Definicja HISTORIOZOFIA

Co znaczy HISTORIOZOFIA: To definicja definiowane jako filozofia dziejów ("mądrość historii" niezupełnie tożsama z "wiedzą o historii"; August Cieszkowski pisał wręcz o "miłości mądrości dziejów"). To ambitna próba powstania teorii dotyczącej przyczyn, celów i przemian procesu dziejowego. Odnosząc się do prądu romantycznego postrzegana jest historiozofia jako jedna z jego cech wyróżniających go spośród innych prądów (okresów) literackich. Poprzednie formacje kulturowe - sarmatyzm, oświecenie - z rzadka formułowały ową refleksję w poważniejszych pracach uczonych swego czasu (do wyjątków należy na przykład Ród ludzki S. Staszica, jednakże pomysł, by poemat historiozoficzny pisać wierszem, co zdarzało się już starożytnym, w tym wypadku nie okazał się zbyt fortunny); w odróżnieniu do nich historiozofią nasycone są niemal wszystkie wypowiedzi o charakterze światopoglądowym artystów romantycznych.
Zalążki odmiennej od racjonalistycznej, oświeceniowej koncepcji historiozofii, w przekonaniu której historia powinna być często działającym i przewidywalnym (niezawodnym) mechanizmem, dostrzec można już w początkowej fazie sporu romantyków z klasykami; Jana Śniadeckiego poważnie zaniepokoiła wywodząca się z niemieckiej filozofii transcendentalnej (w istocie idealistycznej) krytyka rozumowego podejścia do kwestii religijnych. Lecz fundamentalnym definicją, które współtworzyło w nowej, porozbiorowej sytuacji relacja do historii, było definicja "narodu". Kazimierz Brodziński (nie bez inspiracji systemem Herdera) zwrócił uwagę na fakt, że ratunkiem dla narodu bez państwa - wobec niekorzystnych zmian politycznych (historycznych) - może i powinno być oparcie się na odrębnościach kulturowych, ocalaniu języka, tworzeniu literatury gloryfikującej nasz obyczaj. Maurycy Mochnacki rozwinął ten postulat tworzenia literatury narodowej o konieczność pogłębiania samowiedzy (koncepcja "uznania się narodu w jestestwie swoim"). Przykład Niemiec, nieposiadających jedności politycznej, a jednak znajdujących oparcie poczucia swej jedności narodowej we wspólnej kulturze i języku, wydawał się tu rzeczywiście nader pouczający.
O odrębności polskiej romantycznej historiozofii zadecydowała także i ta okoliczność, że musiała ona wytłumaczyć klęski rozbiorów, potem zaś porażkę stworzenia listopadowego. Próbowano zrozumieć (może lepiej - pojąć, bo nie było to przecież przedsięwzięcie do końca racjonalistyczne) tragiczne kolizje w naszej historii dzięki tez formułowanych już przedtem poprzez filozofów włoskich (Giambattista Vico), francuskich (Pierre Simon Ballanche) i niemieckich (Johann Gottfried Herder). To tylko kilka nazwisk. W uproszczeniu rzecz przedstawiała się tak, że o losach narodów decydować miała Opatrzność, wszystkie nieszczęścia - ściągnięte poprzez "winę", "grzech", odejście od planu boskiego - należało odpokutować, zasłużyć sobie na byt samodzielny (niezależny politycznie), bardziej szczęśliwy. Postęp w dziejach dzieje się przez przemienne następowanie po sobie okresów twórczych i niszczących dzieło człowieka kataklizmów. Rolę Opatrzności zrewolucjonizował Hegel, artysta nowoczesnej dialektyki, który potraktował ją jako "rozumną konieczność" i uczynił z niej prawo postępu ducha. Propagowaniem tych poglądów szczególnie gorliwie zajął się Zygmunt Krasiński, bodaj najlepiej spośród romantyków wykształcony pod względem filozoficznym.
Podkreślić trzeba także i to, Iż bardzo trudno tu mówić o jednolitej romantycznej historiozofii. O ile gdyż uznać można, że romantyków łączyło ogólne przekonanie, Iż czas teraźniejszy jest epoką wielkiego przełomu, epoką przeczucia, oczekiwania, wreszcie rodzenia się nowej, lepszej przyszłości, to jednak pozostaje faktem, Iż każdy z ogromnych romantyków wypracował odmienną, swoją (bądź poniekąd zapożyczoną) koncepcję historiozoficzną. Były to: mesjanizm Mickiewicza, który ewoluował od postawy indywidualistycznej do rewolucjonizmu narodowego, filozofia genezyjska Słowackiego, pomysły rewelatorskie Krasińskiego. Różniły się te koncepcje i poglądami na rolę jednostki (bądź zbiorowości) w procesie historycznym, i przeświadczeniami o w najwyższym stopniu efektywnych sposobach osiągania wymarzonych rezultatów (zwraca tu uwagę na przykład charakter religijny zespołu przeświadczeń wypracowanych w mistycznym kole tak zwany towiańczyków).
Poza głównymi dla tych zagadnień - Mickiewiczem, Krasińskim i Słowackim - wspomnieć tu jeszcze trzeba koniecznie o dwóch filozofach polskich: Auguście Cieszkowskim i Józefie Hoene Wrońskim. Łączyło ich przekonanie, Iż można utworzyć mechanizm filozoficzny, na podstawie religijnych prawdach objawionych, i Iż samo powstanie takiego mechanizmu będzie realizacją posłannictwa polskiej myśli filozoficznej, które przybliży dla całej ludzkości Królestwo Boże na ziemi.
(Marek Piechota)
Zobacz także: GENEZYJSKA IDEA, HISTORIA, TOWIANIZM