Co znaczy KRESOWY TEMAT:
Temat kresowy spopularyzowali w poezji polskiej klasycy XIX w. To za ich sprawą Litwa i Ukraina urosły do rangi narodowych przestrzeni mitorodnych. Literackie wyprawy na kresy autorów współczesnych przeważnie nawiązują - przez aktualizację czy polemikę - do mitów znanych z literatury poprzedniego stulecia: przetrwania i zagłady.
Temat kresowy występuje w twórczości wielu pisarzy okresu powojennego, tworzących zarówno w państwie, jak i na emigracji. Pojawia się on w utworach bardzo różnych, jeżeli chodzi o kryteria poetyki czy gatunkowe (powieści, eseistyka, proza autobiograficzna, literatura). O jego popularności zdecydowały wpływy tradycji, biograficzne doświadczenia autorów. Temat kresowy wiązał się zazwyczaj z refleksją na temat istoty polskiego losu, znaczenia indywidualnej i narodowej pamięci, złożonych stosunku pomiędzy jednostką a historią, problematyką antropologiczną - sytuowaną zazwyczaj w ramach wielorako rozpatrywanej opozycji: dziedzictwo i wydziedziczenie.
W monumentalnym dziele Stanisława Vincenza pt. Na wysokiej połoninie poeta dał obraz wielogłosowej kultury wschodnich Karpat, wspólnej ojczyzny mieszkających tam Hucułów, Polaków, Ukraińców, Żydów chasydów. Pierwszy tom cyklu ukazał się jeszcze przed wojną (Prawda starowieku, 1936). W dalszym ciągu pod koniec życia i po Zgonu pisarza, po roku 1945 zamieszkałego we Francji (dwutomowa część druga: Nowe czasy, część trzecia: Barwinkowy wianek). Fabuła ma tu charakter pretekstowy. Odgrywa rolę ramy pozwalającej wplatać w narrację gawędy i podania huculskie, chasydzkie przypowieści. Narrator twórczy przedstawia się jako historyk etnograf, już to obraca się w gawędziarza, mówiącego stylizowanym językiem z naiwnej perspektywy (nadawcą staje się wówczas gromada), czasem zwyczajnie znika, oddając głos opowiadaczom uzależnionym od siebie. Najbliższa konwencji powieści jest druga część cyklu, co koresponduje z jej problematyką, dotyczącą zmian, jakie wniosła w życiu huculskich gazdów nowoczesna cywilizacja.
Tajemnica artystycznego sukcesu cyklu kryje się w umiejętnym połączeniu gatunkowych cech starożytnego eposu, przypowieści biblijnych, nowożytnej epopei, przypowieści chasydzkich, powieści tradycyjnej i współczesnej. Istotny jest także patronat eseju, platońskiego dialogu, gatunków literatury bukolicznej. W ten sposób Na wysokiej połoninie staje się Księgą summą, przez stymulowanie dialogu pomiędzy gatunkami literatury ludowej i elitarnej, ustnej i pisanej, kulturami, bohaterami: ogromnym politologiem, rekonstruującym Wyraz odpowiadające kosmicznemu ładowi, a równocześnie wyrażające metafizyczną istotę ludzkiej kondycji. Idea czytania świata i kultury, życia pojętego jako dialog wysuwa się na pierwszy plan także w estetyce pisarza.
Dolina Issy Czesława Miłosza to powieść o dojrzewaniu rozumianym jako wtajemniczenie w byt. Chodzi tu o poznanie dobra i zła, materialnej urody świata, przemijania, miłosnej namiętności, Zgonu, stosunku pomiędzy stworzeniem a Bogiem. Świat, który dziecięcemu bohaterowi, a zarazem narracyjnemu medium dostarcza wzruszeń i zachwytów, prowokuje do refleksji i "eksperymentów" - ma rysy rodzinnych stron pisarza (sam Tomasz to porte parole autora), równocześnie zaś stanowi uniwersalną przestrzeń symboliczną, gdzie rozgrywa się misterium poznania. Aczkolwiek nieodłączną cechą świata jest przemijanie, ma on także pewne rysy arkadyjskie: bujność i pełnię, jego istnienie jest szczególnie intensywne. Charakterystyczne, Iż Tomasz opuszcza dolinę po zakończeniu "nauki" (poznanie zmusza do odejścia z Arkadii), lecz także - pod presją historii.
Na Wileńszczyźnie zlokalizowana została akcja kilku powieści Tadeusza Konwickiego. Rojsty, właściwy debiut pisarza, to opowieść o degrengoladzie partyzanckiego oddziału, któremu historia odbiera sedno działań. W Kronice wypadków miłosnych romansowa fabuła została skojarzona z symboliką ewokującą bliskość wojennej apokalipsy. Na wątku "grzesznej", naruszającej socjalne i narodowe hierarchie, miłości oparta została także fabuła Bohini. Akcja utworu rozgrywa się na Litwie po upadku stworzenia styczniowego, co pozwoliło ukazać kapitalny obraz stagnacji, zwątpienia w sedno historii i codziennego życia, wywołany tyleż kontestacją porządku politycznego, zagrożeniem ze strony aparatu policyjnego, co poczuciem rozpaczy. Bohaterzy Bohini egzystują w "czasie zatrzymanym", gdzie rozpamiętywanie wyparło realny świat. Konwicki podkreśla przy tym literackość obranej konwencji. Partie autotematyczne sugerują gdyż, Iż opowieść o babce pisarza jest kreacyjną grą.
Temat kresowy przewija się także poprzez inne powieści Konwickiego. Wspomnienie utraconej "bliższej ojczyzny" w Małej apokalipsie to ewokacja istniejącego już wyłącznie przez mit świata aksjonormatywnego ładu, który zostaje skontrastowany z degradującą człowieka, rozmywającą kryteria moralne, znajdującą się poza porządkiem ontycznym - w sferze podobnej do sennego koszmaru - rzeczywistością PRL. Podobnie w innych utworach "współczesnych" Konwicki chętnie przywołuje i przetwarza symbole z narodowych tradycji, podkreślając nużącą powtarzalność polskiego losu. Relacja doń pisarza jest niejednoznaczny, jego bohater - narrator czuje się zniewolony nie tylko w sensie politycznym czy egzystencjalnym poprzez rozkład otaczającego go świata, lecz także - poprzez narodowe mity. Stąd najważniejszą rolę w powieściach Konwickiego odgrywa kategoria groteski - tak na poziomie stylu, jak i obrazowania.
Mit galicyjski, mit Austria felix, najpełniejszy słowo znalazł w twórczości Andrzeja Kuśniewicza, w pierwszej kolejności w powieściach Władca Obojga Sycylii i Strefy. Ewokacja świata "zgody narodów" została wymierzona w ideologie nacjonalistyczne. Obraz przeszłości jest gdyż znakiem tradycji, którą podważyła historia. Poeta regularnie tematyzował sam mechanizm rozbicia poprzez dzieje wielokulturowego ładu, który przecież gwarantował ciągłość europejskiej tradycji (na przykład Lekcja martwego języka). W utworach Kuśniewicza trud rekonstrukcji bywa znaczony otwartą kompozycją i wątkami autotematycznymi. Tekstami z pogranicza powieści i prozy autobiograficznej są zaś książki pisarza z lat 80.: Mieszaniny obyczajowe i Nawrócenie.
Składające się na tak zwany cykl podolski (Zmierzch świata, Wyspa ocalenia, Zasypie wszystko, zawieje...) utwory Włodzimierza Odojewskiego to jakby fragmenty, wypisy z Ogromnej Księgi, opowiadającej o zagładzie Ukrainy w trakcie ostatniej wojny. Motorem postępującej autodestrukcji jest kainowy stygmat, którym obarczeni są bohaterzy, toteż ukraińska apokalipsa upadabnia się do wyniszczającej wszystkie strony, bratobójczej waśni. W planie mitologicznym cykl opowiada o zniszczeniu centrum, ośrodka, a zarazem - kosmosu. Poeta posługuje się przeważnie trzecioosobową narracją personalną, w następnych książkach przedstawiając te same wypadki z perspektywy różnych bohaterów. To odpowiednik fatalizmu warunkującego losy postaci. W ten sposób autor upodabnia świat do sennego koszmaru, narzuca także bohaterom świadomość dopełniania się wyroku, który wynika z tragicznej historii Ukrainy i osobistej przeszłości.
Poetyka utworów podejmujących temat kresowy realizuje z reguły różne odmiany formuły mitograficznej, a równocześnie jest świadectwem gatunkowej hybrydyzacji prozy powojennej, związanej z otwarciem na formy autobiograficzne i tematyzowaniem procesu pisania. Temat kresowy bywał także poruszany na gruncie prozy nowatorskiej, czego odpowiednikiem utwory Leopolda Buczkowskiego (zobacz Powieść eksperymentalna). W eseistyce temat kresowy poruszali - oprócz S. Vincenza - między innymi J. Stempowski, J. Wittlin, C. Miłosz (zobacz Esej). Na atrakcyjność i znaczenie tego tematu dla współczesnej literatury wskazuje fakt, Iż sięgali do niej także pisarze młodsi, debiutujący w latach 70. i 80., a nawet ostatnio. Utworom o tej tematyce sporo gdyż zawdzięcza bardzo widoczny w najnowszej prozie nurt "małych ojczyzn", aczkolwiek akcja zaliczanych doń utworów nie zawsze rozgrywa się na terenie dawnych kresów (zobacz Proza po roku 1989).
(Krzysztof Uniłowski)
Zobacz także: POWIEŚĆ POLITYCZNA
Temat kresowy występuje w twórczości wielu pisarzy okresu powojennego, tworzących zarówno w państwie, jak i na emigracji. Pojawia się on w utworach bardzo różnych, jeżeli chodzi o kryteria poetyki czy gatunkowe (powieści, eseistyka, proza autobiograficzna, literatura). O jego popularności zdecydowały wpływy tradycji, biograficzne doświadczenia autorów. Temat kresowy wiązał się zazwyczaj z refleksją na temat istoty polskiego losu, znaczenia indywidualnej i narodowej pamięci, złożonych stosunku pomiędzy jednostką a historią, problematyką antropologiczną - sytuowaną zazwyczaj w ramach wielorako rozpatrywanej opozycji: dziedzictwo i wydziedziczenie.
W monumentalnym dziele Stanisława Vincenza pt. Na wysokiej połoninie poeta dał obraz wielogłosowej kultury wschodnich Karpat, wspólnej ojczyzny mieszkających tam Hucułów, Polaków, Ukraińców, Żydów chasydów. Pierwszy tom cyklu ukazał się jeszcze przed wojną (Prawda starowieku, 1936). W dalszym ciągu pod koniec życia i po Zgonu pisarza, po roku 1945 zamieszkałego we Francji (dwutomowa część druga: Nowe czasy, część trzecia: Barwinkowy wianek). Fabuła ma tu charakter pretekstowy. Odgrywa rolę ramy pozwalającej wplatać w narrację gawędy i podania huculskie, chasydzkie przypowieści. Narrator twórczy przedstawia się jako historyk etnograf, już to obraca się w gawędziarza, mówiącego stylizowanym językiem z naiwnej perspektywy (nadawcą staje się wówczas gromada), czasem zwyczajnie znika, oddając głos opowiadaczom uzależnionym od siebie. Najbliższa konwencji powieści jest druga część cyklu, co koresponduje z jej problematyką, dotyczącą zmian, jakie wniosła w życiu huculskich gazdów nowoczesna cywilizacja.
Tajemnica artystycznego sukcesu cyklu kryje się w umiejętnym połączeniu gatunkowych cech starożytnego eposu, przypowieści biblijnych, nowożytnej epopei, przypowieści chasydzkich, powieści tradycyjnej i współczesnej. Istotny jest także patronat eseju, platońskiego dialogu, gatunków literatury bukolicznej. W ten sposób Na wysokiej połoninie staje się Księgą summą, przez stymulowanie dialogu pomiędzy gatunkami literatury ludowej i elitarnej, ustnej i pisanej, kulturami, bohaterami: ogromnym politologiem, rekonstruującym Wyraz odpowiadające kosmicznemu ładowi, a równocześnie wyrażające metafizyczną istotę ludzkiej kondycji. Idea czytania świata i kultury, życia pojętego jako dialog wysuwa się na pierwszy plan także w estetyce pisarza.
Dolina Issy Czesława Miłosza to powieść o dojrzewaniu rozumianym jako wtajemniczenie w byt. Chodzi tu o poznanie dobra i zła, materialnej urody świata, przemijania, miłosnej namiętności, Zgonu, stosunku pomiędzy stworzeniem a Bogiem. Świat, który dziecięcemu bohaterowi, a zarazem narracyjnemu medium dostarcza wzruszeń i zachwytów, prowokuje do refleksji i "eksperymentów" - ma rysy rodzinnych stron pisarza (sam Tomasz to porte parole autora), równocześnie zaś stanowi uniwersalną przestrzeń symboliczną, gdzie rozgrywa się misterium poznania. Aczkolwiek nieodłączną cechą świata jest przemijanie, ma on także pewne rysy arkadyjskie: bujność i pełnię, jego istnienie jest szczególnie intensywne. Charakterystyczne, Iż Tomasz opuszcza dolinę po zakończeniu "nauki" (poznanie zmusza do odejścia z Arkadii), lecz także - pod presją historii.
Na Wileńszczyźnie zlokalizowana została akcja kilku powieści Tadeusza Konwickiego. Rojsty, właściwy debiut pisarza, to opowieść o degrengoladzie partyzanckiego oddziału, któremu historia odbiera sedno działań. W Kronice wypadków miłosnych romansowa fabuła została skojarzona z symboliką ewokującą bliskość wojennej apokalipsy. Na wątku "grzesznej", naruszającej socjalne i narodowe hierarchie, miłości oparta została także fabuła Bohini. Akcja utworu rozgrywa się na Litwie po upadku stworzenia styczniowego, co pozwoliło ukazać kapitalny obraz stagnacji, zwątpienia w sedno historii i codziennego życia, wywołany tyleż kontestacją porządku politycznego, zagrożeniem ze strony aparatu policyjnego, co poczuciem rozpaczy. Bohaterzy Bohini egzystują w "czasie zatrzymanym", gdzie rozpamiętywanie wyparło realny świat. Konwicki podkreśla przy tym literackość obranej konwencji. Partie autotematyczne sugerują gdyż, Iż opowieść o babce pisarza jest kreacyjną grą.
Temat kresowy przewija się także poprzez inne powieści Konwickiego. Wspomnienie utraconej "bliższej ojczyzny" w Małej apokalipsie to ewokacja istniejącego już wyłącznie przez mit świata aksjonormatywnego ładu, który zostaje skontrastowany z degradującą człowieka, rozmywającą kryteria moralne, znajdującą się poza porządkiem ontycznym - w sferze podobnej do sennego koszmaru - rzeczywistością PRL. Podobnie w innych utworach "współczesnych" Konwicki chętnie przywołuje i przetwarza symbole z narodowych tradycji, podkreślając nużącą powtarzalność polskiego losu. Relacja doń pisarza jest niejednoznaczny, jego bohater - narrator czuje się zniewolony nie tylko w sensie politycznym czy egzystencjalnym poprzez rozkład otaczającego go świata, lecz także - poprzez narodowe mity. Stąd najważniejszą rolę w powieściach Konwickiego odgrywa kategoria groteski - tak na poziomie stylu, jak i obrazowania.
Mit galicyjski, mit Austria felix, najpełniejszy słowo znalazł w twórczości Andrzeja Kuśniewicza, w pierwszej kolejności w powieściach Władca Obojga Sycylii i Strefy. Ewokacja świata "zgody narodów" została wymierzona w ideologie nacjonalistyczne. Obraz przeszłości jest gdyż znakiem tradycji, którą podważyła historia. Poeta regularnie tematyzował sam mechanizm rozbicia poprzez dzieje wielokulturowego ładu, który przecież gwarantował ciągłość europejskiej tradycji (na przykład Lekcja martwego języka). W utworach Kuśniewicza trud rekonstrukcji bywa znaczony otwartą kompozycją i wątkami autotematycznymi. Tekstami z pogranicza powieści i prozy autobiograficznej są zaś książki pisarza z lat 80.: Mieszaniny obyczajowe i Nawrócenie.
Składające się na tak zwany cykl podolski (Zmierzch świata, Wyspa ocalenia, Zasypie wszystko, zawieje...) utwory Włodzimierza Odojewskiego to jakby fragmenty, wypisy z Ogromnej Księgi, opowiadającej o zagładzie Ukrainy w trakcie ostatniej wojny. Motorem postępującej autodestrukcji jest kainowy stygmat, którym obarczeni są bohaterzy, toteż ukraińska apokalipsa upadabnia się do wyniszczającej wszystkie strony, bratobójczej waśni. W planie mitologicznym cykl opowiada o zniszczeniu centrum, ośrodka, a zarazem - kosmosu. Poeta posługuje się przeważnie trzecioosobową narracją personalną, w następnych książkach przedstawiając te same wypadki z perspektywy różnych bohaterów. To odpowiednik fatalizmu warunkującego losy postaci. W ten sposób autor upodabnia świat do sennego koszmaru, narzuca także bohaterom świadomość dopełniania się wyroku, który wynika z tragicznej historii Ukrainy i osobistej przeszłości.
Poetyka utworów podejmujących temat kresowy realizuje z reguły różne odmiany formuły mitograficznej, a równocześnie jest świadectwem gatunkowej hybrydyzacji prozy powojennej, związanej z otwarciem na formy autobiograficzne i tematyzowaniem procesu pisania. Temat kresowy bywał także poruszany na gruncie prozy nowatorskiej, czego odpowiednikiem utwory Leopolda Buczkowskiego (zobacz Powieść eksperymentalna). W eseistyce temat kresowy poruszali - oprócz S. Vincenza - między innymi J. Stempowski, J. Wittlin, C. Miłosz (zobacz Esej). Na atrakcyjność i znaczenie tego tematu dla współczesnej literatury wskazuje fakt, Iż sięgali do niej także pisarze młodsi, debiutujący w latach 70. i 80., a nawet ostatnio. Utworom o tej tematyce sporo gdyż zawdzięcza bardzo widoczny w najnowszej prozie nurt "małych ojczyzn", aczkolwiek akcja zaliczanych doń utworów nie zawsze rozgrywa się na terenie dawnych kresów (zobacz Proza po roku 1989).
(Krzysztof Uniłowski)
Zobacz także: POWIEŚĆ POLITYCZNA
- Co znaczy KATASTROFIZM CZASU WOJNY:
- Porównanie orientacja historiozoficzno moralistyczna wykrystalizowana w kulturze XX w., zakładająca nieuchronność zagłady kultury Europy z przyczyn wewnętrznych (konfliktowy charakter przedmiotów składowych kresowy temat co znaczy.
- Krzyżówka KROPIŃSKI LUDWIK (1767-1844):
- Dlaczego powieściopisarza, dramaturga i poety upłynęła w burzliwych latach schyłku XVIII w. Walczył na Litwie w 1792 r., w insurekcji i kampanii 1812 r. - powrócił z wojny w randze generała. Protekcji A.J kresowy temat krzyżówka.
- Co to jest KATASTROFIZM:
- Jak lepiej nurtów światopoglądowych przełomu wieków, który pełną wyrazistość myślową i wszechstronne zaplecze teoretyczne osiągnie w drugiej i trzeciej dekadzie XX w. Katastrofizm był spontaniczną reakcją kresowy temat co to jest.
- Słownik KARPIŃSKI FRANCISZEK (1741-1825):
- Kiedy teoretyk literaturze sentymentalizmu miał samorodny talent w pełni ukształtowany na Pokuciu, z dala od stołecznego ośrodka kulturalnego i literackiego. W swych wierszach łączył siłę uczuć z prostotą kresowy temat słownik.
- Czym jest KOLORYT HISTORYCZNY:
- Od czego zależy dążeniu do zgodnego z prawdą przedstawienia metody życia i myślenia ludzi żyjących w dawnych czasach. Nowoczesna edukacja o historii zaczęła powstawać w oświeceniu. Wtedy to podjęto pierwsze próby kresowy temat czym jest.
Czym jest kresowy temat znaczenie w Motywy literatura K .
