Definicja FERDYDURKE GOMBROWICZA

Co znaczy FERDYDURKE GOMBROWICZA: Ferdydurke jest pierwszą powieścią Witolda Gombrowicza i równocześnie jedyną napisaną i w pełni opublikowaną (Opętani - powieść popularna, którą poeta publikował w odcinkach pod pseudonimem Z. Niewieski w 1939 r. nie miała wydania książkowego, a jej publikacje prasowe zostały przerwane wybuchem II wojny światowej) w dwudziestoleciu międzywojennym. Cała późniejsza twórczość powieściowa Gombrowicza powstała na emigracji (w Argentynie i Francji) i tam także (w paryskim Instytucie Literackim) była publikowana. Ferdydurke ukazała się nakładem Towarzystwa Wydawniczego "Rój" w Warszawie w 1937 r. z obwolutą i dwoma ilustracjami Brunona Schulza. Przedtem Gombrowicz starał się wydać tę powieść w wydawnictwie "Gebethner i Wolf", lecz nie została ona - na mocy decyzji współwłaściciela wydawnictwa Jana Gebethnera i ówczesnego redaktora działu literackiego Aleksandra Wata - przyjęta do druku.
Startowym zamierzeniem Gombrowicza było napisanie powieści, która miała być rozprawą z niekompetentnymi krytykami debiutanckiego tomu opowiadań Pamiętnik z okresu dojrzewania, jednak jeszcze w czasie pracy nad powieścią ostrze wymierzone zostało w każdego czytelnika prowadzącego się w swoich literackich preferencjach "formami" narzucanymi mu poprzez tradycję i kulturę. W rezultacie powieść stała się w najwyższym stopniu zasadniczym w całej poezji dwudziestolecia atakiem na kulturę, która ignoruje własne strefy peryferyjne; stała się powieścią o niedojrzałości, bezformiu i anarchii.
Bohaterem Ferdydurke jest trzydziestoletni Józio, który odczuwa swój brak kulturowego i społecznego uformowania, a również konflikt między wyjściem z wieku chłopięcego a dorosłością. Poprzez rodzinę (ciotki) Józio traktowany jest jak dziecko, a równocześnie owe ciotki wyrzucają mu jego brak ukształtowania ("Józiu - [...] - dziecko drogie. Co ludzie powiedzą? Jeśli nie chcesz być lekarzem, bądźże co najmniej kobieciarzem albo koniarzem, lecz niech będzie wiadomo..."). Fabułę powieści zaczyna wkroczenie do mieszkania Józia demonicznego belfra - profesora Pimki, który "uprowadza" go do szkoły i równocześnie przenosi w wiek chłopięcy. Szkoła jest w powieści metaforą relacji człowieka do tradycji i wiedzy. Wiedzy niepotrzebnej i trudnej do przyswojenia. Pimko i inni nauczyciele pracujący w szkole, do której Józio został wpędzony; uosabiają wszystkie wady zawodu nauczyciela; są znerwicowani, żyją w strachu przed kuratoryjnym nadzorem i samymi uczniami, nie umieją w sposób przekonywujący przekazać swojej wiedzy (zobacz obraz "ciała" pedagogicznego złośliwie komentowany poprzez dyrektora Piórkowskiego i fragment opisujący lekcję j. polskiego prowadzoną poprzez profesora Bladaczkę). W szkole Józio zostaje uwikłany w konflikt pomiędzy dwoma klasowymi stronnictwami - "chłopiąt" (ich przywódcą jest Syfon) i "chłopaków" (Miętus). "Chłopięta" to metafora niewinności, niedojrzałości i kulturowego stereotypu. Stronnictwo Miętusa natomiast metaforyzuje młodzieńczą tęsknotę za zakazanymi w szkole rejonami kultury, jest metaforą kulturowego stereotypu "chuligana". Kulminacją owego konfliktu jest pojedynek na miny rozegrany pomiędzy Syfonem a Miętusem, który po startowych sukcesach tego pierwszego kończy się dramatyczną (i również mającą charakter metafory) sceną gwałtu dokonanego na jego uszach. Szkoła - taka winna być konkluzja interpretacji "szkolnego" wątku Ferdydurke - wpędza jednostkę w nieautentyczność i kompleks niższości, gdyż w zgodzie ze socjalną umową nakazuje jej udawanie dojrzałości, skrywanie ignorancji, unikanie spontaniczności, wpycha ją w jednoznacznie ustaloną socjalną rolę.
Drugą sferą współczesnego świata, do jakiej Pimko uprowadza Józia jest dom nowoczesnych inżynierostwa Młodziaków. Młodziakowie żyją w kulcie nowoczesności, edukacji, racjonalizmu, sportu i swobodnej naturalności, w takiej atmosferze wychowują także własną córkę - pensjonarkę Zutę. Ich nowoczesność i naturalność okazują się jednak pozorem - Józio obserwuje, Iż starannie ukrywają oni przed światem wszystko to, co w nich nie dorasta do ideału. Traktowany poprzez pensjonarkę z pogardą i poczuciem wyższości zawiązuje misterną intrygę, gdzie efekcie rodzice zastają w nocy w pokoju Zuty schowanych w szafie i przerażonych sytuacją Pimkę i Kopyrdę (kolegę z klasy Józia). Wtedy Młodziakowie odrzucają wszelakie narzucone sobie normy zachowań i ich "nowoczesność" okazuje się sztucznie narzuconą sobie kulturową "metodą".
Józio zaś, w towarzystwie Miętusa owładniętego potrzebą zbliżenia się do natury, ucieka na prowincję do tradycyjnego ziemiańskiego dworku. Ten trzeci krąg współczesnego świata jest antytezą nowoczesnego domu Młodziaków. Dwór, gdzie mieszkają ciotki Józia (od razu jest on poprzez nie uwięziony w formie "potomka rodu") jest bastionem konserwatyzmu i trwa w sklerotycznym odrętwieniu. W ten ład ingeruje Miętus, który okazuje się być naiwnym wielbicielem ludowej prostoty i broni parobka przed karą, jaką zamierza mu wymierzyć Józio. Również ta część powieści kończy się ogólnym zamieszaniem i ucieczką bohatera.
Jaki jest cel tych trzech ucieczek Józia? Ucieka on przed zastanymi w kulturze konwenansami, ucieka przed nakładanymi mu w każdym środowisku "gębami" i "pupami". Lecz równocześnie (Ferdydurke ma sporo wskaźników powieści edukacyjnej) perypetie bohatera w szkole, domu Młodziaków i ziemiańskim dworze uświadamiają mu, Iż przed "gębą" nie ma innej drogi ucieczki, jak w stronę innej "gęby"; przed metodą narzucaną jednostce poprzez drugiego człowieka w stronę drugiego człowieka. Zaś przed "pupą" (metodą narzucaną człowiekowi poprzez kulturę i tradycję) - powiada narrator bohater powieści w kończącym ją monologu - "w ogóle nie ma ucieczki".
Ferdydurke jest powieścią podejmującą poważną problematykę egzystencjalną. Przeciwstawia jednostkę społeczeństwu, drugiemu człowiekowi, kulturze i obciążeniom wynikającym z tradycji kulturowej i narodowej. Jej konkluzja ma wymowę pesymistyczną, współbieżną z tonem prac najwybitniejszych przedstawicieli francuskiego egzystencjalizmu - Alberta Camus i Jean Paul Sartre´a. Jest jednak w pierwszej kolejności nowatorskim dziełem literackim. Łączy w sobie przedmioty fikcyjnej fabuły i eseju, konwencję realistyczną z fantasmagorią i kreacyjnością. Zwraca także uwagę misterną kompozycją (złożona jest z trzech paralelnych części, oddzielonych od siebie w pełni autonomicznymi opowiadaniami, których fabuły nie mają związku ze światem przedstawionym powieści - Filidor dzieckiem podszyty i Filibert dzieckiem podszyty) i oryginalnym stylem. W kontekście dwudziestolecia wpisuje się w nurt prozy awangardowej (S.I. Witkiewicz, B. Schulz, M. Choromański) i jest powszechnie uważana za najwybitniejszy utwór tego nurtu.
Za nowatorski i niezwykły w kontekście polskiej prozy należy także uznać relacja Ferdydurke do literackiej tradycji. Sporo przedmiotów stylu wskazuje na ważność tradycji Gargantui i Pantagruela, jej "edukacyjność" naśladuje powiastki filozoficzne Voltaire´a (raczej Kandyda!). Zaś konstrukcja fabuły, motyw podróży, motyw przewodnika towarzyszącego bohaterowi w okresie jego perypetii są czytelną aluzją do Boskiej Komedii Dantego Alighieri. Ten ostatni trop potwierdza fascynacja twórczością i legendą Dantego poświadczona poprzez Gombrowicza pod koniec twórczości w eseju Dante (wszedł on w skład ostatnich fragmentów III tomu Dziennika).
Ferdydurke została przełożona na kilkadziesiąt języków, pośród wszystkich przekładów specjalne znaczenie ma przekład hiszpański, nad którym pod kierunkiem Gombrowicza pracowali młodzi pisarze argentyńscy i kubańscy. W czasie tej pracy Gombrowicz wprowadził do tekstu powieści szereg zmian, które były honorowane we wszystkich późniejszych jej wydaniach, również w j. polskim.
(Józef Olejniczak)