Co znaczy KAZANIA SEJMOWE I ŻYWOTY ŚWIĘTYCH PIOTRA SKARGI:
Ks. Piotr Skarga urodził się w roku 1536 w Grójcu na Mazowszu, najprawdopodobniej w rodzinie szlacheckiej. Po ukończeniu studiów na Akademii Krakowskiej kierował szkołą parafialną w Warszawie, przebywał na dworach magnackich (Andrzeja Tęczyńskiego i Jana Krzysztofa Tarnowskiego), na dworze biskupim (Jakuba Uchańskiego), zasłynął jako kaznodzieja we Lwowie, gdzie około 1564 r. uzyskał święcenia kapłańskie.
W 1569 r. wstąpił w Rzymie do zakonu jezuitów, którzy wówczas już od prawie 30 lat (a od 5 lat w Polsce) włączali się w odnowę Kościoła katolickiego i pokonywanie reformacji po Soborze Trydenckim. Jako jezuita Skarga był przełożonym wielu kolegiów i domów zakonnych, lecz w historii pozostał w pierwszej kolejności jako pierwszy (w latach 1579-1584) rektor drugiego na ziemiach polskich uniwersytetu - założonej poprzez jezuitów Akademii Wileńskiej (przekształconej z czasem w Uniwersytet Wileński - studiowali na nim potem Adam Mickiewicz i Czesław Miłosz).
Najgłośniejsza stała się jednak działalność Skargi jako nadwornego kaznodziei na dworze króla Zygmunta III. Misję tę pełnił poprzez 14 lat - od roku 1588 do 1612; odszedł z dworu na kilka miesięcy przed śmiercią, która nastąpiła właśnie w roku 1612. Zapamiętano go w pierwszej kolejności jako jednego z najbliższych doradców króla. Działalność Skargi miała doprowadzić do wybuchu rokoszu Zebrzydowskiego w roku 1606 i stał się on wówczas bohaterem wielu niewybrednych pisemek, które przedstawiały go jako fanatycznego przeciwnika swobód wyznaniowych dążącego do wprowadzenia rządów absolutystycznych w kraju. Podobne poglądy, rzeczywiście wyrażane nie tylko w radach dla króla, lecz także w publikowanych utworach, nie mogły mu zjednać sympatii szlachty.
Pośrodku swojego życia Skarga był jednak znany w pierwszej kolejności jako kontrowersyjny poeta polemiczny, który własne wybitne pióro oddał w służbę Kościoła katolickiego. Napisał więc szereg utworów polemicznych przeciwnych Konfederacji warszawskiej, ustawie sejmowej z 1573 r., która gwarantowała wolność wszystkich wyznań chrześcijańskich w Polsce (Upominanie do ewanjelików, Mechanizm na konfederacyją), włączył się w propagowanie unii pomiędzy katolicyzmem a prawosławiem, tak zwany unii brzeskiej zawartej ostatecznie w r. 1596 (O jedności Kościoła Bożego, Synod brzeski), wydał także polemiki przeciw braciom polskim zwanym arianami (na przykład Zawstydzenie arianów) i szereg zbiorów kazań (Kazania na niedziele i święta, Kazania o siedmiu sakramentach). Właśnie do drugiego wydania Kazań na niedziele i święta, w roku 1597, zostało dołączonych kilka kazań sejmowych, a więc utwór, który zapewnił mu sławę i miejsce we wszystkich historiach literatury polskiej.
Kazania sejmowe, tekst niewiele dostępny za życia Skargi i poprzez dwa stulecia kolejne, został na nowo odczytany na początku poprzez rozpaczającego po upadku Polski biskupa poetę Jana Pawła Woronicza, a w szczególności poprzez romantyków, którzy po upadku stworzenia listopadowego uznali Skargę za proroka. Skarga prorok miał przewidzieć upadek Polski i dostrzec dolegliwości Rzeczypospolitej, które doprowadziły do rozbiorów. Opinię tę potwierdził Mickiewicz w entuzjastycznym, mesjanistycznym wykładzie o Skardze w Colle`ge de France, a utrwalił ją Jan Matejko przez swój obraz z 1864 r. Ta przedziwna legenda Skargi - mimo Iż przyczyniła się do popularyzacji znakomitego pisarza epoki renesansu - opiera się na licznych nieporozumieniach. Zacznijmy od obrazu Matejki, który przedstawia Skargę wygłaszającego kazania sejmowe przed królem i senatorami. Tak faktycznie Skarga kazań tych nigdy nie wygłosił! Jego dzieło było traktatem religijno politycznym. napisanym w formie kazań pod wrażeniem sejmu z 1597 r., który w wyniku nieodpowiedzialności posłów rozszedł się bez powzięcia koniecznych uchwał dotyczących między innymi obronności państwa. Taka konwencja literacka - traktat w formie kazań, które mogły nigdy nie zostać wygłoszone - nie był w owych czasach niczym zaskakującym. Czy Skarga był prorokiem, który przewidział upadek Polski? Odpowiedź na to pytanie także musi być niekorzystna, ponieważ jednakże nie ma powodu, aby kwestionować romantyczną interpretację kazań, to trzeba na nie spojrzeć w pierwszej kolejności jako na literacki słowo religijnych i politycznych poglądów księdza Skargi.
Warto może przypomnieć, czego dotyczyły następne kazania sejmowe. Pierwsze, wstępne Najpierw Sejmu przy Ś. Mszy Sejmowej (w wydaniu z r. 1610 dodano tytuł O mądrości potrzebnej do porady) mówi o dwu mądrościach - boskiej i ziemskiej. Tylko ta pierwsza, zdaniem Skargi, może pomóc w skutecznym rządzeniu krajem. A oto tytuły następnych kazań: II. O miłości ku ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku ojczyźnie. III. O drugiej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z niezgody domowej. IV. O trzeciej chorobie Rzeczypospolitej, która jest naruszenie religiej katolickiej poprzez zarazę heretycką. V. Jako katolicka wiara policyj i królestw szczęśliwie dochowywa, a heretyctwo je obala. VI. O monarchijej i królestwie, abo o czwartej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z osłabienia królewskiej dostojności i władzej. VII. O prawach niesprawiedliwych, abo o piątej chorobie Rzeczypospolitej. VIII. O szóstej chorobie Rzeczypospolitej, która jest dla grzechów jawnych i niekarności ich.
Już ten przegląd tytułów może dać wyobrażenie o tym, jakie "dolegliwości" wywołują, zdaniem Skargi, powolny upadek Rzeczypospolitej obwieszczany istotnie tonem proroczym - przykłady do swoich kazań Skarga przeważnie czerpał z Biblii, między innymi z pism proroków Starego Testamentu. W kazaniach ideałem monarchii jest właśnie teokratyczna, rządzona poprzez kapłanów monarchia żydowska, która miała przecież błogosławieństwo Boże. Przykłady na to, Iż monarchia jest idealną metodą rządów - a nie ustrój republikański - czerpie Skarga także z dziejów narodów "pogańskich". Największym nieszczęściem w Rzeczypospolitej było - jego zdaniem - jawne tolerowanie herezji (z kulminacyjnym, skandalicznym wręcz wydarzeniem, za jakie uważał uchwalenie konfederacji warszawskiej), bo herezja osłabia jedność państwa i lojalność obywateli wobec władcy, a heretycy bezkarnie odciągają ludzi od jedynie słusznej, katolickiej wiary i prowadzą ich na potępienie. Skarga dzielił społeczeństwo na pięć stanów: stan kapłański, senatorski, żołnierski (a więc szlachtę), mieszczański i chłopski. Ideał państwa, jaki ukazywał w kazaniach zgodny był z tym, co głosili kontrreformacyjni teoretycy państwa z Włochem, św. Robertem Bellarmino na czele: mocnym krajem powinien rządzić władca, któremu doradzają doświadczeni senatorzy, a zadaniem stanu rycerskiego jest walka o ojczyznę, a również - przez izbę poselską - uchwalanie podatków. Skarga wprost potępiał zbytnią wolność szlachecką, która miała osłabiać jedność królestwa i prowadzić do anarchii. Pośrednio uderzał w poglądy drugiego - w okolicy regalistów - silnego stronnictwa politycznego w ówczesnej Polsce, tak zwany "polityków", skupionych wokół Jana Zamoyskiego, nieformalnego przywódcy średniej szlachty. Skarga głosił, Iż prawa ludzkie nie mogą być sprzeczne z boskimi, a takim prawem była wg niego w pierwszej kolejności po pierwsze konfederacja warszawska tolerująca heretyków (a tysiące z nich to przedstawiciele szlachty), a po drugie zaprzestanie egzekwowania poprzez władzę świecką wyroków sądów kościelnych. Kazaniach sejmowych znajduje się także obrona chłopów, którzy pozbawieni opieki monarchy zdani są na łaskę i niełaskę samowolnych szlachciców. Program zawarty w Kazaniach sejmowych ma - paradoksalnie - charakter podobny do programu zawartego w dziele Andrzeja Frycza Modrzewskiego, a to z tego mianowicie powodu, Iż zawarte w obu dziełach, oczywiście różniące się od siebie, postulaty dotyczące organizacji ustroju Rzeczypospolitej były utopijne i niemożliwe do realizacji w ówczesnych uwarunkowaniach. Kazania sejmowe to w naszej staropolskiej poezji jeden z najlepszych przykładów wykorzystania retoryki w prozie kaznodziejskiej. Fragmenty wieszczące upadek Polski - jak słynna alegoria ojczyzny okrętu w Kazaniu wtórym - są tak sugestywne, Iż nie można dziwić się romantykom, którzy widzieli w Skardze proroka, w szczególności Iż republikański ustrój rzeczypospolitej szlacheckiej rzeczywiście okazał się nieskuteczny w porównaniu z absolutystycznymi ustrojami sąsiadów Polski i pośrednio przyczynił się do rozbiorów. Całość poglądów Skargi - w szczególności te, które dotyczą bezwarunkowej walki z herezją - nie wytrzymuje jednak próby czasu i już w XIX w. musiały one wywoływać kontrowersje.
Dzieło Skargi, które osiągnęło niezwykłą popularność we wszystkich kręgach socjalnych i było, jak sądzą niektórzy, najpopularniejszą książką polską od XVI do XIX w., to Żywoty świętych (1579). Nie były one oryginalnym dziełem Skargi, lecz przeróbką dzieł zachodnioeuropejskich, w szczególności żywotów napisanych poprzez zakonnika kartuza z Kolonii, Wawrzyńca Suriusa. Kościół reformujący się po Soborze Trydenckim i konkurujący z wpływami reformacji pragnął odciągnąć prosty lud od lektury Pisma świętego, dostarczając mu atrakcyjnych żywotów, omawiających życie świętego, dary duchowe i cnoty powiązane z jego życiem, wreszcie cuda i dary nadprzyrodzone, które dokonywały się za jego pośrednictwem. Żywoty napisane poprzez Skargę zawierały także "obrok duchowny" a więc naukę, jaką luzie pobożni mogli wyciągnąć z danego żywota.
Niektórzy historycy kultury wyrażają się nieco pogardliwie o Żywotach świętych i widzą w nich w pierwszej kolejności odpowiednik współczesnych romansów czy telewizyjnych seriali dostarczających taniej rozrywki. Rzeczywiście nie wszystkie żywoty miały w sobie coś z romansu, gdy opisywały niezwykłe koleje życia świętych i egzotyczne państwa Dalekiego Wschodu czy Amerykę. Skarga starał się gdyż, aby Żywoty były jak w najwyższym stopniu aktualne - mamy tu niemal współczesny - jak pisano: "reportażowy" - opis męczeństwa jezuitów angielskich, możemy także przeczytać pierwszy w polskim piśmiennictwie opis Japonii. Bezwzględnie na to, jak ocenimy walory literackie Żywotów, musimy pamiętać, Iż przed Trylogią Sienkiewicza była to najpopularniejsza, najchętniej czytana poprzez wszystkie warstwy socjalne podręcznik polska, która przyczyniła się do utrwalenia patriotyzmu i pobożności w o sporo większym stopniu niż zapomniane poprzez wieki, a później czytywane tylko w kręgach elitarnych - adresowane wszak raczej do senatorów Królestwa - Kazania sejmowe. Dzięki tym dwu dziełom Skarga wszedł na trwałe do historii literatury polskiej w pierwszej kolejności jako mistrz retorycznej prozy, świetnie władający językiem polskim i poruszający tematy żywo obchodzące czytelników w różnych epokach.
Zobacz także: REFORMACJA, RETORYKA I POETYKA
W 1569 r. wstąpił w Rzymie do zakonu jezuitów, którzy wówczas już od prawie 30 lat (a od 5 lat w Polsce) włączali się w odnowę Kościoła katolickiego i pokonywanie reformacji po Soborze Trydenckim. Jako jezuita Skarga był przełożonym wielu kolegiów i domów zakonnych, lecz w historii pozostał w pierwszej kolejności jako pierwszy (w latach 1579-1584) rektor drugiego na ziemiach polskich uniwersytetu - założonej poprzez jezuitów Akademii Wileńskiej (przekształconej z czasem w Uniwersytet Wileński - studiowali na nim potem Adam Mickiewicz i Czesław Miłosz).
Najgłośniejsza stała się jednak działalność Skargi jako nadwornego kaznodziei na dworze króla Zygmunta III. Misję tę pełnił poprzez 14 lat - od roku 1588 do 1612; odszedł z dworu na kilka miesięcy przed śmiercią, która nastąpiła właśnie w roku 1612. Zapamiętano go w pierwszej kolejności jako jednego z najbliższych doradców króla. Działalność Skargi miała doprowadzić do wybuchu rokoszu Zebrzydowskiego w roku 1606 i stał się on wówczas bohaterem wielu niewybrednych pisemek, które przedstawiały go jako fanatycznego przeciwnika swobód wyznaniowych dążącego do wprowadzenia rządów absolutystycznych w kraju. Podobne poglądy, rzeczywiście wyrażane nie tylko w radach dla króla, lecz także w publikowanych utworach, nie mogły mu zjednać sympatii szlachty.
Pośrodku swojego życia Skarga był jednak znany w pierwszej kolejności jako kontrowersyjny poeta polemiczny, który własne wybitne pióro oddał w służbę Kościoła katolickiego. Napisał więc szereg utworów polemicznych przeciwnych Konfederacji warszawskiej, ustawie sejmowej z 1573 r., która gwarantowała wolność wszystkich wyznań chrześcijańskich w Polsce (Upominanie do ewanjelików, Mechanizm na konfederacyją), włączył się w propagowanie unii pomiędzy katolicyzmem a prawosławiem, tak zwany unii brzeskiej zawartej ostatecznie w r. 1596 (O jedności Kościoła Bożego, Synod brzeski), wydał także polemiki przeciw braciom polskim zwanym arianami (na przykład Zawstydzenie arianów) i szereg zbiorów kazań (Kazania na niedziele i święta, Kazania o siedmiu sakramentach). Właśnie do drugiego wydania Kazań na niedziele i święta, w roku 1597, zostało dołączonych kilka kazań sejmowych, a więc utwór, który zapewnił mu sławę i miejsce we wszystkich historiach literatury polskiej.
Kazania sejmowe, tekst niewiele dostępny za życia Skargi i poprzez dwa stulecia kolejne, został na nowo odczytany na początku poprzez rozpaczającego po upadku Polski biskupa poetę Jana Pawła Woronicza, a w szczególności poprzez romantyków, którzy po upadku stworzenia listopadowego uznali Skargę za proroka. Skarga prorok miał przewidzieć upadek Polski i dostrzec dolegliwości Rzeczypospolitej, które doprowadziły do rozbiorów. Opinię tę potwierdził Mickiewicz w entuzjastycznym, mesjanistycznym wykładzie o Skardze w Colle`ge de France, a utrwalił ją Jan Matejko przez swój obraz z 1864 r. Ta przedziwna legenda Skargi - mimo Iż przyczyniła się do popularyzacji znakomitego pisarza epoki renesansu - opiera się na licznych nieporozumieniach. Zacznijmy od obrazu Matejki, który przedstawia Skargę wygłaszającego kazania sejmowe przed królem i senatorami. Tak faktycznie Skarga kazań tych nigdy nie wygłosił! Jego dzieło było traktatem religijno politycznym. napisanym w formie kazań pod wrażeniem sejmu z 1597 r., który w wyniku nieodpowiedzialności posłów rozszedł się bez powzięcia koniecznych uchwał dotyczących między innymi obronności państwa. Taka konwencja literacka - traktat w formie kazań, które mogły nigdy nie zostać wygłoszone - nie był w owych czasach niczym zaskakującym. Czy Skarga był prorokiem, który przewidział upadek Polski? Odpowiedź na to pytanie także musi być niekorzystna, ponieważ jednakże nie ma powodu, aby kwestionować romantyczną interpretację kazań, to trzeba na nie spojrzeć w pierwszej kolejności jako na literacki słowo religijnych i politycznych poglądów księdza Skargi.
Warto może przypomnieć, czego dotyczyły następne kazania sejmowe. Pierwsze, wstępne Najpierw Sejmu przy Ś. Mszy Sejmowej (w wydaniu z r. 1610 dodano tytuł O mądrości potrzebnej do porady) mówi o dwu mądrościach - boskiej i ziemskiej. Tylko ta pierwsza, zdaniem Skargi, może pomóc w skutecznym rządzeniu krajem. A oto tytuły następnych kazań: II. O miłości ku ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku ojczyźnie. III. O drugiej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z niezgody domowej. IV. O trzeciej chorobie Rzeczypospolitej, która jest naruszenie religiej katolickiej poprzez zarazę heretycką. V. Jako katolicka wiara policyj i królestw szczęśliwie dochowywa, a heretyctwo je obala. VI. O monarchijej i królestwie, abo o czwartej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z osłabienia królewskiej dostojności i władzej. VII. O prawach niesprawiedliwych, abo o piątej chorobie Rzeczypospolitej. VIII. O szóstej chorobie Rzeczypospolitej, która jest dla grzechów jawnych i niekarności ich.
Już ten przegląd tytułów może dać wyobrażenie o tym, jakie "dolegliwości" wywołują, zdaniem Skargi, powolny upadek Rzeczypospolitej obwieszczany istotnie tonem proroczym - przykłady do swoich kazań Skarga przeważnie czerpał z Biblii, między innymi z pism proroków Starego Testamentu. W kazaniach ideałem monarchii jest właśnie teokratyczna, rządzona poprzez kapłanów monarchia żydowska, która miała przecież błogosławieństwo Boże. Przykłady na to, Iż monarchia jest idealną metodą rządów - a nie ustrój republikański - czerpie Skarga także z dziejów narodów "pogańskich". Największym nieszczęściem w Rzeczypospolitej było - jego zdaniem - jawne tolerowanie herezji (z kulminacyjnym, skandalicznym wręcz wydarzeniem, za jakie uważał uchwalenie konfederacji warszawskiej), bo herezja osłabia jedność państwa i lojalność obywateli wobec władcy, a heretycy bezkarnie odciągają ludzi od jedynie słusznej, katolickiej wiary i prowadzą ich na potępienie. Skarga dzielił społeczeństwo na pięć stanów: stan kapłański, senatorski, żołnierski (a więc szlachtę), mieszczański i chłopski. Ideał państwa, jaki ukazywał w kazaniach zgodny był z tym, co głosili kontrreformacyjni teoretycy państwa z Włochem, św. Robertem Bellarmino na czele: mocnym krajem powinien rządzić władca, któremu doradzają doświadczeni senatorzy, a zadaniem stanu rycerskiego jest walka o ojczyznę, a również - przez izbę poselską - uchwalanie podatków. Skarga wprost potępiał zbytnią wolność szlachecką, która miała osłabiać jedność królestwa i prowadzić do anarchii. Pośrednio uderzał w poglądy drugiego - w okolicy regalistów - silnego stronnictwa politycznego w ówczesnej Polsce, tak zwany "polityków", skupionych wokół Jana Zamoyskiego, nieformalnego przywódcy średniej szlachty. Skarga głosił, Iż prawa ludzkie nie mogą być sprzeczne z boskimi, a takim prawem była wg niego w pierwszej kolejności po pierwsze konfederacja warszawska tolerująca heretyków (a tysiące z nich to przedstawiciele szlachty), a po drugie zaprzestanie egzekwowania poprzez władzę świecką wyroków sądów kościelnych. Kazaniach sejmowych znajduje się także obrona chłopów, którzy pozbawieni opieki monarchy zdani są na łaskę i niełaskę samowolnych szlachciców. Program zawarty w Kazaniach sejmowych ma - paradoksalnie - charakter podobny do programu zawartego w dziele Andrzeja Frycza Modrzewskiego, a to z tego mianowicie powodu, Iż zawarte w obu dziełach, oczywiście różniące się od siebie, postulaty dotyczące organizacji ustroju Rzeczypospolitej były utopijne i niemożliwe do realizacji w ówczesnych uwarunkowaniach. Kazania sejmowe to w naszej staropolskiej poezji jeden z najlepszych przykładów wykorzystania retoryki w prozie kaznodziejskiej. Fragmenty wieszczące upadek Polski - jak słynna alegoria ojczyzny okrętu w Kazaniu wtórym - są tak sugestywne, Iż nie można dziwić się romantykom, którzy widzieli w Skardze proroka, w szczególności Iż republikański ustrój rzeczypospolitej szlacheckiej rzeczywiście okazał się nieskuteczny w porównaniu z absolutystycznymi ustrojami sąsiadów Polski i pośrednio przyczynił się do rozbiorów. Całość poglądów Skargi - w szczególności te, które dotyczą bezwarunkowej walki z herezją - nie wytrzymuje jednak próby czasu i już w XIX w. musiały one wywoływać kontrowersje.
Dzieło Skargi, które osiągnęło niezwykłą popularność we wszystkich kręgach socjalnych i było, jak sądzą niektórzy, najpopularniejszą książką polską od XVI do XIX w., to Żywoty świętych (1579). Nie były one oryginalnym dziełem Skargi, lecz przeróbką dzieł zachodnioeuropejskich, w szczególności żywotów napisanych poprzez zakonnika kartuza z Kolonii, Wawrzyńca Suriusa. Kościół reformujący się po Soborze Trydenckim i konkurujący z wpływami reformacji pragnął odciągnąć prosty lud od lektury Pisma świętego, dostarczając mu atrakcyjnych żywotów, omawiających życie świętego, dary duchowe i cnoty powiązane z jego życiem, wreszcie cuda i dary nadprzyrodzone, które dokonywały się za jego pośrednictwem. Żywoty napisane poprzez Skargę zawierały także "obrok duchowny" a więc naukę, jaką luzie pobożni mogli wyciągnąć z danego żywota.
Niektórzy historycy kultury wyrażają się nieco pogardliwie o Żywotach świętych i widzą w nich w pierwszej kolejności odpowiednik współczesnych romansów czy telewizyjnych seriali dostarczających taniej rozrywki. Rzeczywiście nie wszystkie żywoty miały w sobie coś z romansu, gdy opisywały niezwykłe koleje życia świętych i egzotyczne państwa Dalekiego Wschodu czy Amerykę. Skarga starał się gdyż, aby Żywoty były jak w najwyższym stopniu aktualne - mamy tu niemal współczesny - jak pisano: "reportażowy" - opis męczeństwa jezuitów angielskich, możemy także przeczytać pierwszy w polskim piśmiennictwie opis Japonii. Bezwzględnie na to, jak ocenimy walory literackie Żywotów, musimy pamiętać, Iż przed Trylogią Sienkiewicza była to najpopularniejsza, najchętniej czytana poprzez wszystkie warstwy socjalne podręcznik polska, która przyczyniła się do utrwalenia patriotyzmu i pobożności w o sporo większym stopniu niż zapomniane poprzez wieki, a później czytywane tylko w kręgach elitarnych - adresowane wszak raczej do senatorów Królestwa - Kazania sejmowe. Dzięki tym dwu dziełom Skarga wszedł na trwałe do historii literatury polskiej w pierwszej kolejności jako mistrz retorycznej prozy, świetnie władający językiem polskim i poruszający tematy żywo obchodzące czytelników w różnych epokach.
Zobacz także: REFORMACJA, RETORYKA I POETYKA
- Co znaczy KOCHANOWSKI:
- Porównanie naszych czasów świadectw, opierając się na których możemy poznać życie poety. Wystarczy wspomnieć, Iż poza Trenami nie ma innych dowodów na istnienie Orszulki Kochanowskiej i niektórzy uważali - co kazania sejmowe i żywoty świętych piotra skargi co znaczy.
- Krzyżówka KULTURA SZLACHECKA ZŁOTEGO WIEKU:
- Dlaczego okresu renesansu była kulturą skupioną wokół domu. Obywatele dawnej Rzeczypospolitej mieszkali w różnych domach - zależnie od statusu społecznego była to chłopska chałupa, mieszczańska kamienica kazania sejmowe i żywoty świętych piotra skargi krzyżówka.
- Co to jest KABARET MŁODOPOLSKI:
- Jak lepiej jest oznaką dezaktualizowania się problematyki, stylu uprawiania literatury i metody celebrowania eksponowanej pisarskiej roli. Treści ówczesnej filozofii, założenia estetyki, style zachowań kazania sejmowe i żywoty świętych piotra skargi co to jest.
- Słownik KATASTROFIZM CZASU WOJNY:
- Kiedy orientacja historiozoficzno moralistyczna wykrystalizowana w kulturze XX w., zakładająca nieuchronność zagłady kultury Europy z przyczyn wewnętrznych (konfliktowy charakter przedmiotów składowych kazania sejmowe i żywoty świętych piotra skargi słownik.
- Czym jest KRYTYKA LITERACKA:
- Od czego zależy uprawianych poprzez krytykę literacką jedynie w niewielkim stopniu wymieniła się od czasów romantyzmu, jednak ich wpływ, zakres i oddźwięk socjalny znacząco się poszerzyły, co miało związek ze kazania sejmowe i żywoty świętych piotra skargi czym jest.
Czym jest kazania sejmowe i żywoty świętych piotra skargi znaczenie w Motywy literatura K .
