Definicja KRYTYKA LITERACKA

Co znaczy KRYTYKA LITERACKA: Forma gatunków uprawianych poprzez krytykę literacką jedynie w niewielkim stopniu wymieniła się od czasów romantyzmu, jednak ich wpływ, zakres i oddźwięk socjalny znacząco się poszerzyły, co miało związek ze zwiększającą się rolą prasy w dobie pozytywizmu i coraz większą ilością wydawanych tytułów prasowych. Henryk Markiewicz podaje trzy w najwyższym stopniu dostępne w owych czasach gatunki, którymi operowała krytyka literacka. To są: opinia, portret (wizerunek, zarys literacki) i artykuł bądź rozprawka zajmujące się ogólnymi założeniami, właściwościami, funkcjami, a również ocenami jakiegoś obszaru literatury. Należy zwrócić uwagę na zwiększającą się świadomość literacką samych pisarzy (a również dziennikarzy i badaczy literatury), a tym samym na pojawiające się coraz częściej wypowiedzi z zakresu poetyki sformułowanej. Wystarczy przypomnieć dyskusję o roli powieści, a zwłaszcza powieści realistycznej, gdzie między innymi zabierali głos Feliks Bogacki, Eliza Orzeszkowa, Aleksander Świętochowski i Piotr Chmielowski. Podobny charakter miały artykuły pisarzy i krytyków zajmujących się oceną romantyzmu, zwłaszcza literaturze romantycznej i jej wpływu na społeczeństwo. Tematy te co jakiś czas powracały na łamy czasopism i tak na przykład z pierwszą falą dyskusji dotyczącej romantyzmu należy łączyć wystąpienie Włodzimierza Spasowicza o literaturze Wincentego Pola, nowa fala artykułów pojawiła się zaś w drugiej połowie lat 80. XIX w. Z tego czasu pochodzi bardzo znany tekst Stanisława Witkiewicza pt. Mickiewicz jako kolorysta czy omówienie Farysa poprzez Bolesława Prusa. Wszystkie nowinki literackie, kontrowersyjne tematy czy przemiany gatunkowe były szeroko dyskutowane, omawiane i oceniane na łamach wielu czasopism. Tak było również z definicją naturalizmu czy przemianami polskiej powieści historycznej. Należy jednak pamiętać o tym, Iż artykuły te nie miały zwykle charakteru normatywnego (jeżeli nawet to nie był on zasadniczym czy naczelnym zadaniem artykułu). Przeważnie były to omówienia teoretyczne, prezentacje i polemiki, a to, co miało stanowić normę niejako wynikało z omawianych dzieł, stawało się zasadami poetyki immanentnej. Działo się tak dlatego, że zainteresowanie polskiej krytyki budziły w pierwszej kolejności osiągnięcia rodzimej literatury, która przecież w znacznym stopniu opisywała tamtą współczesność, tamtą teraźniejszość. Podobnie rzecz wyglądała w razie dyskusji o naturalizmie, gdzie natomiast omawiano francuską produkcję literacką i tamtejsze prace krytyczne.
Wystąpienia krytyczne ukazywały się w pierwszej kolejności w gazetach codziennych i w czasopismach nie będących stricte literackimi, tych gdyż nie było zbyt sporo. Należały do nich: "Ruch Literacki" we Lwowie, "Biesiada Literacka" w Warszawie, "Przegląd Literacki i Artystyczny" w Krakowie i w najwyższym stopniu znane "Życie" w Warszawie i "Świat" w Krakowie.
Portret, zwany wizerunkiem literackim, to forma popularna w owym czasie. Przedstawienie sylwetki pisarza powiązane było zwykle z jego nową publikacją albo na przykład jubileuszem pisarskim. Wystarczy tu wspomnieć o zorganizowanym w Krakowie w 1879 r. jubileuszu działalności literackiej Józefa Ignacego Kraszewskiego i powiązane z tym różne publikacje prasowe. Regularnie taka forma wypowiedzi krytycznej łączyła się z artykułem czy recenzją. Rzadko z kolei był portret literacki miejscem polemik, zwykle - przez wzgląd na powodami pojawienia się w prasie takiego tekstu - miał on charakter aprobatywny, a nawet afirmacyjny. Wizerunek literacki zawierał zwykle rozszerzoną notę biograficzną i bibliograficzną, przedmioty charakterystyki twórczej wspólnie z omówieniami nie wszystkich utworów i wiadomości dotyczące prywatnego życia artysty.
Opinia zaś zawierała streszczenie omawianego utworu z zaznaczonym zakresem problemów w nim zawartych, opis bohaterów i ich działań, czasem następowało również porównanie z tekstami o podobnej tematyce albo wcześniejszymi publikacjami autora dzieła opisywanego (dla ukazania na przykład jakiejś linii rozwojowej, podobieństw w obrębie jego twórczości). Istotny był również pierwiastek oceny, wartościowania, przeważnie zamieszczony w finalnej części opinii. Taką budowę ma na przykład tekst Stanisława Tarnowskiego o Widmach Elizy Orzeszkowej, które w pierwszej kolejności są porównywane z wcześniejszą publikacją tej autorki, jaką był Eli Makower. Opinia zamieszczona była w "Przeglądzie Polskim" (t. LX 1881 r.). Zawierała sporo uwag krytycznych odnoszących się do talentu pisarskiego Orzeszkowej, jak na przykład: "Wskazać sobie mamy za wymóg, Iż są w jej powieściach myśli, które mogą źle działać, bodaj czy nie działają już źle i czy nie padają na niedobrą rolę".
Należy zwrócić uwagę na fakt, Iż krytyką literacką w owych czasach zajmowała się przewarzająca część pisarzy i publicystów, a ich wystąpienia o charakterze programowym były w najwyższym stopniu oryginalnymi i odpowiedzialnymi wypowiedziami i tworzyły czytelny zbiór postulatów w ramach poetyki sformułowanej. Wystarczy tu wspomnieć o pracach krytycznych Orzeszkowej, Świętochowskigo, Kraszewskiego czy Sienkiewicza. Inną grupę krytyków literackich, wiążących taką działalność z pracami historycznoliterackimi byli badacze, a częściowo również i dziennikarze. Do grona pierwszych prócz wspomnianego przedtem Tarnowskiego zaliczymy również Piotra Chmielowskiego, Bronisława Chlebowskiego i Juliana Ochorowicza. Wystąpienia historycznoliterackie od samego początku stanowiły istotny obiekt w dyskusji prasy "starej" z "młodą". Pozytywiści wskazywali w pierwszej kolejności na cele i zadania nowej literatury i na jej istotną funkcję socjalną. Niekwestionowana pozycja wieszczów i ogromny wpływ literaturze romantycznej stanowiły ważne przedmioty tej kampanii. Jedynym odosobnionym wypadkiem całościowej krytyki epoki poprzedniej było wystąpienie Księdza Franciszka Krupińskiego (Romantyzm i jego konsekwencje z 1876 r.), które chociaż spowodowało zdecydowany sprzeciw większości "młodych". W owej kampanii prasowej przeprowadzono również krytykę epigonów romantycznych i drugorzędnej produkcji literackiej. Pisali o tym między innymi Adam Wiślicki, Świętochowski czy Chmielowski. Równie istotnym jak dziedzictwo romantyczne tematem była rola socjalna literatury, zadania i zakres tematyczny powieści i definicja tendencyjności w dziełach literackich. Na ten temat powstały artykuły Orzeszkowej, Chmielowskiego, Feliksa Bogackiego i Antoniego Pileckiego. Dyskusje o poezji zamierzano powiązać z wypowiedziami na inne tematy naukowe i tak na przykład pojawił się artykuł Juliana Ochorowicza o powiązaniu literatury i psychologii (O twórczości poetyckiej ze stanowiska psychologii). Próbowano również przez wzgląd na dyskusjami o poezji odwoływać się do tych myśli filozoficznych, które ukształtowały całą epokę (na przykład poglądy Taine´a i Buckle´a).
Przemiany literackie, dążenie od tendencyjności ku realizmowi, w latach 80. XIX w. implikowały również nowe jakości w ramach wystąpień krytycznoliterackich. W tym okresie wypowiedzi o charakterze programowym stawały się coraz rzadsze, ustępując miejsca recenzjom, esejom krytycznym, polemikom, artykułom porównawczym czy wspomnianym przedtem portretom. Krytyka literacka zajmowała się wówczas funkcją rozrywkową literatury przeciwstawionej funkcji poznawczej. Pojawiły się również artykuły dotyczące twórczości Zoli, Maupassanta i innych francuskich naturalistów. O ile przewarzająca część pozytywistów w relacji do nowego prądu przejawiała uczucia ambiwalentne (uznawane i doceniane były nowatorskie rozwiązania formalne, krytykowano zaś zakres tematyczny owych powieści), o tyle część krytyki tradycjonalistycznej (Tarnowski, Jeske Choiński, Sienkiewicz) rozpoczęła wręcz batalię z niemoralnością propagowaną w utworach naturalistów. W wypowiedziach tego kręgu krytyki znajdziemy również surowe sądy o polskiej twórczości realistycznej, "z racji na jej radykalne treści socjalne i światopoglądowe" (Markiewicz). W książce Teodora Jeske Choińskiego Rodzaje i ideały pozytywnej beletrystyki polskiej, która ukazała się w 1888 r., opisane zostały literackie dokonania pokolenia pozytywistów. Wymieniając, opisując i omawiając dzieła Orzeszkowej, Prusa, Bałuckiego zwraca autor uwagę na ich wartość, która przejawia się wg niego w pierwszej kolejności w dokładnej obserwacji realnego życia, powstaniu nowych typów bohaterów, rozszerzenie ram tematycznych i formalnych w utworach prozatorskich i ogromny, nieujemny, wpływ na społeczeństwo. W zakończeniu książki pojawia się konkluzja: "to są niespożyte zasługi beletrystyki postępowej, których jej polemista dziennikarski w przypadku potrzeby może odmówić, lecz krytyk literacki nie odmówi, chociażby należał przekonaniami własnymi do obozu przeciwnego".
Mimo dostrzegania poprzez prasę tradycjonalistyczną zasług pisarstwa realistycznego, ekipa ta w swych wystąpieniach przyznawała prymat powieściopisarstwu historycznemu. O szczególnej roli i wartości takiej produkcji literackiej pisali w pierwszej kolejności Sienkiewicz i Tarnowski. Ostatnia etap krytyki literackiej w dobie pozytywizmu wiąże się z programowymi wystąpieniami dotyczącymi roli i miejsca sztuki. Te manifesty były dziełem wstępującego na arenę literacką i krytyczną młodego pokolenia. Pośród w najwyższym stopniu znanych warto wymienić Forpoczty Cezarego Jellenty, Marii Komornickiej i Wacława Nałkowskiego czy Harmonie i dysonanse Zenona Przesmyckiego. O ile pozytywiści przyjęli te wystąpienia z życzliwym zainteresowaniem, o tyle krytyka konserwatywna potępiała hasła zawarte w tekstach młodych pisarzy (indywidualizm i pesymizm). Markiewicz zauważa tu bardzo ciekawe wystąpienie Ludwika Krzywickiego z 1894 r. (Najmłodsi), który jako jedyny z grona tradycjonalistów próbował zrozumieć powody zjawiska dekadentyzmu. Mimo niewielkiej liczby pism literackich w dobie popowstaniowej krytyka odegrała ogromną i istotną rolę w kształtowaniu, realizowaniu i modyfikacji pozytywistycznego programu literackiego. Obszerny zakres tematyczny tych wystąpień świadczy o ogromnym zainteresowaniu poezją, jej przemianami oficjalnymi i wpływem społecznym. Wielość stanowisk, dyskusji, polemik ukazuje nam jak istotnym zjawiskiem była krytyka (mimo słabo rozwiniętego aparatu pojęciowego), w ramach całego życia literackiego w dobie pozytywizmu.
Zobacz także: MODELE ŚWIATOPOGLˇDOWE, CZASOPIŚMIENNICTWO