedmioty wschodnie przeniknęły nawet do stroju narodowego. W XIX w., w momencie zaborów kultura szlachecka nabierała wymiarów kultury ogólnonarodowej. Ideał ziemiański, romantyczna wizja wolności, otwartość były cechami kultury szlacheckiej, które stały się atrakcyjne dla całego narodu, a również dla cudzoziemców. Tradycja państwa szlacheckiego stawała się tradycją ogólnonarodową.
Bardzo istotnym wyróżnikiem przynależności do stanu szlacheckiego był wygląd zewnętrzny. Strój szlachecki uważany z czasem za strój narodowy kształtował się etapowo i wzorował się na modelu wschodnim, tatarsko tureckim przejętym raczej przez Węgry. Na strój ten składały się: lniana koszula, szerokie spodnie uszyte z sukna, atłasu albo adamaszku wpuszczane w buty zrobione z kolorowej skóry i długi żupan ściągany szerokim, wzorzystym pasem. Na żupan nakładano początkowo krótką delię, a w dalszym ciągu, od XVII w., krótki kontusz z rozciętymi rękawami. Zimą nakładano na ten strój szuby podbite futrem. Dodatkiem do stroju była efektowna broń - szabla, karabela, pałasz albo czekan wysadzane regularnie drogimi kamieniami. Wszystko zależało od poziomu zamożności posiadacza danego stroju. Wiele mniej efektowny był strój żeński, którego ogólny kształt był wzorowany na stroju męskim. Mieszczanie - mimo istnienia odrębnych strojów - bardzo chętnie naśladowali strój szlachecki, co stanowi następny dowód na atrakcyjność szlacheckiego wzorca kulturowego w ówczesnej Polsce. Swoistym "znakiem ciała" w dawnej Polsce był portret trumienny - zdarzenie charakterystyczne wówczas jedynie dla terenów Rzeczypospolitej, odpowiednik dzisiejszej fotografii nagrobkowej. Portret trumienny, który miał oddać w najwyższym stopniu charakterystyczne rysy fizyczne i umysłowe zmarłego, był swoistą odmianą sarmackiego malarstwa portretowego i jego popularność nie dotyczyła innych stanów. Warto w tym miejscu dodać, Iż natomiast zjawiskiem typowym dla szlacheckiego, a w szczególności magnackiego pogrzebu była pełna przepychu konstrukcja architektoniczna zwana castrum doloris, a specjalnie wydrukowane, pełne ozdób panegiryki na cześć zmarłego były rozdawane w okresie uroczystości. Charakterystyczny to przejaw tej kultury, która była w pierwszej kolejności kulturą nastawioną na zewnętrzność - retorykę, czyn, ekspresyjność zachowań. W kulturze dawnej Polski dominowały zachowania nastawione na zewnętrzną ekspresję, niewiele popularne były z kolei wzorce zachowań powiązane z kontemplacją, mistyką, życiem wewnętrznym. Powierzchowna dewocja kompletnie zdominowała życie religijne, a retoryczna ekspresja zdusiła refleksję filozoficzną. Nie oznacza to oczywiście, Iż nie było wówczas mistyków, myślicieli, czy ludzi prowadzących bogate życie kontemplacyjne. Chociaż różnice w relacji do kultury francuskiej czy hiszpańskiej - mimo wielu powierzchownych podobieństw - są aż nazbyt widoczne.
Uczta stanowiła centrum życia szlacheckiego, wiążąc się z jego fundamentalnymi, wyżej wymienionymi wskaźnikami - rolą domu, gościnności, życia bardziej społecznego niż samotnego. Historycy twierdzą, Iż w Polsce jadano dawniej o sporo więcej i częściej niż w innych państwach europejskich. Świadectwa literackie dowodzą, jak ogromną rolę odgrywało ucztowanie w dawnej Polsce.
Fundamentem wyżywienia było mięso, co stanowi zresztą wyróżnik kuchni polskiej do dziś. Ceniono szczególnie mięso wołowe, a również wieprzowe i baranie, drób i dziczyznę. Popularne były także ryby - w szczególności w momencie postnym. Najpopularniejszym napojem alkoholowym było piwo, a również gorzałka, miód i wina - pośród średniej szlachty bardziej popularne były węgierskie, pośród szlachty bogatej i magnatów - francuskie, hiszpańskie i reńskie. Pijaństwo było wówczas powszechną plagą opisywaną w dziesiątkach pamiętników, a również w utworach literackich - od Fraszek Kochanowskiego do satyry Pijaństwo Ignacego Krasickiego.
Jak już wyżej wspomniano, życie duchowe dawnych Polaków charakteryzowało się wielowyznaniowością. Katolicyzm był wyznaniem najliczniejszym, jednakże nie największym - w połowie XVII w. katolicy nie stanowili nawet połowy ogółu ludności Rzeczypospolitej. Wielokrotnie wskazywano już na polityczno religijny fenomen dawnej Polski, jakim było właściwe współżycie różnych wyznań w obrębie jednego państwa. Szlachecki ideał złotej wolności stał się ważniejszy od surowych edyktów króla Zygmunta Starego skierowanych przeciw luteranom i innym heretykom. W 1573 r. szlachta protestancka i katolicka zgromadzona na sejmie konwokacyjnym uchwaliła słynną konfederację warszawską - akt prawny zapewniający równouprawnienie protestantom i pokój wyznaniowy. Był to pierwszy w Europie akt obwieszczający tak szeroką tolerancję religijną. W okolicy luteranizmu, obecnego raczej pośród niemieckiego mieszczaństwa gdańskiego, toruńskiego i elbląskiego, czy także na terenach Prus Książęcych (lenna Rzeczypospolitej na północy, w dawnym kraju Zakonu Krzyżackiego), i kalwinizmu, popularnego z wyżej wspomnianych powodów pośród średniej szlachty dążącej do reform ustrojowych, pojawiło się wyznanie tak osobliwe jak arianizm - radykalna odmiana kalwinizmu, założona w Małopolsce i na Litwie poprzez przedstawicieli kalwińskiej szlachty wspieranych poprzez włoskich heretyków antytrynitarzy. Nie wystarczała im umiarkowana reforma teologii i obyczajów ogłoszona poprzez Zwingliego i Kalwina, utożsamiali się raczej z radykalnymi hasłami europejskich anabaptystów. Podzielone chrześcijaństwo XVI i XVII w. wydało w Rzeczypospolitej wielu znakomitych przywódców i myślicieli, takich jak: kardynał Stanisław Hozjusz i jezuita Piotr Skarga, czy także Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Faust Socyn, Marcin Czechowic, Grzegorz z Żarnowca (pośród protestantów albo katolików bliskich poglądom protestanckim). Od schyłku XVI w. zaczęło się nasilać w Polsce zdarzenie, które niektórzy określają jako fenomen sarmackiego katolicyzmu i skłonni są uznawać, Iż do dziś wywiera ono wpływ na kształt polskiej religijności. Polski katolicyzm XVII w. stanowił wynik odnowy Kościoła katolickiego po Soborze Trydenckim. W działaniach propagandowo wychowawczych Kościoła na plan pierwszy wysunęły się te przedmioty religijności, które były nieobecne w protestantyzmie, czyli kult Matki Boskiej, kult świętych, kult obrazów, ruch pielgrzymkowy, odpusty, życie zakonne, które poddawano gruntownym reformom. Matka Boska została obdarzona tytułem Królowej Korony Polskiej, najpopularniejszą ówczesną książką (bestsellerem aż do XIX w.) stały się Żywoty świętych Piotra Skargi. Kult świętych stał się w codziennej praktyce niemal ważniejszy od kultu osób Trójcy Świętej. W popularnej teologii nastąpiło przesunięcie akcentów ku treściom popularnym, patriotycznym, opartym na uczuciu i wyobraźni. Narastał mechanizm (którego kulminacja nastąpiła w okresie rozbiorów w XIX w.) łączenia uroczystości patriotycznych z religijnymi, świąt kościelnych z państwowymi, czego świadkami jesteśmy do dzisiaj.
Zobacz także: KRÓTKA ROZPRAWA... I ŻYWOT CZŁOWIEKA POCZCIWEGO MIKOŁAJA REJA, O POPRAWIE RZECZYPOSPOLITEJ ANDRZEJA FRYCZA MODRZEWSKIEGO, REFORMACJA, SZKOLNICTWO, Istotne WYDARZENIA HISTORYCZNE