Definicja EMIGRACYJNA LITERATURA A KRAJ

Co znaczy EMIGRACYJNA LITERATURA A KRAJ: W historii literatury polskiej od czasów konfederacji barskiej można mówić o rozdziale literatury narodowej na literaturę krajową i emigracyjną, aczkolwiek pełny wymiar owych mechanizmów zarysowany został w dobie romantyzmu. Polacy opuszczali ziemie rodzinne z przyczyn politycznych i gospodarczych, ich rozproszenie po świecie da się tylko porównać do żydowskiej diaspory czy rozrzucenia Irlandczyków po państwach anglojęzycznych. Wybuch drugiej wojny światowej sprawił, Iż od 17 września 1939 po raz następny poezja narodowa rozdziela się na dwa potoki. Twórczość literacka w państwie toczyła się z wyjątkiem tej powstającej spontanicznie na obczyźnie. Definicja emigracji nie było w pełni adekwatne do sytuacji, wszak istniał rząd z premierem, wodzem naczelnym, skarbem narodowym, ministerstwami, formacjami wojskowymi, którym patronował prezydent. Jednak już w październiku 1939 w pierwszych publikacjach polskiej, powstającej poza państwem, prasy regularnie i chętnie używano słów: "emigracja", "emigracyjność". A było tak za powodem trwałości romantycznego wzorca, uaktualnionego samoistnie i spontanicznie poprzez tych, którzy znaleźli się w Rumunii, na Węgrzech, we Francji, Anglii, państwach obu Ameryk.
Powstające na obczyźnie utwory literackie miały w pierwszej kolejności charakter tyrtejski, towarzyszyły walce zbrojnej, były poprzez nią inspirowane. Głębokie uczucia patriotyczne, tęsknota za ojczyzną, idealizacja krajobrazu ojczystego generowały fundamentalne problemy, tematy, ożywiając narodową symbolikę i romantyczne szyfry poetyckie. Twórczość niewiele znanego przed wojną Stanisława Balińskiego (zobacz Ogromna Podróż Balińskiego), tomiki Kazimierza Wierzyńskiego, Antoniego Słonimskiego, Władysława Broniewskiego, wiersze Juliana Tuwima, Jana Lechonia i wielu, wielu innych podjęły raz jeszcze charakterystyczne dla dziejów literatury polskiej wyzwanie towarzyszenia wysiłkowi zbrojnemu, walce i tej fizycznej i tej o trwałość moralną, duchową narodu. Aktywni byli również pisarze młodszej generacji, drukujący tuż przed wojną, jak: Jerzy Pietrkiewicz, Wacław Iwaniuk, Józef Bujnowski czy Marian Czuchnowski. Debiutowało również wielu młodych pisarzy, zdarzenie to było charakterystyczne dla środowiska żołnierskiego, tak w I, jak i w II Korpusie. Sprzyjały temu warunki techniczne, bo każda większa formacja miała własne czasopisma. Najsprawniej funkcjonowało to w armii generała Władysława Andersa, gdzie w okolicy prasy pułkowej były czasopisma socjalne i literackie i wydawnictwo znane pod nazwą Biblioteki "Orła Białego". Ten nurt literatury powstającej poza państwem nazywany jest przeważnie mianem "literaturze żołnierskiej". W okolicy Broniewskiego czy Bujnowskiego można wymienić dziesiątki osób, których majątek utrwalał Jan Bielatowicz, wydawca czterech antologii liryki pisanej w miejscach postoju. O nie wszystkich z nich pamiętamy do dziś (na przykład: Władysław Broniewski, Artur Międzyrzecki, Czesław Bednarczyk), inni są przypominani przy różnych okazjach patriotycznych.
Wyzwalanie Europy Zachodniej poprzez wojska sprzymierzone uwolniło tysiące Polaków z obozów koncentracyjnych, obozów pracy, oflagów, stalagów, robót przymusowych. Na terenie podzielonych Niemiec powstawały polskie czasopisma, wydawnictwa, drukowano przeważnie prozę rozliczeniową (Tadeusz Borowski) i lirykę, która była zapisem straszliwych doświadczeń egzystencjalnych (Jerzy Niemojowski, Mieczysław Lurczyński, Tadeusz Borowski i wielu, wielu innych).
Po ogłoszeniu określeń tak zwany ogromnej trójki w Jałcie w lutym 1945 r. problem emigracji politycznej sensu stricto stał się faktem, czego dobitnym zaznaczeniem było cofnięcie akredytacji rządowi polskiemu w Londynie i uznanie Rządu Tymczasowego, a później tak zwany Jedności Narodowej. Żołnierze, byli więźniowie, uchodźcy, politycy i zwyczajni ludzie stanęli przed dylematem: powrót do państwie czy emigracja. Wielu poznało smak władzy sowieckiej, wiedziało, czym jest stalinizm, nie mogło także pogodzić się z geograficznym "przesunięciem" Polski na mapie. Nie mieli gdzie ani do kogo wracać. Wybrali świadomie emigrację ze wszystkimi tego konsekwencjami.
Polacy nie poddali się, nadal funkcjonował prezydent i rząd RP na Wychodźstwie, liczne instytucje przygotowały się do nowej sytuacji. Z funduszy rządowych i wojskowych stworzono materialne podstawy funkcjonowania życia społecznego, politycznego, kulturalnego. W roku 1946 w Rzymie powstał dom wydawniczy, a rok potem ukazał się miesięcznik "Kultura" redagowany poprzez Jerzego Giedroycia i Gustawa Herlinga Grudzińskiego (potem zmieniono lokalizację na Paryż).
W Londynie z kolei toczyło się ożywione życie polityczne i kulturalne. Prowadzono ważne duży o przyszłość Polski, zadania emigracji wobec państwie, lecz również o obowiązkach, jakie nowa przypadek narzuca na tych, którzy postanowili do Polski pozostającej w komunistycznej sferze wpływów nie wracać. Jedni, jak Władysław Broniewski (w wierszu Do domu) wzywali do powrotu, inni z kolei wyjazd do państwie uznawali za zdradę. Był to trudny czas dla wielu. W rozstrzyganiu sporów pomagały dyskusje prowadzone na łamach "informacje", "Orła Białego", "Kultury", "Salamandry", "Małej Kroniki", "Dziennika Polskiego" i wielu innych czasopism. Ukazywały się liczne książki relacjonujące pobyt w sowieckich łagrach, opisujące tragedię katyńską, analizujące bieżącą sytuację polityczną Polski i Polaków. Pisarze bardziej niż poezją byli zajęci ustalaniem programu dla literatury emigracyjnej (wytrwać w kulturze europejskiej, pozostać w kontakcie z czytelnikiem w państwie), lecz bardzo błyskawicznie okazało się, Iż nowa władza ogranicza dostęp do utworów napisanych poza państwem, cenzuruje je. Wtedy to Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie podjął uchwałę (sierpień 1947) o zakazie publikacji w Polsce, bo uznano, Iż zgoda na druk jest jednocześnie legitymizacją nowej władzy i zrezygnowaniem z tak ważnej wolności słowa i wypowiedzi. Uchwała ta usankcjonowała podział literatury na emigracyjną i krajową.
(Marek Pytasz)
Zobacz także: PERIODYZACJA