Definicja GATUNKI LITERACKIE

Co znaczy GATUNKI LITERACKIE: Inicjalne średniowiecze przejęło podstawy teorii gatunków literackich (genologii) z pism starożytnych: Platona, Arystotelesa, Horacego, Cycerona. Na poziomie logicznym już wtedy wyróżniano rodzaj literacki (genus), kategorię nadrzędną, odnoszącą się do klasy utworów, i gatunek literacki (species), kategorię niższego stopnia, charakteryzującą poszczególne utwory. Nie znajdziemy jednak jeszcze w średniowiecznych gramatykach i poetykach klarownej klasyfikacji i charakterystyki rodzajów i gatunków literackich. Tak na przykład w traktacie Mateusza z Vendôme (XII w.) pojawia się jedynie cząstkowe omówienie tragedii, komedii, satyry i elegii. Syntezą średniowiecznych poglądów na sztukę literacką, w tym również na sprawy genologiczne, był traktat Jana z Garlandii (XIII w.) pt. Poetria... de arte prosaica, metrica et rithmica (O sztuce posługiwania się prozą, wierszem metrycznym i rytmicznym). Autor, w nawiązaniu do poglądów Platona, Cycerona i Horacego, odznacza trzy typy "mowy literackiej": dramatyczny, opowiadający i "mieszany". W ramach rodzaju opowiadającego (narracyjnego, fabularnego) Jan z Garlandii zmienia za Cyceronem "opowiadanie o osobach" i "opowiadanie o czynnościach"; to ostatnie natomiast dzieli się na "bajkę", "historię" i "opowiadanie prawdopodobne". Bardziej wnikliwie omawia gatunki poetyckie (carmina), ujmując je w dwie ekipy: historicum (utwory o znaczeniu dosłownym) i alegoricum (utwory o znaczeniu przenośnym). W pierwszej znalazły się między innymi takie "gatunki", jak epitalamium, epicedium, epitafium, bukolika, hymn, satyra, tragedia, elegia, komedia; w drugiej wymieniony został tylko jeden - apologus.
Przedstawiliśmy nieco szerzej koncepcję genologiczną jednego z "klasyków" średniowiecznej poetyki po to pomiędzy innymi, aby pokazać, jak bardzo jest różna ona od dzisiejszych typologii i definicji rodzajów i gatunków literackich. Przewarzająca część zresztą średniowiecznych utworów prozatorskich i poetyckich w ogóle nie mieściła się w ramach znanych wówczas kodyfikacji gatunkowych. Odnosi się to nie tylko do twórczości ludowej, ustnej, lecz także do tak fundamentalnych gatunków piśmiennictwa religijnego, jak hymn, psalm, trop, sekwencja, misterium czy apokryf (były to zatem tak zwany "gatunki nieskodyfikowane"). Należy o tym pamiętać, gdy mówiąc o gatunkach literatury średniowiecznej beztrosko operujemy terminami współczesnej genologii, czyli w znaczeniach, jakie nadały im dopiero poetyki nowożytne.
Powstawanie (przejmowanie z tradycji), postęp i zanikanie gatunków literackich jest jednym z fundamentalnych mierników wyodrębniania i charakterystyki prądów literackich epoki. W rekonstrukcji mechanizmów rozwojowych polskiej literatury średniowiecznej kryterium takim z powodzeniem posłużyła się ostatnio Teresa Michałowska (zobacz Periodyzacja). Idąc w jej ślady wymieńmy główne formy rodzajowo gatunkowe naszego piśmiennictwa średniowiecznego w kolejności chronologicznej (wg datowania najstarszych zabytków przynależnych do danej kategorii); bardziej szczegółowe wiadomości znajdzie czytelnik w adnotowanych każdorazowo hasłach Słownika:
- żywoty świętych w języku łacińskim (w razie męczenników składające się zazwyczaj z trzech części: biografii - vita, opisu męczeństwa - passio i rejestru cudów zaistniałych przy relikwiach albo grobie świętego - miracula); od końca X w. (zobacz Żywoty świętych);
- roczniki (annales) w języku łacińskim; od końca X w. (zobacz Dziejopisarstwo);
- epigrafy w języku łacińskim (między innymi epitafia); od pocz. XI w. (zobacz Literatura świecka);
- literatura liturgiczna w języku łacińskim (tropy, sekwencje, hymny, oficja rymowane); od końca XI w. (zobacz Pieśni religijne);
- kroniki w języku łacińskim; od pocz. XII w. (zobacz Dziejopisarstwo i kroniki Galla, Kadłubka i Długosza);
- łacińska literatura świecka (planctus - lament; cantilenae - pieśni obozowe; panegiryki; dialog spór; poematy stanowe); od pocz. XII w. (zobacz Literatura świecka);
- poemat epicki w języku łacińskim (Carmen Mauri); druga połowa XII w.;
- dramatyzacje liturgiczne w języku łacińskim; od końca XII w. (zobacz Dramat liturgiczny);
- modlitwy w j. polskim; najprawdopodobniej od połowy XIII w. (zobacz Modlitwy i modlitewniki);
- kazania w j. polskim (homilie, kazania świąteczne i tematyczne); od połowy XIII w. (zobacz Kaznodziejstwo);
- pieśni religijne w j. polskim (tropy, sekwencje, hymny procesyjne, pieśni godzinkowe); najprawdopodobniej od połowy XIII w. (zobacz Pieśni religijne);
- przekłady Psałterza na j. polski; najprawdopodobniej od połowy XIII w. (zobacz Biblia a poezja);
- kazania łacińskie z exemplami i glosami polskimi; od końca XIII w. (zobacz Kaznodziejstwo);
- proza traktatowa i publicystyczna w języku łacińskim; od drugiej połowy XIV w. (zobacz Szkolnictwo i edukacja);
- mowy i listy w języku łacińskim; od drugiej połowy XIV w. (zobacz Szkolnictwo i edukacja);
- komedie elegijne w języku łacińskim (o tematyce przygodowo miłosnej); od końca XIV w.;
- literatura okolicznościowa w języku łacińskim (epitafia, epicedia, panegiryki); od pocz. XV w. (zobacz Literatura świecka);
- epickie pieśni i legendy o świętych w j. polskim; od początku XV w. (zobacz Legenda o świętym Aleksym, Żywoty świętych);
- literatura świecka w j. polskim (epickie recytatywy, satyry stanowe, żakowskie wiersze miłosne); od początku XV w. (zobacz Literatura świecka);
- pieśni i dialogi eschatologiczne w j. polskim; od połowy XV w. (zobacz Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią);
- przekłady Biblii na j. polski; od połowy XV w. (zobacz Biblia a poezja);
- żywoty świętych (prozatorskie) w j. polskim; od połowy XV w. (zobacz Żywoty świętych);
- historie apokryficzne w j. polskim; od drugiej połowy XV w. (zobacz Apokryfy);
- literatura żakowska w języku łacińskim; od drugiej połowy XV w. (zobacz Literatura świecka).
Jak wychodzi z powyższego zestawienia, przejrzysta charakterystyka gatunkowa utworów średniowiecznych w kategoriach współczesnej genologii jest zadaniem niełatwym, wręcz niewykonalnym. Zauważmy w pierwszej kolejności, Iż w zakres literatury średniowiecznej włączone zostały także takie formy ówczesnego piśmiennictwa, którym dzisiaj na pewno nie przyznalibyśmy statusu "dzieł literackich": roczniki, kazania, mowy i traktaty publicystyczne, listy, przekłady biblijne i tym podobne Dodatkowo w obrębie tak szeroko zdefiniowanej "produkcji literackiej" występuje wielki synkretyzm fundamentalnych form wypowiedzi, rodzajów i gatunków. Tak na przykład w Kronice polskiej Galla Anonima sąsiadują ze sobą partie prozatorskie i wierszowane, epickie opowieści "o czynach" (gesta) i liryczne pieśni, listy dedykacyjne i wierszowane epilogi, baśniowe podania i parenetyczne wizerunki historycznych władców. Także poszczególne gatunki mieszają się ze sobą, tworząc różnego rodzaju formy pośrednie (na przykład alegoryczne epicedium w formie dialogu sporu w Kronice Kadłubka). Amorficzność gatunkowa panuje w szczególności w dziedzinie średniowiecznych form narracyjnych, nieskodyfikowanych poprzez ówczesne poetyki; nawet dzisiaj stosujemy wobec nich rozmaite, nie zawsze dokładne ustalenia: historia, narracja, opowieść czy romans. Wszystko to sprawia, Iż charakterystyka gatunkowa utworów średniowiecznych uwzględnia zwykle szereg informacji dodatkowych, dotyczących na przykład kwalifikacji rodzajowej danego utworu (na przykład wierszowana legenda epicka), jego formy językowej (łacińska - polska, proza - wiersz), tematyki (religijna - świecka; rozmyślania pasyjne, dialogi o Zgonu, romanse rycerskie), kręgu artystów i odbiorców (pieśń bernardyńska, literatura dworska, erotyki żakowskie) czy przypisanej mu funkcji (pieśni liturgiczne, hymny procesyjne, satyry stanowe). Stopniowe krystalizowanie się i "oczyszczanie" gatunków literackich przez sięgnięcie do norm antycznych zaznaczy się dopiero nareszcie XV w. w twórczości humanistycznej